स्याउ

स्याउ (वैज्ञानिक नामः Malus domestica)

स्याउ
रातो स्याउ
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
भाग:	फूल फुल्ने बिरुवा
वर्ग:	Magnoliopsida
गण:	Rosales
कुल:	Rosaceae
उपकुल:	Maloideae or Spiraeoideae
वंश:	Maleae
वंश:	Malus
प्रजाति:	M. domestica
वैज्ञानिक नाम
Malus domestica Borkh.

स्याउ खेति

नेपालको मुक्तिनाथमा गरिएको स्याउ खेति

नेपालको मुस्ताङ जिल्लामा गरिएको स्याउ खेति

स्याउको खेती पहिलो पटक मध्य एसियामा गरिएको थियो। हाल, स्याउ विश्वका सबै प्रकारका चिसो क्षेत्रहरूमा उब्जाउ गरिन्छ। स्याउको वैज्ञानिक नाम मालुस एसपी हो ।

यद्यपि स्याउ प्रायः काँचो खाइन्छ, अन्य फलफूलहरू जस्तै , तिनीहरू धेरै प्रशोधित परिकारहरूमा पनि प्रयोग गरिन्छ। स्याउ फलफूलको रस र साइडर भनिने पेय पदार्थ बनाउन प्रयोग गरिन्छ ।

स्याउको रूख

स्याउको रूख एउटा सानो पातलो रूख हो । यो लगभग ५-१२ मिटरको उचाइसम्म बढ्न सक्छ र यसको चौडा हाँगाहरू हुन्छन्। यसको अण्डाकार पातहरू डाँठमा पालैपालो मिलाइएको हुन्छ। यसको सेतो फूलहरूमा पाँचवटा पंखुडीहरू हुन्छन्। स्याउ शरद ऋतुमा पाक्छ।

इतिहास

हाल उब्जाइएको स्याउ मालुस डोमेस्टिका प्रजातिको हो । यसको पुर्खा, मालुस सिभर्सी, अझै पनि मध्य एशिया, काजाकिस्तान , किर्गिस्तान , ताजिकिस्तान र चीन (सिन्जियाङ क्षेत्र) मा पाइन्छ। यो जात विभिन्न किसिमका कीरा र रोगहरूको प्रतिरोधी छ। त्यसकारण, यो प्रजाति आज पनि स्याउ अनुसन्धानमा प्रयोग गरिन्छ। यसका साथै, स्याउ प्रजातिहरू मालुस बाकाटा र मालुस सिल्भेस्ट्रिसलाई पनि क्रस-ब्रेड गरी नयाँ स्याउ प्रजातिहरू सिर्जना गर्न प्रयोग गरिँदैछ।

सायद, पातलो रूखहरूको छेउमा, स्याउ त्यो रूख हो जुन हजारौं वर्षदेखि निरन्तर खेती गरिएको छ। एसिया , युरोप र अर्जेन्टिना जस्ता ठाउँहरूमा बस्ने मानिसहरूको आहारमा स्याउ एक महत्त्वपूर्ण फल भएको छ। अमेरिकामा युरोपेलीहरूको आगमन पछि स्याउ लोकप्रिय भयो ।

एप्पल शब्द पुरानो अंग्रेजी शब्द एपेल (अर्थ: गोलो) बाट आएको हो।

स्याउका प्रजातिहरू

यहाँ लगभग ७५०० प्रकारका स्याउ खेती गरिन्छ। हावापानीको अवस्था अनुसार विभिन्न प्रजातिहरूको खेती गरिन्छ। स्याउका रूखहरूलाई फुल्नको लागि चिसो चाहिन्छ , त्यसैले तिनीहरू भूमध्यरेखीय क्षेत्रहरूमा फुल्दैनन्। सबैभन्दा लोकप्रिय स्याउहरू नरम र कुरकुरे हुन्छन्। स्याउको हाइब्रिड विकासमा निम्न विशेषताहरू सुधार हुन्छन्: रंगीन बाहिरी भाग, कडा बोक्राको अभाव, लामो समयसम्म टिक्ने समय, उच्च उत्पादन, रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता, राम्रो स्याउको आकार, लामो डाँठ (फलको माथिल्लो भागमा कीटनाशक छर्कन सहज बनाउन), र मनपर्ने स्वाद र सुगन्ध ।

पहिलेका प्रजातिहरूमा प्रायः फरक आकार, कडा छाला र विभिन्न रंगहरू हुन्थे। यीमध्ये धेरैमा राम्रो स्वाद र सुगन्ध भए तापनि कम उत्पादन र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमताको कमी जस्ता गुणहरूको कमी हुन्छ। यद्यपि, यी मध्ये केही अझै पनि धेरै कम संख्यामा किसानहरूले ठूलो मात्रामा खेती गर्छन् । धेरै फरक स्वाद र सुगन्ध भएका स्याउहरू आज पनि धेरै ठाउँहरूमा उपलब्ध छन्।

धेरैजसो स्याउ फलको रूपमा खानको लागि उपयुक्त हुन्छन्; केही खाना पकाउन र साइडर बनाउनको लागि उपयुक्त छन्। साइडर स्याउ, प्रायः उच्च अम्लता भएको; तर, तिनीहरूले साइडरलाई राम्रो स्वाद दिन्छन्।

सामान्यतया उब्जाउने स्याउका प्रजातिहरू र तिनीहरूको बढ्दो स्थानहरू यस प्रकार छन्:

फलफूलको रूपमा खाइने प्रजातिहरू

एन्टोनोभ्का (रूस)

बाल्डविन (संयुक्त राज्य अमेरिका: म्यासाचुसेट्स)

ब्राबोर्न (न्यूजील्याण्ड)

ब्राम्ली (इंग्ल्याण्ड)

कोर्टल्यान्ड (संयुक्त राज्य अमेरिका: न्यूयोर्क)

फुजी (जापान र सम्पूर्ण एशिया, अष्ट्रेलिया)

गोल्डेन डेलिसियस (संयुक्त राज्य अमेरिका: वाशिंगटन)

क्र्यानी स्मिथ (अष्ट्रेलिया)

ग्रेभेन्स्टाइन (जर्मनी)

म्याकइन्टोस (क्यानडा)

रोयल गाला (न्यूजील्याण्ड)

देवदारका प्रजातिहरू:

डेम्याक रातो

किङ्स्टन ब्ल्याक

स्टोक रातो

आधारभूत बाछा नस्लहरू:

बलियो, धेरै बलियो प्रजातिहरू: Tousin, M1, M2, M16, M25, MM106, MM111

बौना प्रजातिहरू: फ्रेन्च प्याराडाइज, M9, M26, M27

खडेरी सहन सक्ने प्रजातिहरू: उत्तरी स्पाई

आधार बाछोको नस्ल छनौट गर्नु अलि गाह्रो काम हो। बलियो प्रजातिहरू राम्रोसँग बढे पनि, यदि तिनीहरूलाई राम्रोसँग काँटछाँट गरिएन भने कटनी गर्न धेरै गाह्रो हुन्छ। छोटो जातका हुन्छन्, कटनी गर्न सजिलो हुन्छ; तर, यसको आयु छोटो हुनेछ । तल दिइएका 'M' प्रजातिहरू 'पूर्वी मल्लिङ अनुसन्धान केन्द्र' मा विकास गरिएका थिए।

स्याउका प्रजातिहरूको ठूलो सूची (अंग्रेजी)

स्याउको स्वाद

आजका स्याउहरू पहिलेका स्याउहरू भन्दा गुलियो छन्। उत्तर अमेरिका र युरोपमा, गुलियो, कम तिखो स्याउ प्रायः रुचाइन्छ, अल्पसंख्यकले स्वादिष्ट स्याउ मन पराउँछन्। एसियामा, विशेष गरी भारतमा , धेरै गुलियो स्याउ मन पर्छ।

स्याउको स्वाद र सुगन्ध धेरै हदसम्म व्यक्तिगत प्राथमिकताको कुरा हो। उदाहरणका लागि, संयुक्त राज्य अमेरिकाको वाशिंगटन राज्य "रेड डेलिसियस" स्याउको प्रजाति उब्जाउनको लागि प्रसिद्ध भयो। यद्यपि, हालै धेरै अमेरिकीहरूले रेड डेलिसियसलाई PGI र Gala जस्ता प्रजातिहरू भन्दा कम गुणस्तरको मान्न थालेका छन्।

स्याउ खेती

हाइब्रिड विकास

धेरैजसो फलफूलका रूखहरू जस्तै, स्याउका रूखहरू कलमी गरेर प्रचार गरिन्छ । स्याउको बिरुवा आफ्नो मातृ रूखभन्दा पूर्णतया फरक हुन सक्छ। धेरै नयाँ स्याउका प्रजातिहरू बिरुवाको रूपमा देखा पर्छन्, या त स्वतःस्फूर्त उत्परिवर्तन वा कृत्रिम संकरीकरण मार्फत। यदि स्याउको जातको नाममा " बिरुवा ," " पिपिन ," वा " कर्नेल " जस्ता शब्दहरू छन् भने , यसको अर्थ यो बिरुवाबाट विकसित गरिएको हो । केही प्रजातिहरू बीउको कोपिलाबाट पनि उम्रन्छन्। प्राकृतिक रूपमा हुने आनुवंशिक उत्परिवर्तनहरू मार्फत, केही शाखा कोपिलाहरूमा वांछनीय गुणहरू हुनेछन्। कहिलेकाहीँ, यी मातृ रूखभन्दा पूर्णतया फरक हुन्छन्।

केही हाइब्रिडाइजरहरूले कडा स्याउका प्रजातिहरू स्याउसँग मिलाएर अलि कडा स्याउहरू सिर्जना गरेका छन्। उदाहरणका लागि, मिनेसोटा विश्वविद्यालयको एक्सेलसियर अनुसन्धान केन्द्रमा, धेरै कडा स्याउका प्रजातिहरू विकास गरिएका छन् र मिनेसोटा र विस्कॉन्सिन राज्यहरूमा उब्जाउ गरिँदैछन्। ह्याराल्सन, वेल्थी, हनी गोल्ड र हनीक्रिस्प यहाँ सिर्जना गरिएका थिए। हनीक्रिस्प मिनेसोटावासीहरूमाझ यति लोकप्रिय थियो कि स्याउ उत्पादकहरूले राम्रोसँग स्थापित रूखहरू काटेर यो प्रजाति रोपेको कहिल्यै सुनिएको थिएन।

बागवानी

दुई वा तीन वर्ष पुरानो बिरुवा रोपेर स्याउको बगैंचा सिर्जना गरिन्छ। यी बिरुवाहरू नर्सरीहरूमा कलमी गरेर वा अंकुरित गरेर उत्पादन गरिन्छ। पहिलो , बीउ वा टिस्यु कल्चरबाट स्याउको बिरुवा बनाइन्छ र एक वर्षसम्म हुर्काइन्छ। त्यसपछि, यसको माथिल्लो भाग काटिन्छ र अर्को बाछोको माथिल्लो भागमा कलमी गरिन्छ। केही दिनमा, दुई भागहरू एकसाथ मिलेर रूख बन्छ।

यी जराका टुक्राहरूले रूखको आकार निर्धारण गर्छन् । किसानहरूले विभिन्न प्रकारका जराका पातहरू मन पराउने भए तापनि, घरका मालीहरूले प्रायः पूर्ण आकारका रूखहरू वा मध्यम आकारका बौना रूखहरू मन पराउँछन्। बौना रूखहरू प्रायः हावा र अत्यधिक चिसोले क्षतिग्रस्त हुन्छन्। त्यसकारण, तिनीहरूलाई जल निकासीद्वारा समर्थित गरिन्छ र उच्च-घनत्व भएका बगैंचाहरूमा खेती गरिन्छ। यस प्रकारका बगैंचाहरू खेती गर्न सजिलो छ र उच्च उत्पादन दिन्छ। केही बौना प्रजातिहरू माथि र फेदको बीचमा बौना प्रकारको रूखको कलमी गरेर सिर्जना गरिन्छ। यी मध्ये दुईवटा प्याचहरू आवश्यक छन्।

बिरुवा रोपेको ३-५ वर्ष (मध्यम बौना प्रजाति) वा ४-१० वर्ष (सामान्य प्रजाति) मा ठूलो मात्रामा फल फलाउनेछ। यस अवधिमा हाँगा र कोपिलाहरू राम्ररी काँटछाँट गर्नु धेरै महत्त्वपूर्ण छ। तब मात्र फल फलाउन सक्ने बलियो हाँगाहरू बन्नेछन्।

बढ्दो क्षेत्रहरू

चिसो क्षेत्रहरूमा स्याउ विभिन्न प्रकारका माटोमा उब्जाउन सकिन्छ। वसन्त ऋतुमा तेज हावाबाट सुरक्षा र तुषारोमुक्त स्थान आवश्यक छ। साथै, राम्रो निकास आवश्यक पर्ने भएकोले, जराहरूमा पानी जम्न नदिन माटोलाई राम्रोसँग जोत्नु पर्छ।

व्यवसाय र फाइदाहरू

२००२ मा, विश्वभर ४५ लाख टन स्याउ उत्पादन भएको थियो, जसको मूल्य लगभग १० अर्ब अमेरिकी डलर थियो । यसको आधा चीनमा उत्पादन भएको थियो। अर्जेन्टिना र संयुक्त राज्य अमेरिकाले क्रमशः १५% र ७.५% स्याउ उत्पादन गर्छन्। टर्की , फ्रान्स , दक्षिण अफ्रिका र चिली पनि प्रमुख स्याउ निर्यातकर्ता हुन्। संयुक्त राज्य अमेरिकामा बेचिने ६०% स्याउ वाशिंगटन राज्यमा उब्जाउ गरिन्छ। न्युजिल्याण्ड जस्ता देशहरूबाट आयात हुने स्याउको मात्रा वर्षैपिच्छे बढ्दै गएको छ।

स्याउ प्रायः जसोतसो खाइन्छ। थप रूपमा, स्याउलाई प्रशोधन गरिन्छ, रस निकालिन्छ, र कहिलेकाहीं स्याउको रस, साइडर, भिनेगर र पेक्टिन उत्पादन गर्न किण्वन गरिन्छ। स्याउ साइडर उमालेर आसुत गर्दा, एप्पलज्याक र क्याल्भाडोस जस्ता मादक पेय पदार्थहरू प्राप्त हुन्छन्। स्याउबाट पनि वाइन बनाइन्छ ।

संयुक्त अधिराज्यमा, "टफी एप्पल" भनिने मिठाई लामो समयदेखि टफीमा स्याउ डुबाएर तयार पारिएको छ । त्यस्तै गरी, संयुक्त राज्य अमेरिकामा, चकलेट सिरपमा डुबाइएको स्याउ, जसलाई ' क्यान्डी एप्पल' भनिन्छ , बेचिन्छ। यहूदी नयाँ वर्षको समयमा, नयाँ वर्षको शुभकामनाको प्रतीकको रूपमा स्याउलाई महमा डुबाएर खाइन्छ।

नेपालमा स्याउ उत्पादन

नेपालको कर्णाली अंचलमा विशेष गरी जुम्ला जिल्लामा प्रसस्त मात्रामा स्याउ पाइन्छ। यसलाई कर्णालीमा आर्थिक विकासको आधार पनि मानिन्छ। यो स्याउ खेतिलाई आधुनिक तरिकाले बगैचा प्रणालीलाई स्तर उनती गरी प्रयोयमा ल्याउन सकेमा यसले देशकै आर्थिक विकासलाई पनि टेवा पुर्याउन सक्छ।

बेच्न राखिएको स्याउ