नेपालमा कृषि

नेपालमा अर्थतन्त्रमा कृषिको प्रभुत्व रहेको छ। १९८० को आखिरी सम्म, ९०% भन्दा बढी जनसंख्याको जीविकाको माध्ययम थियो।, यद्यपी कुल जमिनको २०% क्षेत्र मात्र खेति योग्य थियो । यसबाट जीडीपी को ६०% र कुल निर्यात को करिब ७५% हिस्सा ओगटेको थियो । पाँचौं पञ्चवर्षीय योजना (२०३२-२०३७) को तर्जुमा भएदेखि नै कृषि सबैभन्दा बढी प्राथमिकतामा रहेको छ किनभने आर्थिक वृद्धि विद्यमान बालीको उत्पादकत्व बृद्धि गर्ने र औद्योगिक कच्चा पदार्थको रूपमा प्रयोगका लागि कृषि आधारलाई विविधीकरण गर्ने दुवैमा निर्भर थियो।

धान रोप्दै नेपाली महिलाहरू

विश्व बैङ्कका अनुसार नेपालमा बहुसंख्यकका लागि खाना, आय र रोजगारी को मुख्य स्रोत कृषि हो। कुल गृहस्थ उत्पादन (GDP) मा कृषिको करिब ३३% योगदान रहेको छ।

इतिहास

कृषि बालीहरूको उत्पादन मौसमी कारण तथा अन्य कारणहरूले व्यापक रूपमा उतार-चढाव आउने गरेको छ। २०३२ देखि २०४६ सम्म कृषि उत्पादन औसत वार्षिक २.४ प्रतिशतको दरले बढेको छ, तर यो जनसंख्या वृद्धिसँग तालमेल राख्दैन, जुन अवधिमा जनसंख्या वार्षिक रूपमा २.६% ले बढेको छ । यसबाहेक, खाद्यान्न उत्पादनको वार्षिक औसत वृद्धि दर समान अवधिमा १.२ प्रतिशत मात्र रह्यो।

धान/ चामल सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अन्न बाली हो। २०२५ सम्म कुल धान उत्पादन १० लाख टनको हाराहारी थियो; भने २०४५ मा ३० लाख भन्दा बढी उत्पादन भयो। वर्षामा हुने परिवर्तनको कारण, धानको उत्पादनमा उतारचढाव धेरै नै सामान्य थियो; यद्यपि नयाँ खेति प्रविधि र खेती गरिने जमिनमा बृद्धि भएपछि धानको उत्पादन बढेको छ। २०४५ सम्ममा झन्डै ३९ लाख हेक्टर जमिनमा धान खेती हुन्थ्यो। नेपालका धेरै व्यक्ति जीविकोपार्जन लागि धानको खेतीमा आफ्नो निर्भर थिए। २०२५ मा लगभग ५ लाख टन मकै, दोस्रो प्रमुख खाद्यान्न बालीको उत्पादन भयो। २०४५ सम्ममा सम्ममा मकैको उत्पादन बढेर १० लाख टन भयो।

तथ्यांक

खाद्यान्न बाली :क्षेत्रफल, उत्पादन

अनुसूची 7.१: प्रमुख खाद्यान्न बाली लगाएको क्षेत्रफल, उत्पादन र उत्पादकत्व
						क्षेत्रफलः हजार हेक्टरमा
						उत्पादनः हजार मे.टनमा
						उत्पादकत्वः मे. टन प्रति हेक्टरमा
खाद्यान्न बालीहरु		आर्थिक वर्ष
		२०७१/७२	२०७२/७३	२०७3/७४	२०७४/७५	२०७5/७6	२०७6/७7	२०७७/78	२०७8/79	२०७9/80*
धान	क्षेत्रफल	1425.35	1362.91	1552.47	1469.54	1491.74	1458.92	1473.47	1477.38	1447.79
	उत्पादन	4788.61	4299.08	5230.33	5151.92	5610.01	5550.88	5621.71	5130.62	5486.47
	उत्पादकत्व	3.36	3.15	3.37	3.51	3.76	3.80	3.82	3.47	3.79
मकै	क्षेत्रफल	882.40	891.58	924.32	954.18	956.45	957.65	979.78	985.57	997.87
	उत्पादन	2145.29	2231.52	2336.68	2555.84	2713.63	2835.67	2999.73	3106.40	3193.17
	उत्पादकत्व	2.43	2.50	2.53	2.68	2.84	2.96	3.06	3.15	3.20
गहुँ	क्षेत्रफल	762.37	745.82	740.15	706.84	703.99	707.51	711.07	716.98	711.38
	उत्पादन	1975.63	1736.85	1856.19	1949.00	2005.67	2185.29	2127.28	2144.57	2098.56
	उत्पादकत्व	2.59	2.33	2.51	2.76	2.85	3.09	2.99	2.99	2.95
जौ	क्षेत्रफल	28.05	28.37	27.39	24.65	24.41	24.40	21.86	23.13	22.34
	उत्पादन	37.35	32.81	30.51	27.15	30.55	31.15	29.43	32.16	31.28
	उत्पादकत्व	1.33	1.16	1.11	1.10	1.25	1.28	1.35	1.39	1.40
कोदो	क्षेत्रफल	268.05	266.80	263.60	263.50	263.26	262.55	265.40	267.07	275.95
	उत्पादन	308.49	302.40	306.70	313.99	314.23	320.95	326.44	339.46	355.75
	उत्पादकत्व	1.15	1.13	1.16	1.19	1.19	1.22	1.23	1.27	1.29
फापर	क्षेत्रफल	10.82	10.84	11.07	10.30	10.31	10.37	13.87	16.12	17.68
	उत्पादन	10.87	11.64	12.02	11.47	11.46	11.72	15.92	19.29	21.57
	उत्पादकत्व	1.00	1.07	1.09	1.11	1.11	1.13	1.15	1.20	1.22
जम्मा क्षेत्रफल		3377.04	3306.32	3518.99	3429.00	3450.16	3421.39	3465.45	3486.25	3473.00
जम्मा उत्पादन		9266.24	8614.29	9772.42	10009.37	10685.55	10935.66	11120.51	10772.50	11186.81
उत्पादकत्व		2.74	2.61	2.78	2.92	3.10	3.20	3.21	3.09	3.22
स्रोतः कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय, २०७9									* प्रारम्भिक अनुमान

नगदे बाली क्षेत्रफल, उत्पादन

अनुसूची 7.२: प्रमुख नगदे बाली लगाएको क्षेत्रफल, उत्पादन र उत्पादकत्व
							क्षेत्रफलः हजार हेक्टरमा
							उत्पादनः हजार मे.टनमा
							उत्पादकत्वः मे.टन प्रति हेक्टरमा (मह: मे.टन प्रति घारमा)
नगदे बाली		आर्थिक वर्ष
		२०७०/७१	२०७१/७२	२०७2/७३	२०७3/७4	२०७4/७5	२०७५/७६	२०७६/७७	२०७७/78	२०७8/79	२०७9/80*
तेलहन	क्षेत्रफल	216.40	233.05	234.11	234.56	224.59	262.13	258.14	259.10	260.65	261.68
	उत्पादन	184.00	209.63	211.14	211.73	245.86	282.23	278.33	287.04	287.34	300.93
	उत्पादकत्व	0.85	0.90	0.90	0.90	1.09	1.08	1.08	1.11	1.10	1.15
आलु	क्षेत्रफल	205.72	197.04	190.90	202.30	195.26	194.00	188.10	198.79	198.25	198.55
	उत्पादन	2817.51	2586.29	2551.74	2755.88	2881.29	3112.95	3131.83	3325.23	3410.83	3488.32
	उत्पादकत्व	13.70	13.13	13.37	13.62	14.76	16.05	16.65	16.73	17.20	17.57
जम्मा क्षेत्रफल		४२२.१२	४३०.०९	४२५.०१	४३६.८६	४१९.८५	४५६.१३	४४६.२४	४५७.८९	४५८.९०	४६०.२३
जम्मा उत्पादन		३००१.५१	२७९५.९२	२७६२.८८	२९६७.६१	३१२७.१५	३३९५.१८	३४१०.१६	३६१२.२७	३६९८.१७	३७८९.२५
उत्पादकत्व		७.११	६.५०	६.५०	६.७९	७.४५	७.४४	७.६४	७.८९	८.०६	८.२३
मह	घार सङ्ख्या	-	-	२२५.००	२३२.००	२४०.००	२४२.००	२४२.५६	244.68	249.00	249.01
	उत्पादन	-	-	३.००	३.५०	३.९५	३.९८	३.८०	4.06	4.10	4.30
	उत्पादकत्व	-	-	०.०१३	०.०१५	०.०१६	०.०१६	०.०१६	०.०१७	०.०१६	०.०१७
स्रोतः कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय, २०७९										* प्रारम्भिक अनुमान

दलहन बालीको उत्पादन

अनुसूची 7.७: दलहन बालीको उत्पादन विवरण
										क्षेत्रफल: हेक्टरमा
										उत्पादन: मेट्रिक टनमा
										उत्पादकत्व: मेट्रिक टन प्रति हेक्टरमा
बालीको नाम	आर्थिक वर्ष
	२०७५/७६			२०७6/७7			२०७7/७8			२०७8/७9			२०७९/८०*
	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व
मसुरो	208766	251185	1.20	212876	262835	1.23	202416	246092	1.22	198454	252283	1.27	202546	259259	1.28
चना	9653	10675	1.11	9982	11285	1.13	9840	11065	1.12	10793	12196	1.13	10555	12455	1.18
अरहर	16753	16538	0.99	16895	17063	1.01	16591	16649	1.00	15512	15977	1.03	14811	15700	1.06
मास	23492	19928	0.85	23056	20440	0.89	24500	21633	0.88	28383	26114	0.92	27324	27870	1.02
भटमास	25179	31567	1.25	26775	34544	1.29	23030	30648	1.33	24921	35138	1.41	25128	37441	1.49
ग्रास पी	7952	9329	1.17	7997	9504	1.19	10456	11965	1.14	10407	12072	1.16	9657	11395	1.18
हर्स ग्राम	6119	5754	0.94	6326	6865	1.09	13311	15453	1.16	12248	14330	1.17	11693	13564	1.16
अन्य	33826	37011	1.09	36785	41674	1.13	34998	40850	1.17	33832	40260	1.19	36237	45296	1.25
दलहन बाली जम्मा	331740	381987	1.15	340692	404210	1.19	336474	397143	1.18	334550	408371	1.22	337951	422980	1.25
स्रोतः कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय, २०७९													*प्रारम्भिक अनुमान

औद्योगिक बालीको उत्पादन

अनुसूची 7.८: औद्योगिक बालीको उत्पादन विवरण
													क्षेत्रफल: हेक्टरमा
													उत्पादन: मेट्रिक टनमा
													उत्पादकत्व: मेट्रिक टन प्रति हेक्टरमा
बाली/बृद्धि दर	आर्थिक वर्ष
	2074/75			207५/7६			2076/77			2077/78			2078/79			2079/80*
	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व
उखु	७८६०९	३५५८१८२	४५.२६	७१६२५	३५५७९३४	४९.६७	६८५६५	३४००१७६	४९.५९	६४३५४	३१८३९४३	49.48	६२५६७	३१५९६३४	50.50	६०६३४	३०७२३२५	50.67
जुट	७६०७	१११५९	१.४७	७२८५	१०५८५	१.४५	७५५५	१०१६५	१.३५	७४१५	१०४५१	1.41	७१९५	१०२१७	1.42	६९९५	१०५६२	1.51
चिया	२८५२३	२४६५३	०.८६	२८७३२	२५२०६	०.८८	२८१५७	२४२७०	०.८६	१६९०५	२३७९६	1.41	१७०००	२४६००	1.45	१८७००	२६८००	1.43
कफी	२६९९	४७५	०.१८	२७६१	५३०	०.१९	२७१४	५०५	०.१९	३०५२	३१५	0.10	३३४६	३५५	0.11	४०८०	३९१	0.10
कपास	१२०	१२५	१.०४	९७	९९	१.०२	१३५	१४०	१.०४	१४२	१४७	1.04	१५५	१७२	1.11	१४७	१५९	1.08
औद्योगिक बाली जम्मा	११७५५८	३५९४५९४		११०५००	३५९४३५४		१०७१२६	३४३५२५६		९१८६८	३२१८६५२		९०२६३	३१९४९७७		९०५५६	३११०२३७
माछा*	११८९५	८६५४४	४.९१	१२७४९	९१८३२	४.९३	-	९९४३४	४.९०	-	१०४६२३	5.30	-	१०८३८५	5.50	-	१०९७५६	5.60
स्रोतः कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय, २०७९																	*प्रारम्भिक अनुमान
*माछाको क्षेत्रफल र उत्पादकत्वले पोखरीमा माछापालन गर्दाको मात्र समेट्दछ तर उत्पादनले प्राकृतिक जलाशय ब्यबस्थापनबाट र पोखरी मत्स्य पालन ब्यबस्थापनबाट दुवैलाइ समेट्दछ ।

मसला बालीको उत्पादन

अनुसूची 7.९: मसला बालीको उत्पादन विवरण
													क्षेत्रफल: हेक्टरमा
													उत्पादन: मेट्रिक टनमा
													उत्पादकत्व: मेट्रिक टन प्रति हेक्टरमा
बालीको नाम /  बृद्धि दर	आर्थिक वर्ष
	207४/7५			207५/7६			2076/77			2077/78			2078/79			2079/80*
	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल हे.	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल हे.	उत्पादन	उत्पादकत्व	क्षेत्रफल हे.	उत्पादन	उत्पादकत्व
अलैची	18000.0	6500.0	0.36	15055.0	7954.1	0.53	16565.0	9545.0	0.58	15668.2	8288.5	0.53	15975.0	8714.0	0.55	16473.8	9600.9	0.58
अदूवा	23000.0	284000.0	12.35	22132.1	297512.0	13.44	23500.0	298945.0	12.72	21912.0	279206.3	12.74	22441.0	287813.0	12.83	22973.1	295806.7	12.88
लसुन	8500.0	59500.0	7.00	10106.8	71902.3	7.11	10185.0	73859.0	7.25	9784.3	72489.6	7.41	9943.0	74763.0	7.52	10531.0	82474.0	7.83
बेसार	7300.0	71500.0	9.79	10160.2	98904.5	9.73	9795.0	99907.0	10.20	10340.4	105719.2	10.22	10847.0	111074.0	10.24	11619.8	124688.9	10.73
खुर्सानी	10500.0	52500.0	5.00	10692.4	67166.8	6.28	10276.0	68025.0	6.62	12525.5	87731.3	7.00	12870.0	83898.0	6.52	11895.3	78692.6	7.12
मसलाबाली जम्मा	67300.0	474000.0	7.04	72398.5	502765.5	6.94	70321.0	550281.0	7.83	73086.0	585478.5	8.01	72076.0	566262.0	7.86	73493.0	591263.1	8.05
स्रोतः कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय, २०७९																	*प्रारम्भिक अनुमान

पशुपन्छीको सङ्ख्या

अनुसूची ७.१०: पशुपन्छीको सङ्ख्या
पशुपन्छीको किसिम	आर्थिक वर्ष
	२०७१/७२	२०७२/७३	२०७3/७4	२०७4/७5	२०७५/७६	२०७6/७7	२०७7/७8	२०७8/७9
गाई/गोरु	७२४१४१६	७३०२८०८	७३४७४८७	७३७७६०५	७३८५०३५	७४५८८८५	७४६६८४१	७४१३१९७
भैंसी/राँगो	५१६७७३३	५१६८८०९	५१७७९९८	५१८४१६६	५३०८६६४	५२५७५९१	५१५९९३१	५१३२९३१
भेडा/भेडी	७८९३७०	८००६५८	८०१९७५	८०२८५९	७९८८८९	८०६०७९	७९३७२५	७७१२०५
बाख्रा/बोका/खसी	१०२५२२३६	१०९८६११४	१११६५०९९	११२८६९७३	१२२८३७५२	१२८११९५३	१३४४२६१४	१३९९०७०३
सुंगुर/बङ्गुर	११९८००१	१२९१३०८	१३२८०३६	१३५३३४४	१४८८३३८	१५१९५९३	१५८८८३८	१५०४६२४
कुखुरा	४८४२९०१६	६८६३०६३८	७०००७१५१	७०९४७९१२	७५७०९३३०	८२५९८८७९	७३४१८०७७	६६८०३११७
हाँस	३९०२८१	३९२२५५	३९४७७५	३९६४७४	४१६४००	४२७२२६	४३२२२६	६०५९४४
दुधालु गाई	१०२५९४१	१०२६१३५	१०२९५२९	१०३१८११	१०७८७७५	११६६१५६	१२०९०४१	१२२३०६१
दुधालु भैंसी	१३४९१२४	१३५५३८४	१५०९५१२.०	१६२४५२०	१५६०५८४	१६३५४९२	१६३०६४२	१६६६८२७
फुल दिने कुखुरा	८४१२७२८	१२३५३५१५	१२३८८८८९	१२४१२६५७	१२५२६९७९	१२९२७८४२	११३७४०११	१०१३१६४२
फुल दिने हाँस	१७९४८०	१८०९२७	१८३९४०	१८५९९२	१९०७४७	१९१७०१	२२०५३२	३०२४७३
याक/नाक/चौंरी	७०९६६	६८८३१	६९३४६	७१६९०	६९५८८	७०००५	६५४०६	६२५६१
खरायो	२५८७१	३२२१३	३४४८७	३४४८७	३४६४५	३४६१०	४४५३१	४३२३६
घोडा/खच्चड/गधा	५२६५५	५५८०८	६८७११	६८७११	५९८२२	५९७६२	५४८६४	५४२४८
स्रोतः कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय, २०७९

पशुपन्क्षीजन्य उत्पादन

अनुसूची 7.११: पशुपन्क्षीजन्य उत्पादनको स्थिति
उत्पादन किसिम	आर्थिक वर्ष								फागुनसम्मको
	२०७१/७२	२०७२/७३	२०७3/७4	२०७४/७५	२०७५/७६	२०७6/७7	२०७7/७8	२०७८/७९	२०७8/७9	२०७९/८०
दूध उत्पादन (मेट्रिक टन)	1724823	1853885	1911239	2085000	2168434	2301000	2479899	2566614	1739663	1770927
(गाई)	557669	639590	665285	721090	795530	920400	1060487	1101812	768217	763165
(भैंसी)	1167154	1214295	1249954	1363910	1372905	1380600	1419412	1464802	971446	1007762
खुद मासु उत्पादन (मेट्रिक टन)	300901	317854	332544	347000	357082	552156	520742	512788	381469	338709
राँगो	174012	179110	180080	185200	188574	189517	188172	194090	127167	133463
भेडा	2658	2785	2714	2800	2763	2735	2964	2880	1994	1865
खसी बोका	60906	63807	67706	70800	73914	75023	70755	74241	48722	51932
सुंगर बङ्गुर	20135	21094	24535	28200	28579	29493	31450	36059	22189	27562
कुखुरा	45458	50815	57268	60100	62899	255001	226959	204923	181083	123351
हाँस	232	243	241	300	352	387	442	596	314	536
फुल (अण्डा) गोटा (हजारमा)	899501	1208072	1352296	1512265	1549689	1620000	1493550	1330602	1083200	792849
कुखुरा	885947	1194166	1338312	1498024	1534680	1603800	1475620	1306380	1071000	771033
हाँस	13554	13906	13984	14241	15009	15474	17930	24223	12200	21816
ऊन (के. जी.)	586729	588348	594312	594639	589738	592687	584000	567412	395000	367530
स्रोतः कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय, २०७९

सिंचाई

नेपालको २७ लाख हेक्टर जमिनमध्ये १३ लाख हेक्टर मा मात्र सिंचाई सुविधा छ। अधिकांश सिंचाई प्रणालीहरू साना र मध्यम-स्तरका छन् ।

अनुसूची ७.16: सिँचाइको विस्तार
											(हेक्टरमा)
सिञ्‍चितको प्रकार	आर्थिक वर्ष
	२०६९/७०	२०७०/७१	२०७१/७२	२०७२/७३	२०७३/७४	२०७४/७५	२०७५/७६	२०७६/७७	2077/78	2078/79	207९/८०*
कुल सिञ्‍चित क्षेत्र विस्तार	१३३१५२१	१३५०८३१	१३६८९१४	१३९२१७७	१४३३३५७	१४७३०२६	१४७६७३१	१४८२२९८	१५०९४२७	१५३१०६९	१५३३२६९
वार्षिक सिँचाइ विस्तार	१९५६१	१९३१०	१८०८३	२३२६३	४११८०	३९६६९	३७०५	५५६७	२७१२९	२१६४२	२२००
सतह सिँचाइ	९६८३१२	९७१८२६	९७३४१२	९७८१८४	९८२६५९	९८६८८९	९९०२५४	९९५८१३	१००७८३३	१०१७५४५	१०१८७४५
भूमिगत सिँचाइ	३५९५५६	३७४६९१	३९०६३०	४०८०९३	४४३३६५	४७८१०४	४७८४४४	४७८४५२	४९३५६१	५१३५२४	५१४५२४
नया प्रविधिमा आधारित सिँचाइ	३६५३	४३१४	४८७२	५९००	७३३३	८०३३	८०३३	८०३३	८०३३	०	०
नया प्रविधिमा आधारित सिँचाइ वार्षिक	३६५	६६१	५५८	१०२८	१४३३	७००	०	०	०	०	०
स्रोतः ऊर्जा, जलस्रोत तथा सिंचाइ मन्त्रालय, २०७९											* फागुन सम्म
संघीयता लागु भए पश्चात् नयाँ प्रविधिमा आधारित सिँचाइ कार्यक्रम संघको कार्यक्षेत्र भित्र नरहेको।

यो पनि हेर्नुहोस्

• नेपालको अर्थव्यवस्था

नेपालमा माहुरीपालन यो मुख्य परम्परागत काम हो

• नेपालमा फ्लेक्स उत्पादन
• नेपालमा ओखर उत्पादन
• नेपालमा चना