व्यास (महाभारत)

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

व्यास

ऋषि वेदव्यास महाभारत ग्रन्थका रचयिता हुन्। उनी महाभारतका रचयिता मात्र होनइन्, क्रमानुसार घटित भएका महाभारतकालीन घटनाहरूका साक्षी पनि हुन्।

महर्षी वेदव्यासलाई भगवान् विष्णुका २४ अवतारहरूमा एक अवतार मानिएको छ । उनको नाम कृष्ण द्धैपायन हो । श्री मद्देवीभागवतका अनुसार महर्षि वेदव्यास प्रत्येक द्वापर युगमा अवतरित हुन्छन्। यहाँ भन्दा पहिले २८ वटा व्यासहरू अवतरित भइ सकेको पुष्टी गरिएको छ। व्यास ऋषिको जन्म बारेको प्रसङ्गमा दमौलीदेखि ८ कि.मि. पूर्व छाब्दी बाराहको मन्दिरदेखि करिब ५० मिटर पश्चिम पट्टिको कुण्डमा ब्यासकी माता सत्यवतीको जन्म भएको थियो । उहाँको जन्मस्थल अहिले नेपालको व्यास नगरपालिका बनेको छ ।

आफ्नो आश्रमदेखि हस्तिनापुरको समस्त गतिविधिहरूको सूचना उनीसमक्ष पुग्ने गर्थ्यो। उनी ती घटनाहरूमा आफ्नो परामर्श दिने गर्थे । जब-जब अन्तर्द्वन्द्व र संकटको स्थिति आउँथ्यो, माता सत्यवती उनीसित विचार-विमर्श गर्न कहिले उनका आश्रममा पुग्थिन् भने कहिले हस्तिनापुरका राजभवनमा व्यास स्वयंलाई आमन्त्रण गर्ने गर्थिन् । द्वापर युगमा विष्णु व्यासका रूपमा अवतरित भएर वेदहरूका विभाग प्रस्तुत गरेको पाइन्छ। पहिलो द्वापरमा स्वयं ब्रह्मा वेदव्यास भए भने दोस्रोमा प्रजापति, तेस्रोमा शुक्राचार्य, चौथोमा बृहस्पति वेदव्यास भए। यसै प्रकार सूर्य, मृत्यु, इन्द्र, धनन्जय, कृष्ण द्वैपायन, अश्वत्थामा आदि अट्ठाइस वेदव्यास भए। यसरी अट्ठाईस पल्ट वेदहरूको विभाजन गरिएको देखिन्छ । व्यासले नै अट्ठार पुराणहरूको पनि रचना गरे हुन्।

वेदव्यासका जन्मको कथा

पौराणिक कथाहरूका अनुसार प्राचीन कालमा सुधन्वा नामका एक राजा थिए। ती एक दिन आखेटका लागि वन गएका थिए। तिनको जानेका पछि नैं तिनकी पत्नी रजस्वला भयो। त्यसले यस समाचारलाई आफ्नो शिकारी पक्षीका माध्यमदेखि राजाका नजिक भिजाए। समाचार पाएर महाराज सुधन्भएका एक दुनामा आफ्नो वीर्य निर्णय गर्न पक्षीलाई दिइका थिए। पक्षी त्यस दुनालाई राजाकी पत्नीका नजिक पुर्‍याउन आकाशमा उडेयो, बाटोमा त्यस शिकारी पक्षीलाई एक अर्को शिकारी पक्षी भेट भई दुइटै पक्षिहरू बीच युद्ध हुन लाग्यो। युद्धका बेला ती दुवै पक्षीहरूका पंजादेखि छूटेर यमुनामा खसेका थिए। यमुनामा ब्रह्माका शापदेखि माछा बनी एक अप्सरा रहती थियो। माछा रूपी अप्सरा दोनमा बह्दै हुये वीर्यलाई निगल गई तथा त्यसको प्रभावदेखि त्यो गर्भवती भयो। गर्भ पूर्ण भएमा एक निषादले त्यस माछालाई आफ्नो जालमा फँसा लागि निषादले जब माछालाई चीरा त त्यसको भूँडीदेखि एक बालक तथा एक बालिका निस्केको। निषाद ती शिशुहरूलाई लिएर महाराज सुधन्वाका नजिकगए महाराज सुधन्वाका पुत्र न हुनको कारण उनले बालकलाई आफ्नो नजिक राखे जसको नाम मत्स्यराज भयो। बालिका पनि निषादका साथमा रहिन् र तिनको नाम मत्स्यगन्धा राखियो किनभनें त्यसको अंगहरूदेखि माछाको गन्ध निस्किन्थ्यो । ति कन्यालाई सत्यवतीका नामले पनि जानिन्छ। ठूली भएपछि तिनलाई नाउ चलाउने कार्य गर्न लाग्यो । एक पल्ट पाराशर मुनिलाई पनि त्यो नाउमा बसेर नदी पार गर्नु पर्यो। पाराशर मुनि सत्यवतीको रूप-सौन्दर्यमा आसक्त भएर भने, "देवि! म तिमिसँग सहवास गर्न चाहन्छु। सत्यवतीपनि ऋषिको वचन सुनेर सहवासको चाहनाले आतुर भइन् र पाराशर ले आफ्नो योगबलले चारैतर्फ बाक्लो कुहिरो लगाए अनि २ मा सम्भोग भयो त्यसपनि पाराशर मुनि खुसी हुँदै भने, "बालिके! तिमी प्रसूति भएमा पनि तिमीकुमारी नैं रहनेछौ, तिम्रो शरीरदेखि जुन माछाको गन्ध निस्कन्छ त्यो सुगन्धमा परिवर्तित हुनेछ।"

समय आउनमा सत्यवती गर्भदेखि वेद वेदांगहरूमा पारंगत एक पुत्र भयो। जन्म हुँदै नैं त्यो बालक ठूलो भयो र आफ्नो मातादेखि भने, "माता! हजुरले कहिले पनि विपत्तिमा मलाई स्मरण गर्नुहुन्छ, म उपस्थित हुनेछु।" यति भनेर ती तपस्या गर्नका लागि द्वैपायन द्वीप गये। द्वैपायन द्वीपमा तपस्या गर्न तथा तिनको शरीरको रंग कालो हुनको कारण उनलाई कृष्ण द्वैपायन भनेर जानिन लाग्यो। अघि हिड गर्न वेदहरूको भाष्य गर्नका कारण ती वेदव्यासका नामले विख्यात हुये।

वेद व्यासका विद्वान शिष्य

• पैल
• जैमिन
• वैशम्पायन
• सुमन्तुमुनि
• रोम हर्षण

वेद व्यासको योगदान

हिन्दू धर्म शास्त्रहरूका अनुसार महर्षि व्यास त्रिकालज्ञ थिए तथा उनले दिव्य दृष्टिले देख गर्न जान लिया कि कलियुगमा धर्म क्षीण हुनेछ। धर्मका क्षीण हुनको कारण मनुष्य नास्तिक, गर्तव्यहीन र अल्पायु हो जाव्नेछ्न्। एक विशाल वेदको सांगोपांग अध्ययन तिनको सामर्थदेखि बाहिर हुनेछ। यसैलिये महर्षि व्यासले वेदको चार भागहरूमा विभाजन गरिदिए जसदेखि कि कम बुद्धि एवं कम स्मरणशक्ति राख्ने भएका पनि वेदहरूको अध्ययन गर्न सकुन्। व्यास जीले तिनको नाम राखयो - ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद। वेदहरूको विभाजन गर्नका कारण नैं व्यास जी वेद व्यासका नामले विख्यात हुये। ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेदलाई क्रमशः आफ्नो शिष्य पैल, जैमिन, वैशम्पायन र सुमन्तुमुनिलाई पढाए। वेदमा निहित ज्ञानका अत्यन्त गूढ तथा शुष्क हुनको कारण वेद व्यासले पाँचौं वेदका रूपमा पुराणहरूको रचनाको जसमा वेदका ज्ञानलाई रोचक कथाहरूका रूपमा बताइएको छ। पुराणहरूलाई उनले आफ्नो शिष्य रोम हर्षणलाई पढाए। व्यास जीका शिष्हरूने आफ्नो आफ्नो बुद्धिका अनुसार ती वेदहरूको अनेक शाखाहरू र उप शाखाहरू बनाएको दीं। व्यास जीले महाभारतको रचना गरे

पौराणिक-महाकाव्य युगको महान विभूति, महाभारत, अट्ठारह पुराण, श्रीमद्भागवत, ब्रह्मसूत्र, मीमांसा जस्तै अद्वितीय साहित्य-दर्शनका प्रणेता वेदव्यासको जन्म आषाढ पूर्णिमालाई लगभग ३००० ई. पूर्वमा भएको थियो। वेदाँत दर्शन, अद्वैतवादका संस्थापक वेदव्यास ऋषि पराशरका पुत्र थिए। पत्नी आरुणीदेखि उत्पन्न यिनको पुत्र थिए महान बाल योगी शुकदेव। श्रीमद्भागवत गीता विश्वका सबैभन्दा ठूला महाकाव्य 'महाभारत'को नैं अंश छ। रामनगरका किल्लामा र व्यास नगरमा वेदव्यासको मन्दिर छ जहाँ माघमा प्रत्येक सोमवार मेला लाग्दछ। गुरू पूर्णिमाको प्रसिद्ध पर्व व्यास जीको जयन्तीका उपलक्ष्यमा मनाइन्छ।

पुराणहरू तथा महाभारतका रचयिता महर्षिको मन्दिर व्यासपुरीमा विद्यमान छ जुन काशीदेखि पाँच मीलको दूरीमा स्थित छ। महाराज काशी नरेशका रामनगर दुर्गमा पनि पश्चिम भागमा व्यासेश्वरको मूर्ति विराजमान् छ जसलाई साधारण जनता सानो वेदव्यासका नामले जान्दछ। वास्तवमा वेदव्यासको यो सबभन्दा प्राचीन मूर्ति हो। व्यासजी द्वारा काशीलाई शाप दिनेका कारण विश्वेश्वरले व्यासजीलाई काशीदेखि निष्कासित गरिदिएको थियो। तब व्यासजी लोलार्क मन्दिरका आग्नेय कोणमा गङ्गाजीका पूर्वी तटमा स्थित भए।

यस घटनाको उल्लेख काशी खंडमा यस प्रकार छ-

लोलार्कादं अग्निदिग्भागे, स्वर्घुनी पूर्वरोधसि। स्थितो ह्यद्य्यापि पश्चेत्स: काशीप्रासाद राजिकाम्।। स्कंद पुराण, काशी खंड ९६/२०१

व्यासजीले पुराणहरू तथा महाभारतको रचना गर्नका पश्चात् ब्रह्मसूत्रहरूको रचना पनि यहाँको थियो। वाल्मीकिको नैं प्रकार व्यास पनि संस्कृत कविहरूका लागि उपजीव्य छन्। महाभारतमा उपाख्यानहरूको अनुसरण गर्न अनेक संस्कृत कविहरूले काव्य, नाटक आदिको सृष्टिको छ। महाभारतका सम्बन्धमा स्वयं व्यासजीको नैं उक्ति अधिक सटीक छ- यस ग्रन्थमा जुन केही छ, त्यो अन्यत्र छ, पंरतु जुन यसमा छैन, त्यो अन्यत्र कहीं पनि छैन।

यमुनाका कुनै द्वीपमा यिनको जन्म भएको थियो। व्यासजी कृष्ण द्वैपायन कहलाये किनभनें तिनको रंग श्याम थियो। ती पैदा हुँदै नैं सामान्याको आज्ञादेखि तपस्या गर्न चले गये थिए र कह गये थिए कि जब पनि तिमीस्मरण गरोगी, म आ जाऊंगा। ती धृतराष्ट्र, पाण्डु तथा विदुरका जन्मदाता नैं छैन, अपितु विपत्तिका समय ती छायाको प्रकार पाण्डवहरूको साथ पनि देन्थे। उनले तीन वर्षहरूका अथक परिश्रमदेखि महाभारत ग्रन्थको रचनाको थियो-

त्रिभिर्वर्षे: सदोत्थायी कृष्णद्वैपायनोमुनि:। महाभारतमाख्यानं कृतवादि मुदतमम्।। आदिपर्व - (५६/५२)

जब यिनले धर्मको ह्रास हुँदै देख्यो त यिनले वेदको व्यास अर्थात विभाग गरिदिए र वेदव्यास कहलाये। वेदहरूको विभाग गर्न उनले आफ्नो शिष्य सुमन्तु, जैमिनी, पैल र वैशम्पायन तथा पुत्र शुकदेवलाई तिनको अध्ययन गराए तथा महाभारतको उपदेश दिए। तपाईँको यस अलौकिक प्रतिभाका कारण तपाईँलाई भगवान्को अवतार मानिन्छ।

संस्कृत साहित्यमा वाल्मीकिका पछि व्यास नैं सर्वश्रेष्ठ कवि भए छन्। यिनको लिखे काव्य 'आर्ष काव्य'का नामले विख्यात छन्। व्यास जीको उद्देश्य महाभारत लेखेर युद्धको वर्णन गर्नु छैन, तर यस भौतिक जीवनको नि:सारतालाई देखिाछैन। तिनको कथन छ कि चाहे कुनै पुरुष वेदांग तथा उपनिषदहरूलाई जान ले, तर त्यो कहिले विचक्षण हुन सक्तैन किनभनें यो महाभारत एक नैं साथ अर्थशास्त्र, धर्मशास्त्र तथा कामशास्त्र छ।

१. यो विद्याच्चतुरो वेदान् साङ्गोपनिषदो द्विज:। न चाख्यातमिदं विद्य्यानैव स स्यादिचक्षण:।। २. अर्थशास्त्रमिदं प्रोक्तं धर्मशास्त्रमिदं महत्। कामाशास्त्रमिदं प्रोक्तं व्यासेना मितु बुद्धिना।। महा. आदि अ. २: २८-८३