अलङ्कार (साहित्य)

अलङ्कार अलंकृति ; अलङ्कार : अलम् अर्थात् भूषण। जो भूषित गरे त्यो अलङ्कार हो। अलङ्कार, कविता-कामिनीका सौन्दर्यलाई बढाउने भएका तत्व हुन्छन्। जस प्रकार आभूषणले नारीको लावण्य बढ्न जान्छ, त्यसै प्रकार अलङ्कारले कविताको शोभा बढ्न जान्छ। भनिएको छ - 'अलङ्करोति इति अलङ्कारः' (जो अलंकृत गर्दछ, त्यही अलङ्कार हो।) भारतीय साहित्यमा अनुप्रास, उपमा, रूपक, अनन्वय, यमक, श्लेष, उत्प्रेक्षा, संदेह, अतिशयोक्ति, वक्रोक्ति आदि प्रमुख अलङ्कार छन्।

यस कारण व्युत्पत्तिदेखि उपमा आदि अलङ्कार कहलाउँछन्। उपमा आदिका लागि अलङ्कार शब्दको संकुचित अर्थमा प्रयोग गरिएको छ। व्यापक रूपमा सौन्दर्य मात्रलाई अलङ्कार भन्दछन् र त्यसैदेखि काव्य ग्रहण गरिन्छ। (काव्यं ग्राह्ममलंकारात्। सौन्दर्यमलंकार: - वामन)। चारुत्वलाई पनि अलङ्कार भन्दछन्। (टीका, व्यक्तिविवेक)। भामहका विचारदेखि वक्रार्थविजाएक शब्दोक्ति अथवा शब्दार्थवैचित्र्यको नाम अलङ्कार छ (वक्राभिधेतशब्दोक्तिरिष्टा वाचामलं-कृति:।) रुद्रट अभिधानप्रकारविशेषलाई नैं अलङ्कार भन्दछन् (अभिधानप्रकाशविशेषा एव चालंकारा:)। दंडीका लागि अलङ्कार काव्यका शोभाएर धर्म छन् (काव्यशोभाएरान् धर्मान् अलङ्कारान् प्रचक्षते)। सौन्दर्य, चारुत्व, काव्यशोभाएर धर्म यी तीन रूपहरूमा अलङ्कार शब्दको प्रयोग व्यापक अर्थमा भएकोछ र शेषमा शब्द तथा अर्थका अनुप्रासोपमादि अलङ्कारहरूका संकुचित अर्थ मा। एकमा अलङ्कार काव्यका प्राणभूत तत्वका रूपमा ग्रहीत छन् र अर्कामा सुसज्जितकर्ताका रूप मा।

आधार

सामान्यत: कथनीय वस्तुलाई राम्रादेखि राम्रा रूपमा अभिव्यक्ति दिनेका विचारदेखि अलङ्कार प्रयुक्त हुन्छन्। यी द्वारा वा त भावहरूलाई उत्कर्ष प्रदान गरिन्छ वा रूप, गुण, तथा क्रियाको अधिक तीव्र अनुभव गराइन्छ। अत: मनको ओज नैं अलङ्कारहरूको वास्तविक कारण हुन्छ। रुचिभेद आहरूबर र चमत्कारप्रिय व्यक्ति शब्दालंकारहरूको र भावुक व्यक्ति अर्थालंकारहरूको प्रयोग गर्दछ। शब्दालंकारहरूका प्रयोगमा पुररुक्ति, प्रयत्नलाघव तथा उच्चारण वा ध्वनिसाम्य मुख्य आधारभूत सिद्धान्त मानिन्छन् र पुनरुक्तिलाई नैं आवृत्ति कहकर यसका वर्ण, शब्द तथा पदका क्रमदेखि तीन भेद मानिन्छन्, जसमा क्रमश: अनुप्रास र छेक एवं यमक, पररुक्तावदाभास तथा लाटानुप्रासलाई ग्रहण गरिन्छ। वृत्यनुप्रास प्रयत्नलाघवको उदाहरण हो। वृत्तिहरू र रीतिहरूको आविष्कर यसै प्रयत्नलाघवका कारण हुन्छ। श्रुत्यनुप्रासमा ध्वनिसाम्य स्पष्ट छ ही। यी प्रवृत्तिहरूका अतिरिक्त चित्रालंकारहरूको रचनामा कौतूहलप्रियता, वक्रोक्ति, अन्योक्ति तथा विभावनादि अर्थालंकारहरूको रचना मं वैचित्र्यमा आनंद मानने वृत्ति कार्यरत रहन्छन्। भावाभिव्यंजन, न्यूनाधिकारिणी तथा तर्कना नामक मनोवृत्तिहरूका आधारमा अर्थालंकारहरूको गठन हुन्छ। ज्ञानका सबै क्षेत्रहरूमा अलङ्कारहरूको सामग्री लिए जान्छ, जस्तै व्याकरणका आधारमा क्रियामूलक भाविक र विशेष्य-विशेषण-मूलक अलङ्कारहरूको प्रयोग हुन्छ। मनोविज्ञानदेखि स्मरण, भ्रम, संदेह तथा उत्प्रेक्षाको सामग्री लिए जान्छ, दर्शनदेखि कार्य-कारण-सम्बन्धी असंगति, हेतु तथा प्रमाण आदि अलङ्कार लाग्छन् र न्यायशास्त्रका क्रमश: वाक्यन्याय, तर्कन्याय तथा लोकन्याय भेद गरेर अनेक अलङ्कार गठित हुन्छन्। उपमा जस्तै केही अलङ्कार भौतिक विज्ञानदेखि सम्बन्धित छन् र रसालंकार, भावालंकार तथा क्रियाचातुरीभएका अलङ्कार नाट्यशास्त्रदेखि ग्रहण गरिन्छन्।।

स्थान र महत्त्व

आचार्हरूले काव्यशरीर, त्यसको नित्यधर्म तथा बहिरंग उपकारकको विचार गर्दै काव्यमा अलङ्कारका स्थान र महत्त्वको व्याख्यान गरेकोछ। यस सम्बन्धमा इनका विचार, गुण, रस, ध्वनि तथा स्वयंका प्रसंगमा गरिन्छ। शोभास्रष्टाका रूपमा अलङ्कार स्वयं अलङ्कार्य नैं मान लाग्छन् र शोभाका वृद्धिकारकका रूपमा ती आभूषणका समान उपकारक मात्र मानिन्छन्। पहिला रूपमा ती काव्यका नित्यधर्म र अर्का रूपमा ती अनित्यधर्म कहलाउँछन्। यस प्रकारका विचारहरूदेखि अलङ्कारशास्त्रमा दुइ पक्षहरूको नींव पड गई। एक पक्ष ने, जो रसलाई नैं काव्यको आत्मा मान्दछ, अलङ्कारहरूलाई गौण मानेर तिनलाई अस्थिरधर्म माने र अर्का पक्षले तिनलाई गुणहरूका स्थानमा नित्यधर्म स्वीकार गर्न लिए काव्यका शरीरको कल्पना गरेर तिनको निरूपण गरिने लगा। आचार्य वामनले व्यापक अर्थलाई ग्रहण गर्दै संकीर्ण अर्थको चर्चाका समय अलङ्कारहरूलाई काव्यको शोभाकार धर्म न मानेर तिनलाई केवल गुणहरूमा अतिशयता लानेवाला हेतु माने (काव्यशोभाया: कर्त्तारो धर्मा गुणा:। तदतिशयहेतवस्त्वलंकारा:।-का. सू.)। आचार्य आनंदवर्धनले यी काव्यशरीरमा कटककुंडल आदिका सदृश मात्र मानेको हो। (तमर्थमवलंब्दै ये%ङिगनं ्दै गुणा: स्मृता:। अंगाश्रितास्त्वलंकारा मन्तव्या: कटकादिवत्। -ध्वन्यालोक)। आचार्य मम्मटले गुणहरूलाई शौर्यादिक अंगी धर्महरूका समान तथा अलङ्कारहरूलाई ती गुणहरूको अंगद्वारादेखि उपकार गर्ने बताएर उनैको अनुसरण गरेकोछ (ये रसस्यांगिनी धर्मा: शौयादय इवात्मन:। उत्कर्षहेतवस्तेस्युरचलस्थितयो गुणा:।। उपकुर्वंति ्दै संतं ये%ङगद्वारेण जातुचित्। हारादिवदलंकारास्ते%नुप्रासोपमादय:।) उनले गुणहरूलाई नित्य तथा अलङ्कारहरूलाई अनित्य मानेर काव्यमा तिनको न रहनमा पनि कुनै हानि छैन मानी (तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलंकृती पुन: क्वापि-का.प्र.)। आचार्य हेमचन्द्र तथा आचार्य विश्वनाथ दुइटैले तिनलाई अंगाश्रित नैं मानेको हो। हेमचन्द्रले त "अंगाश्रितास्त्वलंकारा:" भने नैं छ र विश्वनाथले तिनलाई अस्थिर धर्म बतकर काव्यमा गुणहरूका समान आवश्यक छैन मानेको छ (शब्दार्थयोरस्थिरा ये धर्मा: शोभातिशयिन:। रसादीनुपकुर्वंतो%लंकारास्ते%ङगदादिवत्।--सा.द्र.)। यसै प्रकार यद्यपि अग्निपुराणकारले "वाग्वैधग्ध्यप्रधाने%पि रसएवात्रजीवितम्" कहकर काव्यमा रसको प्रधानता स्वीकारको छ, तथापि अलङ्कारहरूलाई नितान्त अनावश्यक न मानेर तिनलाई शोभातिशायी कारण मान लिया छ (अर्थालंकाररहिता विधवेव सरस्वती)।

यी मतहरूका विरोधमा १३ौं शतीमा जयदेवले अलङ्कारहरूलाई काव्यधर्मका रूपमा प्रतिष्ठित गर्दै तिनलाई अनिवार्य स्थान दिए हो। जो व्यक्ति अग्निमा उष्णता न मानता हो, त्यसैको बुद्धिवाला व्यक्ति त्यो हुनेछ जो काव्यमा अलङ्कार न मानता हो। अलङ्कार काव्यका नित्यधर्म छन् (अंगीकरति य: काव्यं शब्दार्थावनलंकृती। असौ न मन्य्दै कस्मादनुष्णमनलं कृती।- चन्द्रालोक)।

यस विवादका रहँदै पनि आनंदवर्धन जस्तै समन्वयवादिहरूले अलङ्कारहरूको महत्त्व प्रतिपादित गर्दै तिनलाई आंतर मान्नमा हिचक छैन देखिाई हो। रसहरूलाई अभिव्यंजना वाच्यविशेषदेखि नैं हुन्छ र वाच्यविशेषका प्रतिपादक शब्दहरूदेखि रसादिका प्रकाशक अलङ्कार, रूपक आदि पनि वाच्यविशेष नैं छन्, अतएव तिनलाई अन्तरङ्ग रसादि नैं मान्नु चाहिन्छ। बहिरंगता केवल प्रयत्नसाध्य यमक आदिका सम्बन्धमा मानी जाएगी (यतो रसा वाच्यविशेषैरेवाक्षेप्तव्या:। तस्मान्न तेषां बहिरंगत्वं रसाभिव्यक्तौ। यमकदुष्करमार्गेषु तु तत् स्थितमेव।-ध्वन्यालोक)। अभिनवगुप्तका विचारदेखि पनि यद्यपि रसहीन काव्यमा अलङ्कारहरूको योजना गर्नु शवलाई सजानेका समान छ (तथाहि अचेतनं शवशरीरं कुंडलाद्युपेतमपि न भाति, अलङ्कार्यस्याभावात्-लोचन), तथापि यदि तिनको प्रयोग अलङ्कार्य सहायकका रूपमा गरिनेछ भनें ती कटकवत् न रहेर कुंकुमका समान शरीरलाई सुख र सौन्दर्य प्रदान गर्दै अद्भुत सौन्दर्यदेखि मंडित रहन्छन्; यहाँसम्म कि ती काव्यात्मा नैं बन जानुहुनेछ। जस्तै खेलता भयो बालक राजाको रूप बनाएर आफ्नोलाई सचमुच राजा नैं बुझ्दछ र त्यसको साथी पनि त्यसलाई वैसा नैं बुझ्दछन्, त्यस्तो नैं रसका पोषक अलङ्कार पनि प्रधान हुन सक्छन् (सुकवि: विदग्धपुरंध्रीवत् भूषणं यद्यपि श्लिष्टं योजयति, तथापि शरीरतापत्तिरेवास्य कष्टसंपाद्या, कुंकुमपीतिकाया इव। बालक्रीडायामपि राजत्वमिवेत्थममुमर्थं मनसि कृत्वाह।-लोचन)।

वामनदेखि पहिलाका आचार्हरूले अलङ्कार तथा गुणहरूमा भेद छैन मानेको हो। भामह "भाविक" अलङ्कारका लागि गुण शब्दको प्रयोग गर्दछन्। दंडी दुइटैका लागि "मार्ग" शब्दको प्रयोग गर्दछन् र यदि अग्निपुराणकार काव्यमा अनुपम शोभाका आजाएकलाई गुण मान्दछन् (य: काव्ये महतीं छायामनुगृह् णात्यसौ गुण:) त दंडी पनि काव्यका शोभाएर धर्मलाई अलङ्कारको संज्ञा दिन्छन्। वामनले नैं गुणहरूको उपमा युवतीका सहज सौन्दर्यदेखि र शालीनता आदि त्यसको सहज गुणहरूदेखि दिएर गुणरहित परन्तु अलङ्कारमयी रचना काव्य छैन मानेको हो। यसैका पश्चात् यस प्रकारका विवेचनको परम्परा प्रचलित भएको हो।

वर्गीकरण

ध्वन्यालोकमा "अनन्ता हि वाग्विकल्पा:" कहकर अलङ्कारहरूको अगणेयतातर्फ सङ्केत गरिएको हो। दंडीले "्दै चाद्यापि विकल्प्यंते" कहकर यिनको नित्य संख्यवृद्धिको नैं निर्देश गरेकोछ। तथापि विचारकहरूले अलङ्कारहरूलाई शब्दालंकार, अर्थालंकार, रसालंकार, भावालंकार, मिश्रालंकार, उभयालंकार तथा संसृष्टि र संकर नामक भेदहरूमा बाँटा हो। यिनमा प्रमुख शब्द तथा अर्थका आश्रित अलङ्कार छन्। यो विभाग अन्वयव्यतिरेकका आधारमा गरिन्छ। जब कुनै शब्दका पर्यायवाचीको प्रयोग गर्नको लागि पंक्तिमा ध्वनिको त्यही चारुत्व न रहोस् तब मूल शब्दका प्रयोगमा शब्दालंकार हुन्छ र जब शब्दका पर्यायवाचीका प्रयोगदेखि पनि अर्थको चारुतामा अन्तर न आता छ भनेंब अर्थालंकार हुन्छ। सादृश्य आदि अलङ्कारहरूका मूलमा पाएर पहिला पहिला उद्भटले विषयानुसार, कुल ४४ अलङ्कारहरूलाई छ वर्गहरूमा विभाजित गरेको थियो, परन्तु यीबाट अलङ्कारहरूका विकासको भिन्न अवस्थाहरूमा प्रकाश पडने अपेक्षा भिन्न प्रवृत्तिहरूको नैं ठेगाना चल्दछ। वैज्ञानिक वर्गीकरणको दृष्टिदेखि त रुद्रटले नैं पहिलो पल्ट सफलता प्राप्तको हो। उनले वास्तव, औपम्य, अतिशय र श्लेषलाई आधार मानेर तिनको चार वर्ग गरे छन्। वस्तुका स्वरूपको वर्णन वास्तव हो। यसका अन्तर्गत २३ अलङ्कार आउँछन्। कुनै वस्तुका स्वरूपको कुनै अप्रस्तुतदेखि तुलना गरेर स्पष्टतापूर्वक त्यसलाई उपस्थित गर्नमा औपम्यमूलक २१ अलङ्कार मानिन्छन्। अर्थ तथा धर्मका नियमहरूका विपर्ययमा अतिशयमूलक १२ अलङ्कार र अनेक अर्थोंभएका पदहरूदेखि एक नैं अर्थको बोध गराने श्लेषमूलक १० अलङ्कार हुन्छन्।

विभाजन

अलङ्कारका मुख्यत: भेद मानिन्छन्--शब्दालंकार, अर्थालंकार तथा उभयालंकार। शब्दका परिवृत्तिसह स्थलहरूमा अर्थालंकार र शब्दहरूको परिवृत्ति न सहने स्थलहरूमा शब्दालंकारको विशिष्टता रहनमा उभयालंकार हुन्छ। अलङ्कारहरूको स्थिति दुइ रूपहरूमा हुन सक्छ--केवल रूप र मिश्रित रूप। मिश्रणको द्विविधताका कारण "संकर" तथा "संसृष्टि" अलङ्कारहरूको उदय हुन्छ।

शब्दालंकारहरूमा अनुप्रास, यमक, श्लेष तथा वक्रोक्तिको प्रमुख्दछ। अर्थालंकारहरूको संख्या लगभग एक सौ पचीससम्म पुग गई हो।

सब अर्थालंकारहरूको मूलभूत विशेषताहरूलाई ध्यानमा राखेर आचार्हरूले यी मुख्यत: पाँच वर्गहरूमा विभाजित गरेकोछ :

१. सादृश्यमूलक - उपमा, रूपक आदि;

२. विरोधमूलक- विषय, विरोधभास आदि;

३. शृंखलाबंध- सार, एकावली आदि;

४. तर्क, वाक्य, लोकन्यायमूलक काव्यलिंग, यथासंख्य आदि;

५. गूढार्थप्रतीतिमूलक - सूक्ष्म, पिहित, गूढोक्ति आदि।

उपमा अलङ्कार

काव्यमा जब कुनै प्रसिद्ध व्यक्ति वा वस्तुको समता अर्का समान गुण भएका व्यक्ति वा वस्तुदेखि गरिन्छ भनें ब उपमा अलङ्कार हुन्छ। उदाहरण -

पीपर पात सरिस मन डोला।

राधा बदन चन्द्र सो सुन्दर।

अतिशयोक्ति अलङ्कार

अतिशयोक्ति = अतिशय + उक्ति = बढा-चढाएर कहना। जब कुनै कुरालाई बढा चढा गर्न बताए जाये, तब

हनुमानको पूँछमा, लग न पायी आग।
लंका सारा जल गई, गए निशाचर भाग।।

विभावना अलङ्कार

जहाँ कारणका न हुँदै पनि कार्यको हुनु पाइन्छ, वहाँ विभावना अलङ्कार हुन्छ। उदाहरण -

बिनु पग चलै सुनै बिनु काना।

कर बिनु कर्म गरै विधि नाना।

आनन रहित सकल रस भोगी।

बिनु वाणी वक्ता बड जोगी।

बाह्य कडीहरू

• अलङ्कार (नेपाली कुंज)