नेपाली सङ्गीत
गायन, वादन र नृत्यको सामूहिक रुपलाई सङ्गीत भनिन्छ । नेपाली सङ्गीतको उद्गम लोकसङ्गीत हो । विधागत रूपमा लोकसङ्गीत, सुगम सङ्गीत र शास्त्रीय सङ्गीत गरी ३ प्रकारको सङ्गीत नेपालमा विद्यमान छ ।
विधा
सम्पादन गर्नुहोस्तामाङ संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्तामाङ समुदायको परम्परागत बाजा डम्फु ढोलका लागि प्रख्यात छ । तामाङ सेलो सङ्गीतसँगै डम्फु र तुङ्ना पनि छन् । भनिन्छ कि बेलायतीहरूले भारतमा बस्दा डम्फुबाट ड्रम सेट बनाउने विचार लिएका थिए। केही आधुनिक तामाङ सेलो संगीतमा पश्चिमी र भारतीय वाद्ययन्त्रको प्रभाव पनि देखिन्छ। हिरा देवी वाइबालाई नेपाली लोकगीतकी अग्रदूत मानिन्छ । उनले आफ्नो ४० वर्षको सांगीतिक करियरमा करिब ३०० गीत गाएकी थिइन् ।[१] 2011 मा हीरा देवी वाइबाको मृत्यु पछि, उनका छोरा सत्य वाइबा र छोरी नानवीत आदित्य वाइबाले उनका गीतहरूलाई पुन: जीवित गर्ने काम लिनुभयो, तिनीहरूलाई नयाँ ध्वनिको साथ पुन: रेकर्ड गर्नुभयो र तिनीहरूलाई नवनीतको आवाजमा जारी गर्नुभयो।[२][३] उनीहरुले एल्बमको नाम ‘आमा लाइ श्रद्धाञ्जली (नेपाली म्युजिक एल्बम) - ट्रिब्युट टु मदर’ राखे । नेपाली लोक संगीत विधामा नवनीत एक मात्र कलाकार हुन् जसले बिना मिसावट वा आधुनिकीकरण बिना प्रामाणिक परम्परागत नेपाली लोकगीत गाउँछन्।[४]
दोहोरी/जुहारी
सम्पादन गर्नुहोस्दोहोरी/जुहारी नेपाली लोक संगीतको विधा हो र यसको जरा ग्रामीण भेगको परम्परामा छ। नेपालीमा दोहोरी/जुहारीको शाब्दिक अर्थ दुबै पक्षबाट वा बहस भन्ने हुन्छ । यो बहस सांगीतिक लयमा द्रुत र मजाकिया कविता समावेश भयेको हुन्छ। दोहोरी/जुहारीमा भाग लिने दुई टोलीले प्राय: प्रतिद्वन्द्वी टोलीमा केटा र केटीहरू समावेश गर्दछ। गीत एउटा प्रश्नको साथ सुरु हुन्छ, सामान्यतया केटाहरूको पक्षबाट। केटीले द्रुत जवाफको साथ प्रश्नलाई पछ्याउँछ र दुई टोलीहरूले संगीत कुराकानी जारी राख्छन्।
दोहोरी/जुहारी गीतहरू एक हप्तासम्म चल्न सक्छन्। दोहोरीको लम्बाइ खेलाडीहरूको द्रुत सोच्ने क्षमता र बुद्धिमा निर्भर गर्दछ।[५]
आधुनिक गीत
सम्पादन गर्नुहोस्आधुनिक गीत नेपालमा लोकप्रिय गीतहरू हुन् र यसलाई सुगम संगीत पनि भनिन्छ। यी गीतहरू मधुर र मधुर छन्। यस विधाका सबैभन्दा प्रसिद्ध गायक स्वर्गीय नारायण गोपाल थिए जसलाई नेपालीमा "स्वर सम्राट" को रूपमा पनि चिनिन्छ। ‘एउटा मान्छेको’, ‘यति ढेरै माया दी’ जस्ता गीत हिट छन् । अरुणा लामा पनि चर्चित थिए ।[६] उनी "हिल्सको कोकिला" भनेर चिनिन्छन्। उनले सयौं नेपाली गीत गाएकी छिन् ।[७] जबकि किरण खरेल, रत्नशमशेर थापा, सुवासचन्द्र ढुंगेल, राजेन्द्र थापा, दिनेश अधिकारी पुरानो पुस्ताका उल्लेखनीय नाम हुन् । समसामयिक गीत लेखनमा रमेश दाहाल, प्रकाश सपुत, शीतल कादम्बिनी, राखी गौचन लगायतका प्रभावशाली गीतकार हुन् । रमेश दाहाल सामाजिक परिवर्तन, शान्ति र समावेशीकरणका लागि लेख्न जान्छन् ।[८]
शास्त्रीय
सम्पादन गर्नुहोस्
काठमाडौं उपत्यकामा धेरै व्यावसायिक शास्त्रीय संगीतकारहरू छन्। सुर-सुधा ,[९] सुकर्मा,[१०] त्रिकाल,[११]कुटुम्बा (ब्यान्ड)[१२]जस्ता ब्यान्डहरू नेपालमा लोकप्रिय र चर्चित छन्। कलानिधि इन्दिरा संगीत महाविद्यालय, नेपाल संगीत विद्यालय, एसके गुरुकुल संगीत पाठशाला, नारायण संगीत प्रतिष्ठान, गन्धर्व संगीत विद्यालय, श्री संगीत पाठशाला, किरातेश्वर संगीत आश्रम, कपन संगेर सरोवर, यलमाया केन्द्र, संगित गुरुङ, मनुल्ला गुरुङ, रामुल्ला पसललगायत[१३] शास्त्रीय सङ्गीत संस्थाहरू छन्।[१४] संगीत स्मृति गुरुकुल आदिले नेपाली शास्त्रीय संगीतको विकासमा निरन्तर योगदान दिइरहेका छन् ।[१५] केही प्रसिद्ध शास्त्रीय संगीतकारहरू तारावीर सिंह तुलाधर (जन्म 1943), सितारवादक उमा थापा (जन्म 1950) विजय वैद्य, प्रेम राणा, मनोसे सिंह (जन्म 1979), मोहन सुन्दर श्रेष्ठ (जन्म 1943), सुरेन्द्र श्रेष्ठ र सुर सुधा हुन्।
मैथिली संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्मैथिली संगीत दक्षिण एशिया मा सबैभन्दा पुरानो प्रकारको संगीत हो। यो मिथिला क्षेत्रबाट उत्पत्ति भएको हो जुन अहिले भारत र नेपाल बीच विभाजित छ। "मैथिली सङ्गीत" कहिले अस्तित्वमा आयो भन्ने ठ्याक्कै कसैलाई थाहा छैन, सायद यसको इतिहासको लम्बाइको कारणले गर्दा, तर यसको समयले यसले भारत र नेपालमा अन्य संगीतको विकास र फस्टाउन मद्दत गरेको हुन सक्छ भन्ने संकेत गर्छ।[स्रोत नखुलेको] मैथिली संगीत सामान्यतया शास्त्रीय वाद्ययन्त्रहरूद्वारा बजाइने भए तापनि यसलाई आधुनिकीकरण गरिएको छ र अहिले विभिन्न आधुनिक यन्त्रहरू प्रयोग गरिन्छ। यस संगीत शैलीमा केही महत्वपूर्ण योगदानकर्ताहरू महाकवि विद्यापति ठाकुर, उदित नारायण झा र शारदा सिन्हा हुन्।[१६] यस क्षेत्रका लोकगीतहरू सामान्य व्यक्तिको जीवनका विभिन्न घटनाहरूसँग सम्बन्धित छन्।
नेवा संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्नेवा संगीत, जसलाई नेवार संगीत पनि भनिन्छ, नेवार समुदायले नेपालमा विकसित गरेको परम्परागत संगीतको रूप हो। संगीतको जरा शास्त्रीय हिन्दू र बौद्ध संगीतमा छ र काठमाडौं उपत्यकाको लोक संगीत र यसका परिधिहरू समावेश गरेर विकसित भएको छ। प्रयोग गरिएका उपकरणहरू मुख्यतया टक्कर र हावा उपकरणहरू हुन्। प्रसिद्ध नेवार गायक नारायण गोपाल। नेपालको सांस्कृतिक प्रतीकहरू मध्ये एक मानिन्छ, उहाँलाई नेपाली संगीतमा "स्वर सम्राट" भनेर चिनिन्छ। उहाँका धेरै त्रासदी गीतहरूका कारण उहाँलाई "ट्र्याजेडी किंग" भनेर पनि चिनिन्छ।
धिमे" एक परम्परागत ढोल, नेवार मानिसहरूले धेरै अवसरहरूमा प्रयोग गर्छन्।
2005 को अन्त्यमा, लाखे (पहिलो नेवार मेटल ब्यान्ड) (नवरस श्रेष्ठ) ले आफ्नो पहिलो नेवार मेटल गीत - धम्पा टाचा रेकर्ड गर्यो।
गुरुङ संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्गुरुङहरूको रोधी[१७] को पुरानो परम्परा छ जहाँ युवाहरू भेला हुन्छन्, लोकगीत गाउँछन् र नाच्छन् र आफ्ना विचारहरू साझा गर्छन्। रोधीका युवा–युवतीहरू प्रायः दोहोरी गाउँछन् । घन्टु र चुड्का जस्ता केही सांगीतिक नृत्यहरू अझै पनि अस्तित्वमा छन्, र धेरै गुरुङ गाउँहरूमा प्रदर्शन गरिन्छ। यी नृत्य प्रकारहरू शताब्दीयौं पुराना छन् र एकल वा समूहमा प्रदर्शन गरिन्छ। आर्गुको गुरुङ संस्कारमा संगीतको पनि ठूलो भूमिका हुन्छ, जुन समुदायमा कसैको मृत्यु भएपछि गरिन्छ।[१८] चर्चित गुरुङ गायक - खेमराज गुरुङ।
किरात संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्लिम्बू जाति (याक्थुङ) मा विभिन्न प्रकारका गीत, नृत्य र वाद्य यन्त्रहरू छन्। तीमध्ये धन नाच (धान नाच) [१९]र च्याब्रुङ (च्याब्रुङ नाच "ढोल नाच") [२०] सबैभन्दा लोकप्रिय छन्। राईले किराती जातिको सबैभन्दा महत्वपूर्ण चाड "उदौली" र "उभुआली" को अवसरमा गरिने साकेला नाच मनाउँछन्। धेरै नृत्य प्रकारहरूमा किरात मुन्धुमको लागि अनुष्ठान र धार्मिक प्रस्तावहरू समावेश छन्।
मगर संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्सलाइजो, कौडा र सोरठी मगर जन संगीतका तीन विशेष सांगीतिक विधा हुन्। चर्चित मगर गायक - मास्टर मित्रसेन थापा मगर
शेर्पा संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्शेर्पा संगीत तिब्बती बौद्ध धर्ममा आधारित छ। यो पार हिमालय क्षेत्र वरपर तिब्बतको संगीत जस्तै छ। तिब्बती संगीत प्रायः धार्मिक संगीत हो, जसले तिब्बती बौद्ध धर्मको प्रभावलाई झल्काउँछ।
"With influence from Tibet, this Nepalese music is characterized by unison singing and occasional accompaniment on the damian, a stringed instrument in the lute family that provides a strong rhythmic base. The musicians generally sing in Helambu (a Sherpa-Tibetan dialect) and sometimes in Tibetan on themes of religion, a desire for material wealth, the natural landscape, and a “sense of an ordered world in contrast to the nomadic pattern of many peoples’ lives” (Bishop). Liner notes include a description of the village and its music, track notes, and lyrics in Helambu/Tibetan and English".[२१]
थारु संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्थारु संगीत पनि नेपालमा अझै पनि बजाइने पुरानो प्रकारको संगीत हो। नेपालका विभिन्न भागका थारुहरूले एउटै थारु भाषा नआउने भएकाले थारु सङ्गीत आफैंमा धेरै विविधतायुक्त छ। थारु ले सजना, माघिया, दशैंया जस्ता गीतहरू प्रायः नेपालको पश्चिमी भागमा गाउने गर्दछन्।[२२]
भजन एक भक्ति गीत हो जसलाई कहिलेकाहीँ भगवानको प्रशंसा गरिन्छ। यसको कुनै निश्चित रूप छैन; यो मन्त्र वा कीर्तन जस्तै सरल हुन सक्छ। यो सामान्यतया गीतात्मक हुन्छ, ईश्वरको लागि प्रेम र प्रार्थना व्यक्त गर्दछ। शिव, कृष्ण, विष्णु र साईबाबा भजन नेपालमा लोकप्रिय छन्।[२३] प्रसिद्ध भजन गायक भक्तराज आचार्य, कोइली देवी।
फिल्मी संगीत
सम्पादन गर्नुहोस्फिल्मी संगीत नेपालमा लोकप्रिय छ र मुख्यधारा चलचित्रहरूको लागि उत्पादन गरिन्छ। नेपालमा सिनेमाको इतिहास छोटो छ त्यसैले फिल्मी संगीत अझै विकसित भइरहेको छ।
गजल संगीतको एक काव्यात्मक रूप हो जसमा तुकबद्ध दोहे र एक अपरिहार्य हुन्छन्, प्रत्येक पङ्क्तिले एउटै मिटर साझा गर्दछ।गजललाई पीडा, हानि र वियोग, प्रेम र प्रकृतिको सुन्दरताको काव्यात्मक अभिव्यक्तिको रूपमा बुझ्न सकिन्छ। यो कविता र संगीत को एक नाजुक रूप हो। बिधा पुरानो हो, छैठौं शताब्दीको अरबी पदमा उत्पत्ति भएको हो। गजल दारी र उर्दू कविताको रूप भए पनि यसको प्रभाव भारतीय उपमहाद्वीपका धेरै भाषाहरूको कवितामा देख्न सकिन्छ। मोतीराम भट्ट ले सन् १८९० को आसपास नेपाली भाषामा गजलको लिखित रूप प्रस्तुत गरेका थिए। सेतुराम श्रेष्ठ (१८९१-१९४१) लाई नेपालमा अग्रगामी गजलहरूको श्रेय दिइएको छ।[२४]
आदि प्रकारका सङ्गीत नेपालीमा पनि सुन्न पाइन्छन्।
गायकहरू
सम्पादन गर्नुहोस्वरिष्ठताका आधारमा नारायण गोपाल सर्वकालिन् महान् नेपाली गायक हुन् ।
हेर्नुहोला
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ "Pioneer of Nepali folk songs", www.telegraphindia.com, २०११-०१-२०, मूलबाट अक्टोबर २५, २०१२-मा सङ्ग्रहित।
- ↑ "Daughter revives mother's songs", The Telegraph, मूलबाट फेब्रुअरी २, २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१८-०३-१२।
- ↑ "Songs of Tribute", मूलबाट २०१७-१२-१२-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-१२-१२ मिति
- ↑ "फरिया ल्याइदेछन् तेइ पनि राता घनन !", Sambad Post (en-USमा), २०१७-११-०४, मूलबाट २०१८-०३-१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१८-०३-१२।
- ↑ "Dohori Geet", मूलबाट २०१६-१२-२८-मा सङ्ग्रहित।
- ↑ "Narayan Gopal Songs lyrics", Nepali Songs Lyrics (en-USमा), अन्तिम पहुँच २०१८-०२-२६।
- ↑ Roy, Barun (२००३-०९-०१), Fallen Cicada: Unwritten History of Darjeeling Hills (अङ्ग्रेजीमा), Barun Roy।
- ↑ "शान्तिका लागि योगदान दिन सफल रमेशका गीत", अन्तिम पहुँच २०२३-११-३०।
- ↑ "Sur Sudha - Playing for Change", Playing for Change (en-USमा), अन्तिम पहुँच २०१८-०३-०१।
- ↑ "Sukarma"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२०-०९-२५ मिति
- ↑ "Himalayan Jam: World music group Trikaal blends Nepali folk music with Indian, jazz and Latin sound | World Music Central.org", worldmusiccentral.org (en-USमा), अन्तिम पहुँच २०१८-०३-०१।
- ↑ "Kutumba (band) | World top Artists - Facemeu.com first nepali infotainment web", facemeu.com (en-USमा), अन्तिम पहुँच २०१८-०२-२६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१८-०२-२७ मिति
- ↑ "::Kalanidhi Indira Sangeet Mahavidyalaya:: The very ancient traditional, folk and classical music is living heritage of Nepal", www.kalanidhisangeet.org, मूलबाट २०१७-०९-१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१७-१०-०३।
- ↑ "Yalamaya Kendra", मूलबाट २०१८-०२-१५-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१८-०२-१५ मिति
- ↑ "Atul Memorial Gurukul", www.atulmemorialgurukul.org.np, मूलबाट २०१७-०७-२७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१७-१०-०३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१७-०७-२७ मिति
- ↑ "Maithili Music of India and Nepal: SAARC Secretariat", SAARC Music Department, South Asian Association For Regional Cooperation, अन्तिम पहुँच २६ अगस्ट २०१६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १२ मे २०१६ मिति
- ↑ "Rodhi Ghar"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२३-०६-१४ मिति
- ↑ "Death ritual music of the Gurungs", मूलबाट २०१८-०२-१५-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१८-०२-१५ मिति
- ↑ "Dhan Naach", मूलबाट २०१८-०२-१५-मा सङ्ग्रहित।
- ↑ "Chyabrung Dance", मूलबाट २०१८-०२-१५-मा सङ्ग्रहित। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१८-०२-१५ मिति
- ↑ "Music of a Sherpa Village", www.folkways.si.edu।
- ↑ Bhattarai, Sewa (२०२३-०७-३१), "Songlines of the rivers and forests", nepalitimes.com, अन्तिम पहुँच २०२४-०२-०२।
- ↑ "Bhajan"।
- ↑ "Seturam Shrestha"।