पूर्वी प्रदेश (श्रीलङ्का)

पूर्वी प्रदेश (तमिल: கிழக்கு மாகாணம்; सिंहली: නැගෙනහිර පළාතcode: si is deprecated ) श्रीलङ्काको ९ प्रदेशहरूमध्ये एक हो, जुन देशको पहिलो स्तरको प्रशासनिक विभाजन हो। यी प्रदेशहरू १९औँ शताब्दीदेखि अस्तित्वमा छन् तर सन् १९८७ मा श्रीलङ्काको संविधानको १३औँ संशोधनले प्रदेशीय परिषद्हरूको स्थापना नगरेसम्म यसको कुनै कानुनी हैसियत थिएन। सन् १९८८ र २००६ को बीचमा यस प्रदेशलाई अस्थायी रूपमा उत्तरी प्रदेशमा गाभिएर उत्तर पूर्वी प्रदेश बनाइएको थियो। यस प्रदेशको राजधानी त्रिन्कोमाली हो। कालमुनाई पूर्वी प्रदेशको सबैभन्दा ठुलो र सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको सहर हो।

पूर्वी प्रदेश கிழக்கு மாகாணம் නැගෙනහිර පළාත
प्रदेश
बट्टिकालोआ दहमा सूर्यास्त
झण्डा
श्रीलङ्का भित्रको स्थान
निर्देशाङ्क: ०७°५५′उ॰ ८१°३०′पू॰
देश	श्रीलङ्का
सिर्जना	१ अक्टोबर १८३३
प्रान्तीय परिषद्	१४ नोभेम्बर १९८७
राजधानी	त्रिन्कोमाली
सबैभन्दा ठुलो शहर	कालमुनै
जिल्लाहरू	सूची अम्पारा जिल्ला बट्टिकालोआ जिल्ला त्रिन्कोमाली जिल्ला
सरकार
• प्रकार	प्रान्तीय परिषद्
• अङ्ग	पूर्वी प्रान्तीय परिषद्
क्षेत्रफल
• जम्मा	९९९६ किमी२ (३८५९ वर्ग माइल)
• जमीन	९३६१ किमी२ (३६१४ वर्ग माइल)
• पानी	६३५ किमी२ (२४५ वर्ग माइल)  ६.३५%
• क्रम	दोस्रो (कुल क्षेत्रफलको १५.२४%)
जनसङ्ख्या  (सन् २०१२ को जनगणना)
• जम्मा	१५५१३८१
• क्रम	छैटौँ (कुल जनसङ्ख्याको ७.६६%)
• घनत्व	१६०/किमी२ (४००/वर्ग माइल)
समय क्षेत्र	युटिसी+०५:३० (श्रीलङ्का)
आधिकारिक भाषाहरू	तमिल, सिंहली
वेबसाइट	www.ep.gov.lk

इतिहास

बट्टिकलोआ गढी, १६२८ मा पोर्तुगाली द्वारा निर्मित

बट्टिकलोआ-पोलोनारुवा रोड विकसित

नयाँ ओड्डामवादी पुल

सन् १८१५ मा अङ्ग्रेजहरूले सिलोन को सम्पूर्ण टापुमाथि कब्जा जमाए। तिनीहरूले टापुलाई तीन जातीय आधारित प्रशासनिक संरचनाहरूमा विभाजित गरे: लो कन्ट्री सिंहली, कान्द्यान सिंहली र तमिल। पूर्वी प्रदेश तमिल प्रशासनको हिस्सा थियो। सन् १८३३ मा, कोलेब्रुक-क्यामरून आयोगको सिफारिसअनुसार, जातीय आधारित प्रशासनिक संरचनाहरूलाई पाँच भौगोलिक प्रदेशहरूमा विभाजित एकल प्रशासनमा एकीकृत गरियो। बट्टिकलोआ, बिन्तेन्ना (हालको बडुल्ला जिल्लाको भाग), तमानकडुवा (हालको पोलोन्नारुवा जिल्ला) र त्रिन्कोमाली जिल्लाहरूले नयाँ पूर्वी प्रदेश गठन गरे। तमानकाडुवालाई सन् १८७३ मा नवनिर्मित उत्तर मध्य प्रदेशमा स्थानान्तरण गरिएको थियो र बिन्टेन्नालाई सन् १८८६ मा नवनिर्मित उवा प्रदेशमा स्थानान्तरण गरिएको थियो।

२९ जुलाई १९८७ मा हस्ताक्षर गरिएको भारत-श्रीलङ्का सम्झौताले श्रीलङ्का सरकारलाई प्रदेशहरूलाई अधिकार हस्तान्तरण गर्न र अन्तरिम रूपमा उत्तरी र पूर्वी प्रदेशहरूलाई एउटै प्रशासनिक एकाइमा गाभ्न आवश्यक थियो। यस सम्झौताले ३१ डिसेम्बर १९८८ सम्ममा पूर्वी प्रदेशमा जनमत सङ्ग्रह गर्न आवश्यक थियो ताकि विलय स्थायी हुने वा नहुने निर्णय गर्न सकियोस्। महत्वपूर्ण कुरा, यो सम्झौताले श्रीलङ्काका राष्ट्रपतिलाई आफ्नो विवेकमा जनमत सङ्ग्रह स्थगित गर्न अनुमति दियो।

१४ नोभेम्बर १९८७ मा श्रीलङ्काको संसदले श्रीलङ्काको सन् १९७८ को संविधान र सन् १९८७ को प्रदेशीय परिषद् ऐन नं ४२ मा १३औँ संशोधन पारित गर्दै प्रदेशीय परिषद्हरूको स्थापना गरेको थियो। सेप्टेम्बर २ र ८ १९८८ मा राष्ट्रपति जयवर्धनेले उत्तरी र पूर्वी प्रदेशहरूलाई एक निर्वाचित परिषदद्वारा प्रशासित एक प्रशासनिक एकाइ को रूपमा सक्षम बनाउने घोषणा जारी गरे। उत्तर-पूर्वी प्रदेशको जन्म भएको थियो।

पूर्वी प्रदेशमा दुई प्रदेशबीच स्थायी एकीकरणका लागि जनमत सङ्ग्रह नहुञ्जेलसम्म यी घोषणाहरू अस्थायी उपाय मात्र थिए। यद्यपि, जनमत सङ्ग्रह कहिल्यै हुन सकेन र श्रीलङ्काका राष्ट्रपतिहरूले "अस्थायी" अस्तित्वको आयु बढाउने वार्षिक घोषणाहरू जारी गरे।

यस विलयको श्रीलङ्काका राष्ट्रवादीहरूले कडा विरोध गरेका थिए। संयुक्त उत्तर-पूर्वी प्रदेशले श्रीलङ्काको एक चौथाई भाग ओगटेको थियो। विद्रोही लिबरेशन टाइगर्स अफ तमिल ईलमले प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा यस प्रदेशलाई नियन्त्रण गर्ने विचारले उनीहरूलाई निकै चिन्तित तुल्यायो। १४ जुलाई २००६ मा, एकीकरणको बिरूद्ध लामो अभियान पछि, जनता विमुक्ती पेरामुना राजनीतिक दलले सर्वोच्च अदालतमा पूर्वको लागि छुट्टै प्रदेशीय परिषदको अनुरोध गर्दै तीन अलग-अलग याचिकाहरू दायर गरेको थियो। १६ अक्टोबर २००६ मा सर्वोच्च अदालतले राष्ट्रपति जयवर्धनेद्वारा जारी गरिएको घोषणाहरू अमान्य र अमान्य भएको र यसको कुनै कानुनी प्रभाव नरहेको फैसला सुनाएको थियो। १ जनवरी २००७ मा उत्तर-पूर्वी प्रदेशलाई औपचारिक रूपमा उत्तरी र पूर्वी प्रदेशहरूमा गाभिएको थियो।

पूर्वी प्रदेशको अधिकांश भाग गृहयुद्धको समयमा धेरै वर्षसम्म विद्रोही लिबरेशन टाइगर्स अफ तमिल ईलमको नियन्त्रणमा थियो। सन् २००७ मा श्रीलङ्काको सेनाले उक्त प्रदेश पुनः कब्जामा लिएको थियो। धेरै समुदायका सदस्यहरूले तमिल मक्कल विदुथलाई पुलिकल (टीएमभीपी) जस्ता सरकार समर्थक तमिल समूहहरूलाई दोषी ठहराए। सन् २००८ मा विभिन्न तमिल गुटहरू द्वारा अन्धाधुन्ध बन्दुक प्रयोगको कारण सरकारले तमिल अर्धसैनिक समूहहरूलाई निशस्त्र गर्ने योजना बनायो। यद्यपि टीएमभीपीले लिट्टेको धम्कीका कारण हतियार राखेको थियो र उनीहरू नागरिक क्षेत्रमा सक्रिय रहेको अस्वीकार गरेको थियो। सन् २००९ मा लिट्टे पराजित भएपछि टिएमभीपीलाई निःशस्त्रीकरण गरिएको थियो।

इन्टरनेसनल क्राइसिस ग्रुपका अनुसार सन् २००७ मा श्रीलङ्का सरकारको नियन्त्रणमा आएयता पूर्वी प्रदेशले अन्तर्राष्ट्रिय दाताहरूबाट कम्तीमा ५० करोड अमेरिकी डलर प्राप्त गरेको छ। युद्धको अन्त्यपछि पूर्वी प्रदेशले नागेनहिरा नवोदय (पूर्वी पुनरुत्थान) कार्यक्रम अन्तर्गत उल्लेखनीय विकास देखेको छ जसमा विभिन्न कृषि, पूर्वाधार र सामाजिक विकास परियोजनाहरू समावेश छन्। यसमा सडक, विद्यालय, अस्पतालहरूको निर्माण र मर्मत, आईडीपीहरूको पुनर्स्थापना र नानसाला आईसीटी केन्द्रहरूको निर्माण समावेश छ। पूर्वी प्रदेशमा हाल ८८ वटा नानसाला आईसीटी शिक्षा केन्द्रहरू छन्। अन्य परियोजनाहरूमा लिट्टेद्वारा नष्ट गरिएको वालाई इरावु पुलको पुनर्निर्माण, बट्टिकलोआ शहरमा वेबर रङ्गशालाको विकास, कृषि उत्पादन वृद्धि, मनमुनाई, वावुनाटिवु र न्यू ओडामावाडी पुलहरूको निर्माण, कार्पेटिङ सडकहरू, गरीबीको रेखामुनि बस्ने मानिसहरूका लागि पूर्वी प्रदेशमा ४८,००० घरहरू निर्माण, ट्रिन्कोमाली हार्बरको विकास, सम्पुर पावर स्टेशनको निर्माण,  ट्रिन्कोमालीमा समुद्री पार्क र समुद्री सङ्ग्रहालयको विकास, सम्पुर औद्योगिक क्षेत्रको निर्माण, बस स्ट्यान्ड, नहरहरू र अम्पारा जिल्लामा ओलुविल बन्दरगाहको विकास।

भूगोल

बट्टिकलोआ दहमा माछा मार्ने डुङ्गाहरू

पूर्वी प्रदेशको क्षेत्रफल ९,९९६ वर्ग किलोमिटर (३,८५९ वर्ग माइल) रहेको छ।

यस प्रदेशलाई उत्तरमा उत्तरी प्रदेश, पूर्वमा बङ्गालको खाडी, दक्षिणमा दक्षिणी प्रदेश र पश्चिममा उवा, मध्य र उत्तर मध्य प्रदेशहरूले घेरेको छ।

यस प्रदेशको तटमा दहहरूको प्रभुत्व छ, सबैभन्दा ठुलो बट्टिकलोआ दह, कोक्किलाइ दह, उपर दह र उल्लाक्कली दह हो।

प्रशासनिक एकाइहरू, नगरहरू र सहरहरू

प्रशासनिक एकाइहरू

यस प्रदेशमा ३ प्रशासनिक जिल्लाहरू, ४५ विभागीय सचिवविभागहरू र १,०८५ ग्राम निलाधारी विभागहरूमा विभाजन गरिएको छ।

जिल्ला	राजधानी	सचिवविभागह	ग्राम निलाधारी विभाग	कुल क्षेत्र (कि.मी.२)	भूमि क्षेत्र (कि.मी.२)	जनसङ्ख्या (सन् २०१२को जनगणना)						जनसङ्ख्या घनत्व (कि.मि.२)
						श्रीलङ्काली तमिल	श्रीलङ्काली मुर	सिंहली	भारतीय तमिल	अन्य	जम्मा
अम्पारा	अम्पारा	२०	५०७	४,४१५	४,२२२	११२,७५०	२८२,४८४	२५१,०१८	१६५	१,६४०	६४८,०५७	१४७
बट्टिकालोआ	बट्टिकालोआ	१४	३४८	२,८५४	२,६१०	३८१,२८५	१३३,८४४	६,१२७	१,०१५	२,८७१	५२५,१४२	१८४
त्रिन्कोमाली	त्रिन्कोमाली	११	२३०	२,७२७	२,५२९	११५,५४९	१५२,८५४	१०१,९९१	६,५३१	१,२५७	३७८,१८२	१३९
जम्मा		४५	१,०८५	९,९९६	९,३६१	६०९,५८४	५६९,१८२	३५९,१३६	७,७११	५,७६८	१,५५१,३८१	१५५

प्रमुख नगर र सहरहरू

सहर/नगर	जिल्ला	जनसङ्ख्या (२०१२ अनुमान)
कालमुनै	अम्पारा	१०६,७८३
त्रिन्कोमाली	त्रिन्कोमाली	९९,१३५
बट्टिकालोआ	बट्टिकालोआ	९२,३३२
कट्टानकुडी	बट्टिकालोआ	४०,८८३
एरावुर	बट्टिकालोआ	२५,५८२
अम्पारा	अम्पारा	२०,३०९

जनसाङ्ख्यिकी

जनसङ्ख्या

सन् २०१२ मा पूर्वी प्रदेशको जनसङ्ख्या १५,५१,३८१ थियो। यो प्रदेश श्रीलङ्कामा जातीय र धार्मिक दुवै हिसाबले सबैभन्दा विविधतायुक्त छ। उत्तरी प्रदेशको जस्तै यस प्रदेशको जनसङ्ख्या पनि गृहयुद्धबाट धेरै प्रभावित भएको थियो। यस युद्धमा अनुमानित १,००,००० मानिसहरूको मृत्यु भएको थियो। युद्धको दौडान लाखौं श्रीलङ्काली तमिलहरू, सम्भवतः १० लाख जति, पश्चिममा बसाइँ सरेका थिए। धेरै श्रीलङ्काली तमिलहरू पनि राजधानी कोलम्बोको सापेक्षिक सुरक्षामा सरेका थिए। यस द्वन्द्वका कारण यस प्रदेशमा बसोबास गर्ने केही तमिल, मुर र सिंहलीहरू श्रीलङ्काका अन्य भागहरूमा भाग्न बाध्य भएका छन्, यद्यपि उनीहरूमध्ये अधिकांश गृहयुद्धको अन्त्यपछि यस प्रदेशमा फर्केका छन्।

जातीय

जातीय समूह द्वारा पूर्वी प्रदेशको जनसङ्ख्या सन् १८८१ देखि २०१२ सम्म

वर्ष	तमिल		मुस्लिम		सिंहली		अन्य		जम्मा
	सङ्ख्या	%	सङ्ख्या	%	सङ्ख्या	%	सङ्ख्या	%
सन् १८८१ को जनगणना	७५,३१८	५८.९६%	४३,००१	३३.६६%	५,९४७	४.६६%	३,४८९	२.७३%	१२७,७५५
सन् १८९१ को जनगणना	८६,७०१	५८.४१%	५१,२०६	३४.५०%	७,५०८	५.०६%	३,०२९	२.०४%	१४८,४४४
सन् १९०१ जनगणना	९६,९१७	५५.८३%	६२,४४८	३५.९७%	८,७७८	५.०६%	५,४५९	३.१४%	१७३,६०२
सन् १९११ को जनगणना	१०१,१८१	५५.०८%	७०,३९५	३८.३२%	६,९०९	३.७६%	५,२१३	२.८४%	१८३,६९८
सन् १९२१ को जनगणना	१०३,२४५	५३.५४%	७५,९९२	३९.४१%	८,७४४	४.५३%	४,८४०	२.५१%	१९२,८२१
सन् १९४६ को जनगणना	१३६,०५९	४८.७५%	१०९,०२४	३९.०६%	२३,४५६	८.४०%	१०,५७३	३.७९%	२७९,११२
सन् १९५३ को जनगणना	१६७,८९८	४७.३७%	१३५,३२२	३८.१८%	४६,४७०	१३.११%	४,७२०	१.३३%	३५४,४१०
सन् १९६३ को जनगणना	२४६,०५९	४५.०३%	१८४,४३४	३३.७५%	१०८,६३६	१९.८८%	७,३४५	१.३४%	५४६,४७४
सन् १९७१ को जनगणना	३१५,५६६	४३.९८%	२४७,१७८	३४.४५%	१४८,५७२	२०.७०%	६,२५५	०.८७%	७१७,५७१
सन् १९८१ को जनगणना	४१०,१५६	४२.०६%	३१५,४३६	३२.३४%	२४३,७०१	२४.९९%	५,९८८	०.६१%	९७५,२५१
सन् २००१ जनगणना	गरिएन	गरिएन	गरिएन	गरिएन	गरिएन	गरिएन	गरिएन	गरिएन	गरिएन
सन् २००७ को गणना	५९०,१३२	४०.३९%	५४९,८५७	३७.६४%	३१६,१०१	२१.६४%	४,८४९	०.३३%	१,४६०,९३९
सन् २०१२ को जनगणना	६१७,२९५	३९.७९%	५६९,७३८	३६.७२%	३५९,१३६	२३.१५%	५,२१२	०.३४%	१,५५१,३८१

धर्म

इस्लाम पूर्वी प्रदेशमा बहुलता धर्म हो।

धर्म अनुसार पूर्वी प्रदेशको जनसङ्ख्या सन् १९८१ देखि २०१२ सम्म

वर्ष	मुस्लिम		हिन्दु		बौद्ध		ईसाई		अन्य		जम्मा
	सङ्ख्या	%	सङ्ख्या	%	सङ्ख्या	%	सङ्ख्या	%	सङ्ख्या	%
सन् १८८१ को जनगणना	३१७,३५४	३२.५४%	३७२,४६४	३८.१९%	२३७,४१६	२४.३४%	४७,११२	४.८३%	९०५	०.०९%	९७५,२५१
सन् २०१२ को जनगणना	५७५,९३६	३७.१२%	५३९,५७०	३४.७८%	३५४,७७२	२२.८७%	८०,८०१	५.२१%	३०२	०.०२%	१,५५१,३८१

अर्थतन्त्र

त्रिन्कोमाली बन्दरगाह जसले प्रान्तको अर्थव्यवस्थामा ठुलो भूमिका खेल्छ

पूर्वी प्रदेशमा मुख्यतया कृषिमा आधारित अर्थव्यवस्था छ र यसलाई सामान्यतया "श्रीलङ्काको अन्न भण्डार" को रूपमा चिनिन्छ। यसले राष्ट्रिय धान उत्पादनमा २५%, राष्ट्रिय दूध उत्पादनमा १७% र राष्ट्रिय माछा उत्पादनमा २१% योगदान गर्दछ। मकै खेती विस्तार हुँदै गएको, हाइब्रिड बीउसहितको ठुलो परिमाणमा मकै खेती र करारमा बजारीकरणले उत्पादनमा उल्लेख्य वृद्धि भएको र मुलुकको मकैआवश्यकताको २५ प्रतिशत उत्पादन गर्ने लक्ष्य राखिएको छ।

औद्योगिक क्षेत्रले प्रदेशको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा ३४% योगदान पुर् याएको छ र निर्यात प्रशोधन क्षेत्रहरू जस्तै ट्रिन्कोमाली ईपीजेड र सम्पुर हेभी औद्योगिक क्षेत्र त्रिन्कोमाली हार्बरको साथ औद्योगिक क्षेत्रलाई बढावा दिन विकसित गरिएको छ, जुन ब्रेक बल्क, बल्क कार्गो र भारी उद्योगहरू सहित औद्योगिक गतिविधिहरूको लागि विकास भइरहेको छ।

यस प्रदेशले ठुलो पर्यटन उद्योगबाट लाभ उठाउँछ जसमा धेरै समुद्री किनारका रिसोर्टहरू र होटलहरू मुख्य तया लैगूनहरूमा अवस्थित छन् साथै पासिकुडाह, निलावेली, उपपुवेली र कलकुदह जस्ता समुद्र तटहरूमा अवस्थित छन्। ऐतिहासिक स्थलहरू र अन्य प्राकृतिक आकर्षणहरू जस्तै पिजन टापु, प्रवाल भित्ताहरूले उद्योगमा योगदान पुर्याउँछन्।

सरकार र राजनीति

श्रीलङ्काको सन् १९७८ को संविधानको तेह्रौँ संशोधनले प्रदेशीय परिषद्हरूको स्थापना गरेको थियो। प्रदेशीय परिषद्हरूको लागि पहिलो निर्वाचन २८ अप्रिल १९८८ मा उत्तर मध्य, उत्तर पश्चिम, सबरागामुवा र उवा प्रदेशहरूमा भएको थियो।

नयाँ गाभिएको उत्तर-पूर्वी प्रदेशमा चुनाव १९ नोभेम्बर १९८८ का लागि निर्धारित गरिएको थियो। यद्यपि, भारतीय शान्ति सेना (आईपीकेएफ), जसले त्यस समयमा उत्तर-पूर्वी प्रदेशमा कब्जा गरेको थियो, उत्तरको चुनावमा धाँधली गर्यो ताकि ईलम पिपुल्स रिभोल्युसनरी लिबरेशन फ्रन्ट (ईपीआरएलएफ) र ईलम नेशनल डेमोक्रेटिक लिबरेशन फ्रन्ट (ईएनडीएलएफ), दुई भारतीय समर्थित अर्धसैनिक समूहहरूले उत्तरका सबै ३६ सीटहरू निर्विरोध जिते। तर, पूर्वका ३५ सिटका लागि भने निर्वाचन भएको थियो। श्रीलङ्का मुस्लिम कंग्रेसले १७, ईपीआरएलएफले १२, एन्डएलएफले ५ र युनाइटेड नेसनल पार्टीले १ सिट जितेका छन्।

१० डिसेम्बर १९८८ को ईपीआरएलएफ के अन्नामलाई वरथारजाह पेरुमल उत्तर-पूर्व प्रांतीय परिषद के पहले मुख्यमन्त्री बने। उत्तर-पूर्वमा कोलम्बोबाट सीधै शासन गरिएको थियो मे २००८ सम्म जब पूर्वी प्रदेशमा चुनाव भयो (उत्तरी प्रदेश कोलम्बोबाट शासित भइरह्यो)।