मदन मोहन मालवीय

महामना मदन मोहन मालवीयउच्चारण^ⓘ (२५ डिसेम्बर १८६१ - १९४६) काशी हिन्दू विश्‍वविद्यालयको प्रणेता थिए साथै उनी युगको आदर्श पुरुष पनि थिए । उनी भारतको पहिलो र अन्तिम व्यक्ति थिए जसलाई महामनाको सम्मानजनक उपाधिदेखि विभूषित गरिएको थियो । पत्रकारिता, आन्दोलक, समाज सुधारक, मातृभाषा तथा भारतमाताको सेवामा अफ्नो जीवन समर्पण गर्ने उनी महान व्यक्तित्वले जो विश्वविद्यालयको स्थापना गरे त्यसमा उनको परिकल्पनामा यस्ता विद्यार्थिहरूलाई शिक्षित गरेर देशको सेवाको लागि तयार गर्ने थियो जो देशको शिर गौरवले उच्च गर्न सकुन । मालवीयजी सत्य, ब्रह्मचर्य, व्यायाम, देशभक्ति तथा आत्मत्यागमा अद्वितीय थिए । यो सम्पूर्ण आचरणमा उनी मात्र उपदेशक न भएर अपितु स्वयं त्यो सबको पालन पनि गर्दथिए । उनी आफ्नो व्यवहारमा सदा नै मृदुभाषी रहे । कर्म नै उनको को जीवन थियो । अनेकौ संस्थाहरूको संस्थापक तथा सफल संचालकको रूपमा पनि आफ्नो नियम कानुन व्यवस्थालाई सुचारू राख्दै उनले कहिले पनि रिस तथा चर्को आवाजमा कसैको मन दुखाएनन । मालवीयलाई मरणोपरान्त भारत रत्न, भारतको सर्वोच्च नागरिक सम्मान, २४ डिसेम्बर २०१४ मा, उनको 153 औं जन्मदिनको दिन अघि सम्मानित गरिएको थियो।

महामना मदनमोहन मालवीय
संसद भवनमा सजाईएको महामना मदनमोहन मालवीयको चित्र
भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको अध्यक्ष
कार्यकाल १९०९-१०; १९१८-१९; १९३२-१९३३
व्यक्तिगत विवरण
जन्म	२५ डिसेम्बर १८६१ प्रयाग, ब्रिटिस भारत
मृत्यु	१२ नोवेम्बर १९४६ (उमर ८५वर्ष) बनारस, ब्रिटिस भारत
राष्ट्रियता	भारतीय
राजनीतिक दल	भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेस
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान	प्रयाग विश्वविद्यालय कलकत्ता विश्वविद्यालय

हिन्दू विश्वविद्यालयको प्रवेस द्वारमा महामनाको शालिक

प्रारम्भिक जीवन र शिक्षा

बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयमा साक्षरता दिवसको उद्घाटन गर्दै महामना

मालवीयको जन्म २५ डिसेम्बर १८६१ मा भारतको प्रयागराज मा भएको थियो। गौर ब्राह्मण परिवारमा पण्डित बृजनाथ मालवीय र मुना देवी को घर मा । उहाँको जन्म लाल दिग्गी (हाल मालवीय नगर) भन्ने इलाकामा सर्यकुण्डको सावल दासको सानो घरमा भएको थियो। उनका हजुरबुवा पंडित प्रेमधर प्रसाद पंडित विष्णु प्रसादका छोरा थिए। तिनीहरू हालको मध्य प्रदेश राज्यको मालवा (उज्जैन) बाट आएकाले उनीहरूलाई 'मालवीय' भनेर चिनिन थाल्यो।उनले १६ वर्षको उमेरमा मिर्जापुरकी कुन्दन देवीसँग विवाह गरे। उनका पुर्खाहरू हिन्दू शास्त्रहरू र संस्कृत विद्वताको शिक्षा र ज्ञानको लागि उच्च सम्मानित थिए। उनका बुबाले पनि संस्कृत शास्त्र सिक्नुहुन्थ्यो र श्रीमद्भागवत पाठ गर्नुहुन्थ्यो।

मालवीयको शिक्षा महाजनी पाठशालामा पाँच वर्षको उमेरमा सुरु भएको थियो। पछि, उनले हरदेवको धर्म ज्ञानोपदेश पाठशालामा भर्ना भए, आफ्नो प्राथमिक शिक्षा पूरा गरे र विधान वर्दिनी सभाद्वारा सञ्चालित विद्यालयमा भर्ना भए। त्यसपछि उनी इलाहाबाद जिला स्कूल (इलाहाबाद जिल्ला विद्यालय) मा भर्ना भए, जहाँ उनले 'मकरन्द' उपनामले कविता लेख्न थाले जुन पत्रिका र पत्रिकाहरूमा प्रकाशित भए।

मालवीयले सन् १८७९ मा मुइर सेन्ट्रल कलेजबाट म्याट्रिक गरे, जसलाई अहिले इलाहाबाद विश्वविद्यालय भनिन्छ। ह्यारिसन कलेजका प्रिन्सिपलले मलाभियालाई मासिक छात्रवृत्ति प्रदान गरे, जसको परिवार आर्थिक कठिनाइको सामना गरिरहेको थियो, र उनले आफ्नो बीए पूरा गर्न सक्षम भए। कलकत्ता विश्वविद्यालय मा।

मालवीय संस्कृत मा एम.ए गर्न चाहन्थे। तैपनि, पारिवारिक परिस्थितिले उहाँलाई त्यसो गर्न अनुमति दिएन, र उहाँको बुबाले उहाँलाई भागवत पाठको पारिवारिक पेशालाई पछ्याउन चाहनुहुन्थ्यो । जुलाई १८८४ मा, मदन मोहन मालवीयले इलाहाबादको सरकारी हाई स्कूलमा सहायक मास्टरको रूपमा आफ्नो व्यावसायिक करियर सुरु गरे।

काम

महात्मा गान्धीसँग मालवीय।

• उनले गाईको कल्याणका लागि वृन्दावनमा "श्री मथुरा वृन्दावन हसनन्द गोचर भूमि" नामक गैर-सरकारी संस्था बनाए।
• भारतीय संवैधानिक सुधारको मोन्टागु-चेम्सफोर्ड प्रस्तावहरूको आलोचना। सी वाई चिन्तामणि द्वारा मुद्रित, 1918।
• पंडित मदन मोहन मालवीयको भाषण र लेखन। प्रकाशक G.A. नाटेसन, १९१९ ।