भारतको राजनीति

भारतको राजनीति देशको संविधानको ढाँचा भित्र काम गर्दछ। भारत एक संसदीय धर्मनिरपेक्ष लोकतान्त्रिक गणतन्त्र हो जसमा भारतको राष्ट्रपति राज्यको प्रमुख र भारतको प्रथम नागरिक र भारतको प्रधानमन्त्री सरकारको प्रमुख हो। यो शब्द संविधानमा प्रयोग नभए पनि सङ्घीय संरचनामा आधारित सरकार हो। भारतले दोहोरो राजनैतिक प्रणालीलाई पछ्याउँछ, अर्थात् प्रकृतिमा सङ्घीय, जसमा केन्द्रमा केन्द्रीय अधिकार र परिधिमा राज्यहरू हुन्छन्।

भारतको राजनीति
भारतको प्रतीक
प्रकार	सङ्घीय संसदीय गणतन्त्र
संविधान	भारतीय संविधान
व्यवस्थापिका
नाम	संसद
प्रकार	दुई सदनात्मक
वैठक स्थान	संसद भवन
माथिल्लो सदन
नाम	राज्यसभा
नियुक्तिकर्ता	निर्वाचक मण्डल
तल्लो सदन
नाम	लोकसभा
कार्यकारिणी
राष्ट्रप्रमुख
पद	राष्ट्रपति
हालको	द्रौपदी मुर्मू
नियुक्तिकर्ता	निर्वाचक मण्डल
सरकार प्रमुख
पद	प्रधानमन्त्री
हालको	नरेन्द्र मोदी
नियुक्तिकर्ता	राष्ट्रपति

त्यहाँ माथिल्लो सदन, भारतीय सङ्घका राज्यहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने राज्यसभा र समग्र रूपमा भारतका जनताको प्रतिनिधित्व गर्ने तल्लो सदन लोकसभा मिलेर द्विसदनीय व्यवस्थापिकाको व्यवस्था छ। संविधानले सर्वोच्च अदालतको नेतृत्वमा स्वतन्त्र न्यायपालिकाको व्यवस्था गरेको छ।

राजनीतिक दल

अन्य लोकतन्त्रको तुलनामा, भारतको इतिहासमा लोकतान्त्रिक शासनअन्तर्गत ठुलो सङ्ख्यामा राजनीतिक दलहरू थिए। सन् १९४७ मा भारत स्वतन्त्र भएपछि २०० भन्दा बढी दलहरू बनेको अनुमान गरिएको छ।

राजनीतिक दलका प्रकारहरू

भारतको प्रत्येक राजनीतिक दल, चाहे त्यो राष्ट्रिय वा क्षेत्रीय/राज्यीय दल हो, एउटा चिह्न हुनुपर्छ र भारतको निर्वाचन आयोगमा दर्ता हुनुपर्छ। भारतीय राजनीतिक प्रणालीमा राजनीतिक दलहरूलाई आंशिक रूपमा पहिचान गर्नका लागि प्रतीकहरू प्रयोग गरिन्छ ताकि निरक्षर मानिसहरूले दल चिह्नहरू पहिचान गरेर मतदान गर्न सकून्।

प्रतीक आदेशको हालको संशोधनमा आयोगले निम्न पाँच सिद्धान्तहरूलाई जोड दिएको छ:

• दल, राष्ट्रिय वा राज्य, विधायिकाको उपस्थिति हुनुपर्छ।
• राष्ट्रिय दलको व्यवस्थापिकाको उपस्थिति लोकसभामा हुनुपर्छ। प्रदेश सभामा राज्य दलको विधायिका उपस्थिति हुनुपर्छ।
• दलले आफ्ना सदस्यहरूमध्येबाट मात्रै उम्मेदवार बनाउन सक्छ।
• आफ्नो मान्यता गुमाउने दलले तुरुन्त आफ्नो चिह्न गुमाउने छैन तर आफ्नो हैसियत पुन: प्राप्ति गर्न प्रयास गर्न केही समयको लागि त्यो प्रतीक प्रयोग गर्न अनुमति दिइनेछ। यद्यपि, दललाई यस्तो सुविधा प्रदान गर्नुको अर्थ मान्यता प्राप्त दलहरूलाई उपलब्ध हुने अन्य सुविधाहरू जस्तै दूरदर्शन वा आकाशवाणीमा फुर्सदको समय, मतदाता नामावलीको प्रतिलिपिको निःशुल्क आपूर्ति, इत्यादिको विस्तार गर्नु होईन।
• चुनावमा आफ्नो प्रदर्शनको आधारमा मात्र दललाई मान्यता दिनुपर्छ, त्यो अन्य मान्यता प्राप्त दलको टुक्रा भएकोले होइन।

उच्च राजनीतिक कार्यालयहरू

भारतको राष्ट्रपति

मुख्य लेख: भारतको राष्ट्रपति

२५ जुलाई २०२२ मा, द्रौपदी मुर्मुले भारतको नयाँ राष्ट्रपतिको रूपमा सपथ ग्रहण गरे, भारतको पहिलो आदिवासी राष्ट्रपति बनिन्। यद्यपि यो धेरै हदसम्म औपचारिक पद हो, आदिवासी महिलाको रूपमा मुर्मुको निर्वाचन ऐतिहासिक थियो।

भारतको उपराष्ट्रपति

मुख्य लेख: भारतको उपराष्ट्रपति

राष्ट्रपति जस्तै, उपराष्ट्रपतिको भूमिका पनि औपचारिक हुन्छ, उहाँमा कुनै वास्तविक अधिकार निहित हुँदैन। उपराष्ट्रपतिले राष्ट्रपतिको कार्यालयमा रिक्त स्थान भर्छ (नयाँ राष्ट्रपतिको निर्वाचन नभएसम्म)। उपराष्ट्रपतिले राज्यसभाको पदेन अध्यक्षको रूपमा काम गर्ने मात्र नियमित कार्य हो। कार्यालयमा अन्य कुनै कर्तव्य/शक्ति निहित छैन। वर्तमान उपाध्यक्ष जगदीप धनखर छन्।

राज्य सरकार

भारतको सरकारको सङ्घीय रूप छ, र यसैले प्रत्येक राज्यको पनि आफ्नै सरकार छ। प्रत्येक राज्यको कार्यकारी राज्यपाल (भारतको राष्ट्रपतिको बराबर) हो, जसको भूमिका औपचारिक हुन्छ। वास्तविक शक्ति मुख्यमन्त्री (प्रधानमन्त्रीको बराबर) र राज्य मन्त्रिपरिषद्मा रहन्छ। राज्यहरूमा या त एक सदनात्मक वा द्विसदनीय विधायिका हुन सक्छ, राज्य अनुसार फरक फरक हुन्छ। मुख्यमन्त्री र अन्य राज्यमन्त्रीहरू पनि व्यवस्थापिका सदस्य हुन्।