क्रान्ति

रेभोल्युशन (ल्याटिन शब्द रेभोल्युशियोबाट व्युत्पन्न भएको हो, जसको अर्थ "अवस्थापलट" हुन्छ) अधिकारहरु वा संस्थानात्मक संरचनामा हुने एक मूलभूत परिवर्तन हो जो अपेक्षाकृत कम समयमा नैं घटित हुन्छ. राजनीतिक परिवर्तनहरुतर्फ सङ्केत गर्नका लागि यसको प्रयोग कोपरनिकसको प्रसिद्ध डि रिवौल्युश्निबस तर्फ्बियम कोलेस्तियम,को वैज्ञानिक क्रान्तिका कालदेखि नैं मिल्दछ. अरस्तूले दुइ प्रकारका राजनीतिक क्रान्तिहरूको वर्णन गरेकोछ:

1. एक संविधानबाट अर्को संविधानमा पूर्ण परिवर्तन
2. मौजुद संविधानमा संशोधन

मानव इतिहासमा अनेकौँ क्रान्तिहरु घटित हुँदै आएकाछन् र ती पद्धति, अवधि अनि प्रेरक वैचारिक सिद्धान्तका मामलामा पर्याप्त भिन्न छन्. यिनको परिणामहरुका कारण संस्कृति, अर्थव्यवस्था र सामाजिक-राजनीतिक संस्थाहरूमा वृहद परिवर्तन भए।

एक क्रान्तिमा कोबाट घटक सामेल हुन्छन् र कोबाट हुँदैन, यस सम्बन्धमा विद्वत्तापूर्ण चर्चा धेरै मुद्दाहरुका वरिपरि केन्द्रित छ. क्रान्तिहरुका प्रारम्भिक अध्ययनमा मुख्यतः यूरोपीय इतिहासको मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोणले विश्लेषण गरिएको छ, परन्तु र आधुनिक परीक्षणहरूमा वैश्विक घटनाहरू पनि सामेल छन् र अनेकहरु सामाजिक विज्ञानहरुका दृष्टिकोणहरूलाई पनि सामेल गरिएको छ जसमा समाजशास्त्र र राजनीति विज्ञान आउँछन्. क्रान्तिमा विद्वत्तापूर्ण विचारहरूको धेरै पीढिहरूले अनेकौँ प्रतिस्पर्धात्मक सिद्धान्तहरूलाई जन्म दिएका छन् र यस जटिल तथ्यका प्रति वर्तमान सुझबुझलाई विकसित गर्नमा पर्याप्त योगदान दिएका छन्.

शब्द व्युत्पत्ति

कोपरनिकसले सूर्यका चारैतर्फ ग्रहहरूको गतिमा लेखिएका आफ्नो लेखलाई "अन द रिभोलुसन अफ सेलेस्टियल बडीज " नाम दिए। यसका पछि 'क्रान्ति' खगोल विद्यादेखि ज्योतिष सम्बन्धी स्वदेशी विद्याका क्षेत्रमा प्रविष्ट भए; जसले सामाजिक व्यवस्थामा आकस्मिक परिवर्तनहरूको प्रतिनिधित्व गरे। यस शब्दको प्रथम राजनीतिक प्रयोग १६८८ मा विलियम III द्वारा जेम्स IIका स्थानापन्न हुनको वर्णनमा गरिएको. यस प्रक्रियालाई "द ग्लोरियस रिभोलुसन "को नाम दिइएको छ।

राजनीतिक र सामाजिक-आर्थिक क्रान्तिहरु

फ्रान्सेली राज्य क्रान्तिका बेला 14 जुलाई 1789 मा बेस्टाइल कब्जा

जर्ज वशिंगटन, अमेरिकी क्रान्तिका नेता.

भ्लादिमिर लेनिन, 1917का बोल्शेविक क्रान्तिका नेता.

सन यात सेन, 1911का चीनी जिन्हाई क्रान्तिका नेता.

सम्भवतः प्रायः नैं, 'क्रान्ति' शब्दको प्रयोग सामाजिक-राजनीतिक व्यवस्थाहरूमा परिवर्तनतर्फ सङ्केत गर्नका लागि गरिन्छ. जेफ गुडविन क्रान्तिको दुइ परिभाषाहरु दिन्छन्. एक व्यापक छ, जसका अनुसार क्रान्ति हो

"any and all instances in which a state or a political regime is overthrown and thereby transformed by a popular movement in an irregular, extraconstitutional and/or violent fashion"

अनि एक संकीर्ण छ, जस मा

"revolutions entail not only mass mobilization and regime change, but also more or less rapid and fundamental social, economic and/or cultural change, during or soon after the struggle for state power."

जैक गोल्डस्टोन तिनलाई परिभाषित गर्दै भन्दछन् कि

"an effort to transform the political institutions and the justifications for political authority in society, accompanied by formal or informal mass mobilization and noninstitutionalized actions that undermine authorities."

राजनीतिक र सामाजिक क्रान्तिहरूको अध्ययन अनेकहरु सामाजिक विज्ञानका अन्तर्गत गरिएको छ, विशेषतः समाजशास्त्र, राजनीतिशास्त्र र इतिहासका अन्तर्गत. यस क्षेत्रका अग्रणी विद्वानहरूमा क्रेन ब्रिन्टन, चार्ल्स ब्रौकेट, फारिदेह फार्ही, जन फोरन, जन मैसन हार्ट, सैमुएल हंटिंग्टन, जैक गोल्डस्टोन, जेफ गुडविन, टेड रबर्ट्स गुर, फ्रेड हेलिडे, चामर्स जन्सन, टिम मैक'डेनियल, बैरिंगटन मूर, जेफ्री पेज, विल्फ्रेडो पेरेटो, टेरहरुस रेन्जर, यूजीन रोसेनस्टक-ह्यूसे, थिएडा स्कौक पोल, जेम्स स्कट, एरिक सेल्बिन, चार्ल्स टिली, एलेनका ट्रिमब्रिंगर, कार्लोस विस्टास, जन वोल्टन टिमोथी विक्यहेम-क्रौले र एरिक वुल्फ आदि रहेका हुन् वा अहिले पनि छन्.

क्रान्तिहरुका विद्वान जस्तो कि जैक गोल्डस्टोन, क्रान्तिहरुका सम्बन्धमा भए विद्वत्तापूर्ण शोधको विभेद चार वर्तमान पीढिहरुका रूपमा गर्दछन्. पहिलो पीढीका विद्वान् जस्तो कि गुस्ताव लिए बौन, चार्ल्स ए. एलवुड वा पितिरिम सोरोकिनको पद्धति मुख्यतः वर्णनात्मक थियो, र क्रान्तिहरुका तथ्यका लागि तिनको द्वारा दिइयो स्पष्टीकरण सामान्य तौरमा सामाजिक मनोविज्ञानदेखि सम्बंधित थिए, जस्तो कि लिए बौनको क्राउड साइकोलजी सिद्धान्त.

अर्को पीढीका सिद्धान्तवादी क्रान्तिहरुका शुरू होंनेका कारणहरु र समयका बारेमा विस्तृत सिद्धान्त विकसित गर्नु चाहन्थे, जोकि अधिक जटिल सामाजिक व्यवहार सम्बन्धी सिद्धान्तहरूमा निहित था. यी तीन प्रमुख पद्धतिहरूमा विभक्त गर्न सकिन्छ: मनोवैज्ञानिक, समाजशास्त्र सम्बन्धी र राजनीतिक.

टेड रबर्ट गुर, इवो के. फेयरब्रैंड, रोसलिंड एल. फेयरब्रैंड, जेम्स ए. गेशवहरुडर, डेविड सी. स्वार्त्ज र डहरुटन ई. मरिसन, प्रथम श्रेणीका अन्तर्गत आउँछन्. उनले संज्ञानात्मक मनोविज्ञान र कुंठा-आक्रामकता सिद्धान्तको अनुसरण गरे र देखा कि क्रान्तिको कारण सामान्य जनताको मानसिक अवस्था छ, जबकि यस सन्दर्भमा ती मानिसेका बीच मत विभेद थियो कि वास्तवमा मानिसहरूले कुन कारणदेखि विद्रोह गरे (जस्तै, आधुनिकीकरण, आर्थिक मंदी वा विभेदीकरण), ती सबै यस कुरामा सहमत भए कि क्रान्तिको प्राथमिक कारण सामाजिक-राजनीतिक अवस्थाका प्रति व्यापक स्तरमा फैली भएको कुंठा थियो.

अर्को समूह, जोकि चाल्मर्स जन्सन, नील स्मेल्सर, बौब जेसौप, मार्क हार्ट, एडवर्ड ए. तिर्याकियन, मार्क छगोपियन जस्तै शिक्षाविदहरुका द्वारा बनाएको थियो, त्यसले टैल्कौट पारसंस र समाजशास्त्रको संरचनात्मक-प्रक्रियात्मक सिद्धान्तको अनुसरण गरे; उनले देखा कि समाज समग्र रूपले विभिन्न संसाधनहरु, मांगहरु र उपप्रणालिहरुका मध्य साम्यावस्थामा छ. जस्तो कि सबै मनोवैज्ञानिक विचारधाराहरूमा हुन्छ, त्यसै प्रकार असंतुलनका कारणहरूको परिभाषाका सम्बन्धमा तिनको मत अलग-अलग थियो, तर यस कुरामा त्यो सहमत थिए कि गंभीर असंतुलन नैं क्रान्तिका लागि उत्तरदायी छ.

अन्ततः तेस्रो समूह, जसमा चार्ल्स टिली, सैमुएल पी. हटिंगटन, पीटर एम्मान र आर्थर एल. स्टिंकोकौम्बे जस्तै लेखक सामेल थिए,ले राजनीती शास्त्रका मार्गको अनुसरण गरे र बहुवादी सिद्धान्त (प्लुरालिस्ट सिद्धान्त) अनि हित समूह संघर्ष सिद्धान्तमा निर्भर रहे. यी सिद्धान्त मान्दछन् कि यो घटनाहरू दुइ प्रतिस्पर्धात्मक हित समूहका मध्य अधिकार संघर्षको परिणाम छन्. यस प्रकारका प्रतिदर्शमा, क्रान्तिहरु तब घटित हुन्छन् जब दुइ वा दुइभन्दा अधिक समूह साधारण निर्णयात्मक प्रक्रियामा, जोकि कुनै पनि राजनीतिक प्रणालीका लागि पारंपरिक छ, सहमत पाउँदैन र साथै साथ तिनको नजिक आफ्नो लक्ष्यका अनुसरण हेतु सेना नियुक्तिका लागि पर्याप्त संसाधन उपलब्ध हुन्छन्.

अर्को पीढीका सिद्धान्तवादिहरूले देखा कि क्रान्तिहरूको विकास एक दोहरी प्रक्रियाछ; पहिला, वर्तमान अवस्थामा केही परिवर्तन यस्तो परिणाम दिन्छन् जो भूतकालका परिणामहरु भन्दा भिन्न छन्; अर्को, नयाँ अवस्था क्रान्तिका घटित हुनका लागि एक अवसर प्रदान गर्दछ. यस्तो अवस्थामा, एक घटना जोकि भूतकालमा क्रान्ति गरवानका लागि पर्याप्त थिएन (जस्तै, युद्ध, दंगे, खराब फसल), त्यही अब यसका लागि पर्याप्त हुन्छ- तर पनि यदि अधिकारी यस्ता खप्रकाररुका प्रति सचेत रह्नेछ्न्, त यस अवस्थामा पनि त्यो विरोधलाई रोक सक्छौं (सुधार वा दमनीकरण द्वारा).

क्रान्तिहरूसँग सम्बंधित अनेकहरु प्रारम्भिक अध्ययनहरूले चार मौलिक मुद्दहरूमा केन्द्रित हुने प्रयास गरे- प्रसिद्ध एवम विवाद रहित उदाहरण जोकि वास्तवमा क्रान्तिहरूको सबै परिभाषाहरुका लागि सटीक छ, जस्तो कि ग्लोरियस रिवौल्युशन (1688), फ्रांसिसी क्रान्ति (1789-1799), 1917को रूसी क्रान्ति र चीनी क्रान्ति (1927-1949). तर पनि, प्रसिद्ध हारवर्ड इतिहासकार, क्रेन ब्रिन्टनले आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक "द एनाटौमी अफ रिवौल्युशन"मा अङ्ग्रेजी गृहयुद्ध, अमेरिकी क्रान्ति, फ्रांसिसी क्रान्ति र रूसी क्रान्तिमा ध्यान केन्द्रित गरे.

समयका साथ, विद्वान् अन्य सैक्ने घटनाहरूको विश्लेषण पनि क्रान्तिका रूपमा गर्न लागोस् (क्रान्तिहरु अनि विद्रोहिहरूको सूची हेर्नुहोस्), र तिनको परिभाषाहरु अनि पद्धतिहरूमा अन्तरले नयाँ परिभाषा अनि स्पष्टीकरणलाई जन्म दिए. अर्को पीढीका सिद्धान्तहरूको आलोचना तिनको सीमित भौगोलिक प्रसार, आनुभविक सत्यापनको कठिनाइहरु र साथै साथ यस आधारमाको गयी कि तर पनि त्यो केही विशेष क्रान्तिहरूको स्पष्टीकरण दिन्छन् तर यस कुराका लागि कुनै स्पष्टीकरण छैन दे पाती कि यिनै परिस्थितिहरूमा अन्य समाजहरूमा विद्रोह क्यूं छैन भए.

अर्को पीढीको अलोचानाका कारण सिद्धान्तहरूको तेस्रो पीढीको जन्म भयो, जसमा थिएडा स्कौकपोल, बैरिन्ग्टन मूर, जैफ्री पेज र अन्य लेखक सामेल थिए जोकि प्राचीन मार्क्सवादी वर्ग संघर्ष माध्यमका आधारमा विस्तार गर्दै थिए, त्यो आफ्नो ध्यान ग्रामीण कृषि राज्य संघर्ष, उच्चवर्गीय मानिसेका साथ हुने राज्य संघर्ष र अन्तर्राजीय आर्थिक अनि सैन्य प्रतिस्पर्धा द्वारा घरेलू राजनीतिक परिवर्तनमा पडने भएका प्रभावतर्फ केन्द्रित गर्दै थिए. विशेषतः स्कौकपोलको स्टेट्स एंड सोशल रिवौल्युशंस तेस्रो पीढीको सर्वाधिक प्रचलित कृतिहरु मध्येको एक हो गयी; स्कौकपोलले क्रान्तिको व्याख्या गर्दै भने "यो समाजका राज्यहरु र वर्ग संरचनाको तीव्र, मौलिक रूपान्तरण छ...जोकि निम्न स्तरका वर्ग आधारित विद्रोहहरुका द्वारा समर्थित अनि स्वीकृत हुन्छ", र उनले क्रान्तिहरूलाई राज्य, उच्चवर्ग र निम्न वर्गदेखि सम्बंधित विभिन्न संघर्षहरुका लागि उत्तरदायी ठहराया.

बर्लिन वलका फौल र यूरोपमा अटम अफ नेशनका सबैभन्दा अधिक इवहरुट्स, 1989, अचानक र शान्तिपूर्ण रहोस् थिए.

१९८० का दशकका अन्तिम वर्षहरूदेखि विद्वत्तापूर्ण कार्यहरुका एक नयाँ निकायले तेस्रो पीढीका सिद्धान्तहरूको प्रभावकारितामा प्रश्न उठाउने शुरू गरिदिए. पुरानो सिद्धान्तहरूलाई पनि नयाँ क्रन्तिकारी घटनाहरूका द्वारा खासा आघात लागेको जो तिनको द्वारा सरलतादेखि व्यक्त गरेनन् जा सका. १९७९मा इरानी र र्निक्रगुआन क्रान्तिहरु, 1986मा फिलिपिन्समा जनशक्ति क्रान्ति र १९८९ मा यूरोपमा अटम अफ नेशंस यस कुराका गवाह बनेका कि अहिंसक क्रान्तिहरूमा प्रसिद्ध प्रदर्शन एवं जन हडतालमा धेरै शक्तिशाली प्रतीत हुने शासनहरूलाई बहु वर्ग संयोगले ध्वस्त गरिदिए।

क्रान्तिहरूको सूची

क्रान्तिहरूको सूचीका लागि हेर्नुहोस्:

• काल्पनिक क्रान्तिहरु र कुप्सको सूची
• क्रान्तिहरु र विद्रोहहरूको सूची

यी पनि हेर्नुहोस्

• विद्रोह
• क्रान्तिको नीति
• राजनीतिक संग्राम
• क्रान्तिकारी

ग्रन्थ-सूची

• इम्मानुअल नेस द्वारा प्रकाशित द इंटरनैशनल इंसाइक्लोपीडिया अफ रेवलूशन एंड फौरेस्ट: १५०० टू द प्रेसहरुट , एमए (MA) [आदि]: विले एंड संस, २००९, ISBN १-४०५१-८४६४-७
• पेरियु-सौसिन, एमिले, Les libéraux face aux révolutions : १६८८, १७८९, १९१७, १९३३ , कमाटायर, स्प्रिंग २००५, पीपी. १८१–१९३

बाह्य लिङ्क्स

• फ्रांसीसी तरुणहरूको संघर्ष (१९६८)
• छनाह अरहरुड, IEP.UTM.edu, अन रेव्ल्युशन , १९६३, पहरुगुइन क्लासिक्स, न्यू एड संस्करण: ८ फरवरी १९९१. ISBN ०-१४-०१८४२१-X
• Daemon.be, पोलिटिकल जोखिम प्रबंधनमा क्रान्ति
• जन केक्स, City-Journal.org व्यहाई रोब्सपेरी चोज टेरर वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०१-०३ मिति, द लेसहरुस अफ द फर्स्ट टोटैलीटेरियन रेव्ल्युशन वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०१-०३ मिति, सिटी जर्नल, स्प्रिंग २००६.
• प्लीनीयो कोरिया डे ओलिविरा, TFP.org वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००९-०३-२७ मिति, रेव्ल्युशन एंड काउंटर-रेव्ल्युशन , एक ईसाईका लागि फाउंडेशन, तेस्रो संस्करण, १९९३. ISBN १-८७७९०५-२७-५
• माइकल बर्केन, ZMAG.org, पूर्वी यूरोपमा विनियमन क्रान्ति: लोकतंत्रका लागि पौलियार्की र राष्ट्रीय वृत्ति, १ नवंबर २००६.
• Polyarchy.org, पौलियार्की दस्तावेज: क्रान्ति
• DailyEvergreen.com, वाइव ला रेवल्यूशन

!: कासिम हुसैनी द्वारा सर्वत्र इतिहासमा क्रान्ति एक पक्का तथ्य छ

• अर्नेस्ट माडल "आजका क्रान्तिका लागि मार्क्सवादी प्रकरण", १९८९