पुरुषोत्तम दास टण्डन

भारतरत्न राजर्षि पुरुषोत्तम दास टन्डन (१ अगस्ट १८८२ – १ जुलाई, १९६२) भारत एक स्वतन्त्रता सेनानी र राजनीतिज्ञ थिए। उनी भारतीय राष्ट्रिय आन्दोलनको अग्रभागमा रहने नेता मात्र थिएनन्, उनी एक समर्पित कूटनीतिज्ञ, हिन्दीका समर्पित सेवक, मेहनती पत्रकार, एक गतिशील वक्ता र समाज सुधारक पनि थिए। हिन्दी लाई भारतको आधिकारिक भाषा स्थापित गर्नमा उनको महत्वपूर्ण योगदान थियो। १९५० मा उनी भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसको अध्यक्ष बने। भारतको राजनीतिक र सामाजिक जीवनमा नयाँ चेतना, नयाँ लहर, नयाँ क्रान्ति सृजना गर्ने कर्मयोगी भनिन्थ्यो। उहाँ राजर्षि (वियोग: राजा + ऋषि = राजर्षि अर्थात् ऋषि जस्तै राम्रो काममा संलग्न प्रशासक) को नामले आम जनतामा प्रसिद्ध भए। केही चिन्तकहरूका अनुसार स्वतन्त्रता प्राप्त गर्नु उनीहरूको पहिलो लक्ष्य थियो। उनले हिन्दी भाषालाई देशको स्वतन्त्रता अघि स्वतन्त्रता प्राप्त गर्ने र स्वतन्त्रता पछिको स्वतन्त्रता कायम राख्ने माध्यम माने। हिन्दीप्रतिको प्रेमका कारण टण्डन जी राजनीतिमा प्रवेश गरेका थिए । १७ फेब्रुअरी १९५१ मा मुजफ्फरनगर ‘सुहृद संघ’को १७औं वार्षिकोत्सवको अवसरमा उनले यो कुरा स्वीकार गरेका थिए।

राजर्षि भारतरत्न पुरुषोत्तम दास टण्डन
जन्म	(१८८२-०८-०१)१ अगस्ट १८८२ प्रयागराज, उत्तर प्रदेश, भारत
मृत्यु	१ जुलाई १९६२(1962-07-01) (उमेर ७९)
पेशा	राजनेता, स्वतंत्रता सेनानी
राजनीतिक दल	भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस
पुरस्कार	भारत रत्न (१९६१)

प्रारम्भिक जीवन

पुरुषोत्तम दास टण्डनको जन्म १ अगस्ट १८८२ मा उत्तर प्रदेशको प्रयागराज सहरमा भएको थियो। उनको प्रारम्भिक शिक्षा स्थानीय सिटी एङ्ग्लो भर्नाकुलर स्कूलमा भएको थियो। सन् १८९४ मा उनले यही विद्यालयबाट माध्यमिक परीक्षा उत्तीर्ण गरे । सोही वर्ष उनकी दिदी तुलसादेवीको निधन भयो । त्यतिबेलाको चलनअनुसार सन् १८९७ मा हाईस्कूलको परीक्षा पास गरेपछि उनको विवाह मुरादाबाद निवासी नरोत्तमदास खन्नाकी छोरी चन्द्रमुखी देवीसँग भयो। १८९९ मा कांग्रेस को स्वयंसेवक बने, १८९९ मा मध्यवर्ती परीक्षा पास गरे र १९०० मा एक छोरीका पिता बने। यसैबीच उनी स्वतन्त्रता संग्राममा उत्रिए । थप अध्ययनको लागि, उनले इलाहाबाद विश्वविद्यालय को मुइर सेन्ट्रल कलेजमा भर्ना गरे तर उनको क्रान्तिकारी गतिविधिहरूको कारण, उनलाई १९०१ मा त्यहाँबाट निष्कासित गरियो। उनको बुबा १९०३ मा मृत्यु भयो। यी सबै कठिनाइहरू पार गर्दै उहाँले १९०४ मा आफ्नो बीए पूरा गर्नुभयो। उनको राजनीतिक जीवन सन् १९०५ देखि सुरु भएको थियो । सन् १९०५ मा, बंगबंग आन्दोलनबाट प्रभावित भएर, उनले स्वदेशी उपवास गरे, विदेशी सामानको बहिष्कारको रूपमा चिनी खान त्यागे, र गोपाल कृष्ण गोखले का रूपमा कांग्रेसको अधिवेशनमा भाग लिए।यो समय थियो जब उनको प्रसिद्ध रचना "बंदर सभा महाकाव्य" 'हिन्दी प्रदीप' मा प्रकाशित भएको थियो। यी सबै कामका बीचमा उनले आफ्नो पढाइलाई निरन्तरता दिए र सन् १९०६ मा एलएलबीको उपाधि हासिल गरेपछि कानुनको अभ्यास गर्न थाले। आफ्नो अध्ययन जारी राख्दै, उहाँले १९०७ मा इतिहास मा स्नातकोत्तर डिग्री प्राप्त गर्नुभयो।

कार्य क्षेत्र

पुरुषोत्तम दास टण्डन अत्यन्त प्रतिभाशाली र बहुमुखी थिए। उहाँको कार्यक्षेत्रलाई मुख्यतया तीन भागमा विभाजन गरिएको छ– स्वतन्त्रता संग्राम, साहित्य र समाज ।

सम्मान

१९६१ मा, उनलाई भारतको सर्वोच्च राज्य सम्मान, भारत रत्न प्रदान गरियो। उहाँको स्मृतिलाई अक्षुण्ण राख्न उत्तर प्रदेश सरकारले उत्तर प्रदेश राजर्षि टण्डन खुला विश्वविद्यालय उहाँको नाममा स्थापना गरेको छ। उत्तर प्रदेश हिन्दी इन्स्टिच्युट, लखनऊ उहाँको सम्झनामा रु ४ लाखको "राजर्षि पुरुषोत्तमदास टण्डन सम्मान" प्रदान गर्दछ।