पूँजीवाद
पूँजीवाद (अङ्ग्रेजी: Capitalism क्यापिटालिजम) सामन्यत यस्तो आर्थिक प्रणाली या तन्त्र हो जसमा उत्पादनको साधनमाथि निजी स्वामित्व हुन्छ।[१][२][३][४] यसलाई कहिले-काहिँ "व्यक्तिगत स्वामित्व"को [पर्यायवाची]को रूपमा समेत हेर्ने गरिन्छ। यद्यपि यहाँ "व्यक्तिगत"को अर्थ कुनै व्यक्ति अथवा व्यक्तिहरूको समूह भन्ने पनि बुझिन्छ।
सरकारी प्रणाली अतिरिक्त आफ्नो व्यक्तिगत स्वामित्व हासिल गर्ने कुनै पनि आर्थिक तन्त्रलाई पूँजीवादी तंत्र भनिन्छ। दोश्रो रूपमा यो भनिन्छ कि पूँजीवाद लाभको लागि चलाइन्छ जसमा लगानी, वितरण, आय उत्पादन मूल्य, बजार मूल्य इत्यादिको निर्धारण [स्वतन्त्र बजार]मा प्रतिस्पर्धाद्वारा निर्धारित हुन्छ।
इतिहास
सम्पादन गर्नुहोस्पूँजीवादको इतिहास मनुष्यको इतिहास जति नै पुरानो छ; प्राचीन मिश्र, कार्थेज, रोम, बेबिलोनिया र यूनानमा व्यक्तिगत सम्पत्ति र एकाधिकारमा आधारित समाजको इतिहास मिल्छ। दासप्रथा जस्तो निजी स्वामित्व चरम स्थिति समेत रहेको थियो।
पूँजीवादी आर्थिक तन्त्रलाई यूरोपमा संस्थागत ढाँचाको रूप सह्रौं शताब्दीमा मिल्न सुरु भयो, जबकी पूँजीवादी प्रणालीको प्रमाण प्राचीन सभ्यताहरूमा पनि पाइन्छ।
ऐडम स्मिथले आफ्नो पुस्तक "द वेल्थ अफ नेसन्स"(१७७६) मा प्राकृतिक आधारमा आर्थिक स्वतन्त्रताको कुरा उठाए, उनले पूँजीवादको नाम लिएका छैनन्। आर्थिक मामिलामा प्राकृतिक स्वतन्त्रता लाई आधार मानेर चल्ने सम्बन्धमा अन्य उदारवादीहरू मा जस्तै उनको पनि विश्वास थियो, कि यदि आर्थिक व्यापारलाई कुनै पनि नियन्त्रणबाट स्वतन्त्र कार्यन्वयन हुन दियो भने, यस स्थिती उत्पादन-वृद्धि आफ्नो चरम सिमामा पुग्छ, तथा सर्वकल्याणकारी राज्यको स्थापनामा सहायता मिल्छ। एडम स्मिथको यो व्यक्तिगत पूँजी र स्वतन्त्र उद्योगको उदारवादी मत आधुनिक पूँजीवादको मेरुदण्ड मानिन्छ।
१८औं शताब्दीमा युरोपको औद्योगिक क्रान्तिको साथ पूँजीवादलाई नयाँ बल मिल्यो। यसको प्रभावबाट १७७० र १८४० को मध्य आर्थिक र व्यापारिक क्षेत्रमा क्रान्तिकारी परिवर्तन भयो। पूर्वकालीन सबै सभ्यता शोषित सर्वहाराको श्रम की नींव पर बनेको थियो। आधुनिक सभ्यता मानवीय आविष्कार तथा यान्त्रिक शक्तिद्वारा निर्मित भएको छ। यान्त्रिक उपकरणको सहायताबाट मनुष्यको उत्पादन क्षमतामा अत्यधिक वृद्धि भयो र निजी उद्योगमा यस उत्पादन-क्षमता-वृद्धिको उपयोगले पूँजीवाद को विकासमा अत्यधिक बल दियो।
पूँजीवाद को सिद्धान्त सबैभन्दा पहिले औद्योगिक क्रान्ति को फलस्वरुप कार्ल मार्क्सको सिद्धान्त को व्याख्याको सन्दर्भमा आएको थियो। १९ औ शताब्दी मा केहि जर्मन सिद्धान्तकारले यस अवधारणा लाई विकसित गर्न आरम्भ गरे जो कार्ल मार्क्सक्क पूंजी र ब्याजको सिद्धान्तबाट फरक थियो। २० औ शताब्दी को सुरुवातमा म्याक्स वेबरले यस अवधारणालाई एक सकारात्मक ढंगबाट व्याख्यित गरे। शीत युद्धको दौरान पूँजीवादको अवधारणालाई लिएर निकै बहस चल्यो।
विशेषता
सम्पादन गर्नुहोस्बजार
सम्पादन गर्नुहोस्नाफामुखी
सम्पादन गर्नुहोस्निजी स्वामित्व सम्पत्ति
सम्पादन गर्नुहोस्बजार प्रतिस्पर्धा
सम्पादन गर्नुहोस्सेवा नै धर्म हो
उत्पादनको रूपमा
सम्पादन गर्नुहोस्आलोचना
सम्पादन गर्नुहोस्नाफामुखी
सम्पादन गर्नुहोस्दासप्रथा सँग तुलना
सम्पादन गर्नुहोस्वातावरणीय
सम्पादन गर्नुहोस्पूर्ति र माग
सम्पादन गर्नुहोस्यो पनि हेर्नुहोस्
सम्पादन गर्नुहोस्सन्दर्भ सामग्रीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- ↑ Zimbalist, Sherman and Brown, Andrew, Howard J. and Stuart (अक्टोबर १९८८), Comparing Economic Systems: A Political-Economic Approach, Harcourt College Pub, पृ: 6–7, आइएसबिएन 978-0-15-512403-5, "Pure capitalism is defined as a system wherein all of the means of production (physical capital) are privately owned and run by the capitalist class for a profit, while most other people are workers who work for a salary or wage (and who do not own the capital or the product)."
- ↑ Rosser, Mariana V.; Rosser, J Barkley (२३ जुलाई २००३), Comparative Economics in a Transforming World Economy, MIT Press, पृ: ७, आइएसबिएन 978-0-262-18234-8, "In capitalist economies, land and produced means of production (the capital stock) are owned by private individuals or groups of private individuals organized as firms."
- ↑ Chris Jenks. Core Sociological Dichotomies. "Capitalism, as a mode of production, is an economic system of manufacture and exchange which is geared toward the production and sale of commodities within a market for profit, where the manufacture of commodities consists of the use of the formally free labor of workers in exchange for a wage to create commodities in which the manufacturer extracts surplus value from the labor of the workers in terms of the difference between the wages paid to the worker and the value of the commodity produced by him/her to generate that profit." London; Thousand Oaks, CA; New Delhi. Sage. p. 383.
- ↑ Gilpin, Robert (५ जुन २०१८), The Challenge of Global Capitalism : The World Economy in the 21st Century, आइएसबिएन 9780691186474, ओसिएलसी 1076397003।