हिन्दु संस्कार

हिन्दू धर्मको महान् आध्यात्मिक विरासत सफल र सार्थक यात्राका लागि जहाँ यात्राका काम आउने भएका उपकरण-अटैची, बिछाउँना, पानी पिउँनेका भाँडाकुँडा आदि आवश्यक हुन्छन्, त्यही यो जान्न पनि, कि यात्रा कुन उद्देश्यले गरिंदै जाँदै छ? बाटो के छ? मार्गमा कहाँ-कुन प्रकारको भौगोलिक समस्याहरू आउँनेछ तथा कुन मानिसहरूलाई मार्गदर्शन उपयोग रह्नेछ? यी जानकारीहरूका अभावमा सुविधा-सम्पन्न यात्रा त टाडा अनेक अवरोध र संकट उठ खडा हुन सक्छन्। मनुष्यको जीवन पनि विराट यात्राको एक महत्त्वपूर्ण अध्याय छ। त्यसमा मात्र सुख-सुविधा संवर्धनसम्म नैं सीमित रहने मार्गमा भडकिंदै दुःख भोग्दै र पश्चात्तापको आगोमा जल्दै संसारबाट विदा हुन्छन्।

हिन्दू धर्मका पूर्वज

ती पूर्वजहरूले यस आध्यात्मिक सत्यलाई धेरै गहिराईसम्म चिने, र जीवनको गहन समीक्षा गरे।उनले पाए कि आमाका भूँडीमा आउनाले लिएर चितामा समर्पण हुनेसम्म त्यसको पनि पछि मरणोत्तर विरामसम्म अनेक महत्त्वपूर्ण मोड आउँछन्, यदि उनमा जीवात्मालाई सम्हाले र सजाइएन भनें, त मनुष्य आफ्नो अस्मिताको अर्थ बुझ्न त टाडा, पीडा र पतनकोतर्फ निरंतर अग्रसर होता हुने/भयो नरकीटक, नरवानर, नरपामर बन्दै जान्छ। यी महत्त्वपूर्ण मोडहरूमा सजग-सावधान गर्न र औंला पक्डेर सही बाटो देखातिनको लागि लागि हाम्रो तत्वेत्ता, मनीषिहरूले षोडश संस्कारहरूको प्रचलन गरेको थियो। चिन्ह-पूजाका रूपमा प्रचलन त तिनको अहिले पनि छ तर वैज्ञानिक, मनोवैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक बोध र प्रशिक्षणका अभाव ती मात्र कर्मकाण्ड र फिजूलखर्ची बनेर रहेकाछन्।

केही संस्कार त रसका कुपित हुनमा त्यसको विष बनिनु प्रकार उलटी कुत्सा भडकाने माध्यम बन गये छन्। विशेष रूप स विवाहहरूमा त आज यही हुँदैछ। हरू मनुष्य माटोको खेलाउने छ। पाश्चात्य सभ्यता त त्यसलाई 'सोशल एनीमल' अर्थात् 'सामाजिक पशु'सम्म स्वीकार गर्नमा संकोच गर्दैन,मा जस जीवनलाई जीन्स र क्रोमहरूजोम समुच्चयका रूपमा वैज्ञानिकहरूले पनि अजर-अमर र विराट् यात्राका रूपमा स्वीकार गरिलिएकोछ, त्यसलाई उपेक्षा र उपहासमा टार्नु कुनै पनि प्रकारको समझदारी छैन। कमभन्दा कम जीवन यस्तो त हो, जसलाई गरिमापूर्ण भन्न सकियोस्। जसबाट मानिस प्रसन्न होउन्, जसलाई मानिस याद गर्नुहोस्, जसबाट आउने पीढीहरू प्रेरणा लहरू, यस्ता व्यक्तित्व जो जन्म-जात संस्कार र प्रतिभा-सम्पन्न होउन्, औंलाहरूमा गन्न लायक हुन्छन्। अधिकांश त आफ्नो जन्मदाताहरूमा ती राम्रा वा नराम्रा जस्तै पनि होउन्, उनमा निर्भर गर्दछन्, ती चाहे तिनलाई शिक्षा दहरू, संस्कार दहरू, मार्गदर्शन दहरू, वा फेरि उपेक्षाका गर्तमा हालि दहरू, पीडा र पतनमा गराहने दिउन्।

प्राचीन कालमा

प्राचीनकालमा यो महान दायित्व कुटुम्बिहरूका साथ-साथ संत, पुरोहित र परिव्राजकहरूलाई सुँम्प्िएको थियो। ती आउने पीढिहरूलाई सोलह-सोलह अग्नि पुटहरूबाट गुजारा गरेर खरे सोने जस्तै व्यक्तित्वमा ढाल्थे। यस परम्पराको नाम नैं संस्कार परम्परा छ। जस प्रकार अभ्रक, फलाम, सुन, पारस जस्तो सर्वथा विषैली धातुहरू शोधनेका पछि अमृत तुल्य औषधीहरू बन जान्छं, त्यसै प्रकार कुनै समय यस देशमा मानवेतर योनिहरूमाबाट घूमकर आई हेय स्तरको आत्माहरूलाई पनि संस्कारहरूको भट्ठीमा तपाएर प्रतिभा-सम्पन्न व्यक्तित्वका रूपमा ढाल दिइन्थ्यो। यो क्रम लाखौं वर्ष चलता रहा त्यसैका फलस्वरूप यो देश 'स्वर्गादप गरीयसी' बना रहा, आज संस्कारहरूलाई प्रचलन समाप्त भयो, त पथ भूले बनजारेको प्रकार हाम्रो पीढीहरू कितना भटक गयीं र भटकती जाँदै छन्, यो सबका सामने छ। आजका समयमा जो व्यावहारिक छैन वा छैन जसको उपयोगिता छैन रही, तिनलाई छोड दहरू, त शेष सबै संस्कार आफ्नो वैज्ञानिक महत्ताबाट सारे समाजलाई नयाँ दिशा दिन सक्नुहुन्छ। यस दृष्टिबाट यी क्रांतिधर्मी अभियान बनाने आवश्यकता छ।

आधुनिक परिप्रेक्ष्यमा

भारतलाई पुनः एक महान राष्ट्र बनना छ, विश्व गुरुको स्थान प्राप्त गर्नु छ। त्यसको लागि जिन श्रेष्ठ व्यक्तिहरूको आवश्यकता बडी संख्यामा पड्दछ, तिनको विकसित गर्नका लागि यो संस्कार प्रक्रिया अत्यंत उपयोगी सिद्ध हो सक्दछ।। प्रत्येक विचारशील एवं भावनाशीललाई यसबाट जुडना चाहिए। शांतिकुंज, गायत्री तपोभूमि मथुरा सहित तमाम गायत्री शक्तिपीठहरू , गायत्री चेतना केन्द्रहरू, प्रज्ञापीठहरू, प्रज्ञा केन्द्रहरूमा यसको व्यवस्था बनाई गई छ। हर वर्गमा युग पुरोहित विकसित गरे जा रहे छन्। आशा गरिन्छ कि विज्ञजन, श्रद्धालुजन यसको लाभ उठाउने एवं जन-जनसम्म पहुँचानेमा पूर्ण तत्परता बरत्नेछ्न्।

युग ऋषि (वेदमूर्ति तपोनिष्ठ पं. श्रीराम शर्मा आचार्य)ले युगको तमाम समस्याहरूको अध्ययन गरे र तिनको समयोचित समाधान पनि निकाले। यसै क्रममा उनले संस्कार प्रक्रियाका पुनर्जीवनको पनि अभियान चलाया। उनले संस्कारहरूलाई विवेक एवं विज्ञान सम्मत स्वरूप दिया, तिनको साथ प्रखर लोक शिक्षण जोडा, कर्मकाण्डहरूलाई सर्व सुलभ, प्रभावी र कम खर्चीला बनाए। युग निर्माणका अन्तर्गत तिनको सफल प्रयोग ठूला पैमानेमा गरे गए। यसका लागि उनले प्रचलित संस्कारहरूमाबाट वर्तमान समयका अनुकूल केवल बारह संस्कार ( पुंसवन , नामकरण , चूडाएर्म ( मुण्डन, शिखास्थापन )- अन्नप्राशन , विद्यारम्भ , यज्ञोपवीत ( दीक्षा ) , विवाह , वानप्रस्थ , अन्येष्टि , मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) , जन्मदिवस एंव विवाहदिवस ) पर्याप्त माने छन्। यी संस्कारहरूलाई उपयुक्त समयमा उपयुक्त वातावरणमा सम्पन्न गर्न-करानेका असाधारण लाभ मानिसहरूले पाए छन्। तिनको विवरण निम्नानुसार छं

पुंसवन संस्कार :संस्कार परम्पराका अंतर्गत भावी माता-पितालाई यो तथ्य समझाए जान्छन् कि शारीरिक, मानसिक दृष्टिबाट परिपक्व हो जानेका बाद, समाजलाई श्रेष्ठ, तेजस्वी नयाँ पीढी देनेका संकल्पका स...
नामकरण संस्कार: बालकको नाम त्यसको पहचानका लागि छैन रखा जाता। मनोविज्ञान एवं अक्षर-विज्ञानका जानकारहरूको मत छ कि नामको प्रभाव व्यक्तिका स्थूल-सूक्ष्म व्यक्तित्वमा गहिराईबाट पडता रहता �...
चूडाएर्म संस्कार (मुण्डन, शिखा स्थापना):स्थूल दृष्टिबाट प्रसवका साथ सिरमा आए वालहरूलाई हटाएर खोपडीको सफाई गर्नु आवश्यक हुन्छ, सूक्ष्म दृष्टिबाट शिशुका व्यवस्थित बौद्धिक विकास, कुविचारहरूका उच्छेदन, श्रेष्ठ व�...
अन्नप्राशसन संस्कार:जब शिशुका दाँत उगने लागोस्, मानना चाहिए कि प्रकृतिले त्यसलाई ठोस आहार, अन्नाहार गर्ने स्वीकृति प्रदान गर दी छ। स्थूल (अन्नमयकोष)का विकासका लागि त अन्नका विज्ञान सम्मत उपयोग क...
विद्यारंभ संस्कार:जब बालक/ बालिकाको आयु शिक्षा ग्रहण गर्न योग्य हो जाय, तब त्यसका विद्यारंभ संस्कार गराइन्छ। यसमा समारोहका माध्यमबाट जहाँ एकतर्फ बालकमा अध्ययनको उत्साह पैदा गरे जाता...
यज्ञोपवीत संस्कार:जब बालक/ बालिकाको शारीरिक-मानसिक विकास यस योग्य हो जाए कि उ आफ्नो विकासका लागि आत्मनिर्भर भएर संकल्प एवं प्रयास गर्न लागोस्, तब त्यसलाई श्रेष्ठ आध्यात्मिक एवं सामाजिक अनुशासनहरू ...
विवाह संस्कार:सद्गृहस्थ की, परिवार निर्माणको जिम्मेदारी उठाउनेका योग्य शारीरिक, मानसिक परिपक्वता आ जानेमा युवक-युवतिहरूको विवाह संस्कार गराइन्छ। भारतीय संस्कृतिका अनुसार विव...
वानप्रस्थ संस्कार:गृहस्थको जिम्मेदारीहरू यथा शीघ्र गरेर, उत्तराधिकारिहरूलाई आफ्नो कार्य सुँम्प्कर आफ्नो व्यक्तित्वलाई धीरे-धीरे सामाजिक, उत्तरदायित्व, पारमार्थिक कार्हरूमा पूर्ण प्रकार लगा देन...
अन्त्येष्टि संस्कार:'मृत्यु' जीवनको एक अटल सत्य छ। यसलाई जरा-जीर्णलाई नवीन-स्फूर्तिवान जीवनमा रूपान्तरित गर्न वाला महान देवता पनि कह सक्दछन्। जीव चेतना एक यज्ञीय प्रक्रियाका अंतर्गत ...
मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार):मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) जीवनको एक अबाध प्रवाह छ। कायाको समाप्तिका पछि पनि जीव यात्रा रुकती छैन। अघिको क्रम पनि भलीप्रकार सही दिशामा चलता रहे, यस हेतु मरणो...
जन्मदिवस संस्कार:मनुष्यलाई अन्यान्य प्राणिहरूमा सर्वश्रेष्ठ मानिएको छ। जन्मदिन उ पावन पर्व छ, जस दिन स्रष्टाले हमा श्रेष्ठतम जीवनमा पदोन्तन गरे। श्रेष्ठ जीवन प्रदान गर्नका से...
विवाह संस्कार:जस्तै जीवनको प्रांरभ जन्मबाट हुन्छ, त्यस्तो नैं परिवारको प्रारंभ विवाहबाट हुन्छ। श्रेष्ठ परिवार र त्यस माध्यमबाट श्रेष्ठ समाज बनाने शुभ प्रयोग विवाह संस्कारबाट प्रारंभ छ...

यी पनि हेर्नुहोस्

बाह्य कडीहरू

गायत्री शांतिकुञ्जकोतर्फ से वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-१२-०५ मिति
संस्कार वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०१-०३ मिति