अमोनिया

तिक्ताति (अमोनिया) एक तीक्ष्ण गंधवाला रंगहीन ग्याँस हो। यो हावाभन्दा हल्का हुन्छ तथा यसको वाष्प घनत्व ८.५ हुन्छ। यो पानीमा अति घुलनशील हुन्छ। तिक्तातिको तरल घोललाई लिएर तिक्ताति बन्दछ यो क्षारीय प्रकृतिको हुन्छ। जोसेफ प्रिस्टलेले सर्वप्रथम अमोनियम क्लोराइडलाई चूनाकासाथ तताएर गरेर तिक्ताति ग्याँसलाई तयार गरे। बर्थेलाटले यसको रासायनिक संरचनाको अध्ययन गरे तथा यसलाई बनाउनका लागि आवश्यक तत्त्वहरूको पत्ता लगाए। प्रयोगशालामा अमोनियम क्तलोराइड तथा सुख्खा चूनाको मिश्रणलाई तताएर तिक्ताति ग्याँस तयार गरिन्छ।

तिक्ताति (NH_३)का अणुमा परमाणुहरूको स्थितिलाई दर्शाता त्रि-आयोमी मडल, निला रंगबाट भूयाति तथा सेतोबाट उदजनका परमाणुलाई देखाइएको छ।

विधि

प्रयोगशालामा अमोनियम क्लोराइड र क्याल्सियम हाइड्रोअक्साइडको मिश्रणलाई हाड ग्लास टेस्टट्यूबमा राखेर तताई अमोनिया ग्यास बनाइन्छ।

रासायनिक समीकरण

${2NH_{4}Cl+Ca(OH)_{2}-------CaCl_{2}+2H_{2}O+2NH_{3}}$

उपयोग

यूरिया, तिक्तातु गन्धीय (अमोनियम सल्फेट), तिक्तातु भास्वीय (अमोनियम फास्फेट), तिक्तातु भूयीय (अमोनियम नाइट्रेट) आदि रासायनिक खादहरूको बनाउनमा तिक्तातिको उपयोग गरिन्छ। ठूलो मात्रामा भूयिकाम्ल (नाइट्रिक एसिड) तथा क्षारातु प्रांगारीय(सोडियम कार्बोनेट)का निर्माणमा यसको उपयोग गरिन्छ। बरफ बनानका कारखानमा शीतलीकारकका रूपमा तिक्तातिको उपयोग गरिन्छ। प्रयोगशालामा प्रतिकारकका रूपमा यसको उपयोग गरिन्छ। लिएर तिक्तातिको उपयोग कपडहरूबाट तेल ग्रीज आदिका दागलाई छुडाने को लागि गरिन्छ। क्षारातु प्रांगारीय (अमोनियम कार्बोनेट) बनाउनमा यसको उपयोग गरिन्छ। आफ्नो अत्यधिक उपयोगका कारण सारा दुनियामा यसको व्यापक मात्रामा उत्पादन हुन्छ। २००४मा सारा विश्वमा यसको आनुमानिक उत्पादन १० करोड ९० ला ख टन भएको थियो। २००६मा यसको उत्पादन लगभग १४ करोड ६५ ला ख टन भयो छ। तिक्ताति उत्पादनमा भारतको स्थान चीन पछि द्वितीय छ। यो दुइटै देश विश्व उत्पादनको क्रमशः २८.४% तथा ८.६% उत्पादित गर्दछन्। रूस ८.४% तथा संयुक्त राज्य अमेरिका ८.२%का उत्पादन सहित तेश्रो र चौथो स्थानमा छन्। कुल उत्पादनका ८०%को उपयोग उर्वरक बनानको लागि हुन्छ। भूयीकरण (नाइट्रीकरण)को प्रक्रिया द्वारा केही सजीवहरूमा वायुमंडलीय भूयातिबाट (नाइट्रोजनबाट) तिक्तातिको निर्माण हुन्छ।

कुनै उद्योग या तिक्ताति टैंकबाट तिक्तातिको रिसाव भएर यदि अचानक तिक्ताति वातावरणमा फैलिन्छ त आँखा तथा अनुहार एकदम अधिक पानीले धुनु पर्दछ। तिक्ताति जलमा अति घुलनशील छ यसैले अनुहारलाई पानीले धुनाले यो घोलेर अलग हुन जान्छ।