दशरथ

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

दशरथ ऋष्यश्रृंगलाई लिन जाँदै

दशरथ वाल्मीकि रामायणका अनुसार अयोध्याका रघुवंशी (सूर्यवंशी) राजा थिए। त्यो इक्ष्वाकु कुलका थिए तथा प्रभु श्रीराम — जो विष्णुका अवतार थिए —का पिता थिए। दशरथका चरित्रमा आदर्श महाराजा, पुत्रहरूलाई प्रेम गर्ने पिता र आफ्ना वचनहरूका प्रति पूर्ण समर्पित व्यक्ति दर्शाइएको छ। उनका तीन पत्नीहरू थिए – कौशल्या, सुमित्रा तथा कैकेयी । अंगदेशका राजा रोमपाद वा चित्ररथको दत्तक पुत्री शान्ता महर्षि ऋष्यशृंगकी पत्नी थिइन्। एक प्रसङ्गअनुसार शान्ता दशरथ तथा कौशल्याकी जेष्ठ पुत्री थिइन् । सन्तानविहीन अङ्गदेशका राजा रोमपद र उनकी रानी वर्षिणीलाई धर्मपुत्रीका रूपमा दिइएको थियो।

रामको जन्म

दशरथ र तिनका चार पुत्र

दशरथ अधवैँसे उमेरका थिए । तर उनकाे वंश सम्हालन पुत्रका रूपमा कुनै वंशज थिएनन्। उनले पुत्रप्राप्तिको कामनासहित अश्वमेध यज्ञ तथा पुत्रकामेष्टि यज्ञ गराउने विचार गरे। तिनका एक मन्त्री सुमन्त्रले ऋष्यशृंगकाे नेतृत्त्वमा यज्ञ गर्न सल्लाह थिए । ऋष्यशृंग वा साधारणको बोलचालमा शृंगि ऋषि जो नेपाल राज्यको रेसुङ्गा ऋ‌ङ्गा क्षेत्रको पर्वतमा तपस्या गरी बसेका थिए । धार्मिक अनुष्ठानहरूको अध्यक्षता गर्ने अधिकार केवल धर्म गुरूलाई नै थियो । दशरथका कुलगुरु ब्रह्मर्षि वशिष्ठ थिए। उनी धर्म गुरु र धार्मिक मन्त्री पनि थिए । अतः वशिष्ठको आज्ञा लिएर दशरथले शृंगि ऋषिलाई यज्ञको अध्यक्षता गर्नका लागि आमन्त्रण गरे ।
शृंगि ऋषिले दुइटै यज्ञ सफलतापूर्वक सम्पन्न गराए । पुत्रकामेष्टि यज्ञका बेला यज्ञ वेदीबाट एक आलौकिक यज्ञ पुरुष वा प्रजापत्य पुरुष उत्पन्न भए । उनले दशरथलाई स्वर्णपात्रमा नैवेद्यको प्रसाद प्रदान गर्दै भने - आफ्ना पत्नीहरूलाई यो प्रसाद खुवाउनुहाेस् । जसका कारण तिमीले पुत्र प्राप्त गर्न सक्छौ । दशरथ यस कुराले अत्यन्त प्रसन्न भए । उनले आफ्नी रानी कौशल्यालाई त्यस प्रसादको आधा भाग खान दिए । बचेको भागकाे आधा भाग (एक चौथोई) आफ्नो अर्की रानी सुमित्रालाई दिए। त्यसपछि बचेको भागकाे आधा भाग (आठ भागको एक भाग) उनले कैकेयीलाई दिए। केही सोचकर उनले बाँकी भाग पनि सुमित्रालाई नै दिए । सुमित्राले पहिलो भाग पनि यसकारण खाएकी थिइनन् कि जबसम्म राजा दशरथ कैकेयीलाई दिएको भाग कैकेयीले खाएपछि मात्र उनले खानेछिन् । कैकेयीले आफ्नो भाग पहिला खाइन् । तत्पश्चात् सुमित्राले आफ्नो भाग खाइन् । यसै कारण राम (कौशल्याबाट), भरत (कैकेयीबाट) तथा लक्ष्मण अनि शत्रुघ्न (सुमित्राबाट)को जन्म भयो। पुनश्च्व : ऋष्यशृ‌ग ऋषिको तपस्यास्थल अहिले नेपालको गुल्मी जिल्लामा रेसुङ्गा क्षेत्र र शृ‌गा क्षेत्रको नामले प्रसिद्ध छ ।

दशरथको देहावसान

कोपभवनमा कैकेयी राजा दशरथसँग दुई वर माग्ने क्रममा

राम र सीताको विवाहपछि राजा दशरथले रामको राज्याभिषेक तुरन्तै हुने घोषणा गरे । कैकेयीकी एक प्रिय दासी थिइन् मन्थरा, जसले कैकेयीकाे बाल्यकालदेखि नै लालनपालन गरेकी थिइन् । कैकेयीकी विवाहमा राजाले दाइजोका रूपमा उनलाई साथै पठाइदिएका थिए । मन्थरा एक कुटिल राजनीतिज्ञ थिइन् । त्यसले कैकेयीलाई मंत्रणा दिइ कि रामका राज्याभिषेकपछि कैकेयीको भला हुने छैन बरु अहित नैं हुने छ। त्यसले कैकेयीलाई राजा दशरथदेखि आफ्नो दुइ वर मांग्ने सल्लाह दिइ यो घटना त्यस समयको हो जब दशरथ देवहरुका साथ मिलेर असुरहरुका विरुद्ध युद्ध गर्दै थिए। असुरहरूलाई खदेड्दै समय तिनको रथ युद्धका कीचड (रक्त, पसीना तथा मृतक शरीर)मा फँस गए त्यस रथको सारथी स्वयं कैकेयी थिइ। त्यसै समय कुनै शत्रुले युधास्त्र चला गर्न दशरथलाई घायल गरिदिएको थियो तथा उनी मरणासन्न भएका थिए। यदि कैकेयीले तिनको रथलाई रणभूमिदेखि टाढा लगेर तिनको उपचार नगरेको भए त दशरथको मृत्यु निश्चित थियो। दशरथले होशमा आएपछि कैकेयीसँग कुनै पनि दुइ वर मांगने आग्रह गरेका थिए। त्यस समय अयोध्या साम्राज्यको परिस्थितिहरु अनुकूल थिए तथा सबै सौहार्द्रपूर्ण वातावरणमा बाँचिरहेका थिए अतः कैकेयीले त्यो वर मांगिन र यो भनेर टालिदिइ कि समय आएपछि त्यो उ वर मांग्नेछ । अब जबकि दुष्ट मंथराका बहकाउमा आएर कैकेयीलाई यो आभास भयो कि श्रीरामका राज्याभिषेकका पछि त्यसका अहित नैं हुने छ, त्यसले कोपभवनमा जाने विचार गरी त्यस कालमा परनिवासमा एक कोपभवन हुन्थ्यो जहाँ कुनै पनि रानी कुनै पनि कारणवश कुपित भएर आफ्नो असहमति व्यक्त गर्न सक्थि र राजाको कर्तव्य हुन्थ्यो कि त्यसलाई कोपभवनका प्रांगणमा गएर त्यस रानीलोई मनाउन पर्थ्यो। राजा दशरथले पनि त्यसै गरे। जब कैकेयीले आफ्नो दुइ वर मांगने इच्छा दर्शाई त कामोन्मुक्त राजा दशरथ राजी भए। यहाँमा यो भूल्नु हुँदैन कि कैकेयी दशरथको सबैभन्दा युवती रानी थिइ र राजा दशरथ स्वयं चौथो कालमा पुगेका थिए। (इस व्याख्यानका सन्दर्भमा यो बताउन उचित हुनेछ कि हिन्दू धर्मका अनुसार चार प्रकारका काल वा आश्रम बताइएका छन् — गर्भाश्रम – जो कि मनुष्यका जन्मदेखि लिएर लगभग आठ वर्षको उम्रसम्म आफ्नो माताका साथ रहनेलाई भन्दछन्, ब्रह्मचर्याश्रम – जो कि लगभग आठदेखि पच्चीस वर्षको आयुसम्म हुन्छ र व्यक्ति गुरुकुलमा विद्या तथा सांसारिक ज्ञान अर्जित गर्नमा व्यतीत गर्दछ, गृहस्थाश्रम – जो कि लगभग पच्चीसदेखि पचास वर्ष सम्मको आयुको हुन्छ र व्यक्ति गुरुकुलका गुरु द्वारा आयोजित विवाहका सांसारिक बोधमा आफ्नोलाई समर्पित गर्न दिन्छ तथा वामप्रस्थाश्रम – जब मनुष्य ईश्वरको उनजिकनातर्फ गतिबद्ध हुन जान्छ। यहाँमा पनि त्यो आफ्नो सांसारिक उत्तरदायित्वको निवारण गर्दछ। पाँचौं अवस्था जो कि वैकल्पिक छ, सन्यासको छ, जब व्यक्ति सांसारिक मोह मायाका परे जाएर केवल भगवत् स्मरण गर्दछ। यस अवस्थाका लागि यो अनिवार्य छ कि मनुष्यले आफ्नो सारे उत्तरदायित्व भलि भान्ति निभा लागि छन्। यस अवस्थामा मनुष्य अरण्यमा जाएर ऋषिहरूको शरण लिन्छ।) अतः तिनको कैकेयीका प्रति वासना जागना स्वाभाविक थियो र त्यस वासनाका लागि जो पनि बन पडे त्यो निभानका लागि राजा दशरथ तत्पर रहन्थे। अब कैकेयीले राजा दशरथदेखि त्यो दुइ वर मांगे। एकदेखि स्वयंका पुत्र भरतलाई अयोध्याको राजगद्दी तथा अर्कासित रामलाई चौध वर्षको वनवास। राजा दशरथ यो बर्दाशत न गर्न सके। उनले कैकेयीलाई धेरै मनाने कोशिश गरे त्यसलाई नराम्रो-भला पनि कहा। तर जब कैकेयीले तिनको एक न मानी त त्यो आहत भएर त्यहीं कोपभवनमा गिर गये।

राम दशरथबाट वन जाने आज्ञा लिँदै

रामलाई जब यस विषयको आभास भयो त त्यो स्वयं नैं दशरथका समीप गये र उनीसित आग्रह गरे कि रघुकुलको मर्यादालाई ध्यानमा रख्दै त्यो कैकेयीलाई दुइटै वर प्रदान गर्न दहरु। उनले हठ गरेर राजालाई यी बातहरुका लागि मना लिया र संन्यासिहरुका वस्त्र पहनेर सीता तथा लक्ष्मणका साथ वनतर्फ निकल पडे। दशरथ यो सदमा बर्दाश्त न गर्न सके र उनले आफ्नो प्राण त्याग दिये।
रामायणमा दशरथको नाम यसका पछि तब आयो छ जब राम आफैंलाई दशरथ-पुत्र कहकर वा त सम्बोधित गर्दछन् वा फेरि आफ्नो यस सन्दर्भमा परिचय दिन्छन्।