"तीर्थयात्रा" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

[[स्कंदपुराण]]का काशीखंडमा तीनप्रकारका तीर्थहरूको उल्लेख मिल्दछ - जंगम, स्थावर तथा मानस। जंगम तीर्थ ब्राह्मणहरूलाई बताइएको छ। ब्राह्मण पवित्र स्वभावका हुन्छन्। यस कारण तिनको सेवा गर्नको लागि तीर्थको फल मिल्दछ, सबै पाप नष्ट हुन्छन् र कामनाहरूको सिद्धी हुन्छ। पृथ्वीतलका कतिपय पुण्य स्थानहरूलाई स्थावर तीर्थ भनिएको छ। यस्ता तीर्थहरूमा जानाले उत्कृष्ट फलको प्राप्ति हुन्छ। सत्य, क्षमा, इन्द्रिय निग्रह, दया, ऋजुता, दान, दम, ब्रह्मचर्य, विप्रवादिता, ज्ञान र धर्य आदि ऊर्ध्वमुखी मनको वृत्तिहरूलाई मानस तीर्थ भनिएको छ। समस्त तीर्थहरूमा मानसतीर्थलाई नैं अधिक महत्वमहत्त्व दिइएको छ, स्कंदपुराणका काशी खंडमा मिल्दछ कि सत्य तीर्थ छ, क्षमा तीर्थ छ। इन्द्रिहरूमा नियन्त्रण रखना पनि तीर्थ छ, सब प्राणीहरूमा दया गर्नु तीर्थ छ र सरलता पनि तीर्थ छ, दान तीर्थ छ, मनको संयम तीर्थ छ, संतोष पनि तीर्थ छ, ब्रह्मचर्य परम तीर्थ छ र प्रिय वचन बोलना पनि तीर्थ छ। ज्ञान तीर्थ छ, धैर्य छ तर तीर्थहरूमा सर्वश्रेष्ठ छ अन्त:करणको आत्यंतिक विशुद्धि। मानस तीर्थका महत्वलाईमहत्त्वलाई बताँदै लेखिएको छ कि इन्द्रिहरू र मनोविकारहरू केराई वशमा राखेर मनलाई शुद्ध रखना नैं तीर्थको श्रेयस्कर एवं उपयोगी स्वरूप छ, त्यो नव तीर्थहरूमा स्नान गरेर पनि तीर्थोका फलदेखि वंचित एवं मलिन रहन्छ। केवल शरीरका मललाई उतार दिनुले नैं मनुष्य निर्मल आउँदैन। मनका मलको परित्याग गर्नमा नैं त्यो भीतरदेखि अत्यन्त निर्मल हुन्छ। जलमा निवास गर्ने जीव जलमा नैं जन्म ले्दै र मर्छन् परन्तु तिनको मल घुलता छैन, यसबाट ती तीर्थको पुण्य लाभ छैन गर्न पाँदै। विषयहरूका प्रति अत्यन्त आसक्तिलाई पनि मनको मल भनिन्छ र ती विषयहरूमा वैराग्य हुनु नैं निर्मलता कहलाउँछ। चित्तका भीतर यदि रोष भरा छ भनेंत्यो तीर्थ स्थानदेखि शुद्ध हुँदैन। जस्तै मदिरादेखि भरे भए घडेका माथिदेखि जल द्वारा सैक्ने पल्ट धोया जाए र पनि त्यो पवित्र हुँदैन, त्यसै प्रकार दूषित अन्त:करणवाला मनुष्य पनि तीर्थ स्नानदेखि शुद्ध हुँदैन। भीतरको भाव शुद्ध न हुनाले दान, यज्ञ, तम, शौच, तीर्थसेवन, शास्त्रश्रवण र स्वाध्याय यी सबै अतीर्थ जो जान्छन्। जसले इन्द्रियसमूहलाई वशमा गर्न गर लिया छ, त्यो मनुष्य जहाँ पनि निवास गर्दछ, त्यहीं त्यसको लागि कुरुक्षेत्र, नैमिषारण्य, र पुष्कर आदि तीर्थफलको प्राप्तिका लागि अन्त:करणको शुद्धतामा बल दिइएको छ। बताइएको छ कि जो श्रद्धालु पापात्मा, नास्तिक संशयात्मा र केवल तर्कमा डूबे रहने छन्-इस पाँच प्रकारका मनुष्यहरूलाई तीर्थफलको प्राप्ति हुँदैन। जो काम, क्रोध र लोभलाई जीतकर तीर्थमा प्रवेश गर्दछ त्यसलाई तीर्थयात्रादेखि कुनै पनि वस्तु अलभ्य छैन रहती। गंगा आदि तीर्थोमा माछाहरू निवास गर्दछ, देवमंदिरहरूमा पक्षीगण रहन्छन् परन्तु तिनको चित्त भक्तिभावदेखि रहित हुनको कारण तिनलाई तीर्थ सेवन र देवमंदिरमा निवास गर्नको लागि कुनै फल छैन मिलता। यस कारण तीर्थको फलप्राप्तिका लागि अन्त:करणको शुद्धता अनिवार्य छ।

भारतका विशाल भूखंडको चार दिशाहरूमा असंख्य तीर्थ फैले भए छन्- जसको गणना गर्नु दु:साध्य कार्य छ। पद्मपुराणमा साढे तीन करोड तीर्थोको उल्लेख मिल्दछ। कुनै स्थानविशेषमा विशिष्ट महापुरुषका जन्म लिने, देवमंदिर हुने, ऐतिहासिक महत्वमहत्त्व, विशिष्ट प्रकारको सफलता, प्राकृतिक सुषमा, स्थानहरूको भौगोलिक विविधताका आधारमा अगणित तीर्थ बने छन्।

इस प्रकार समयको आवश्यकता तथा परिस्थितिका अनुसार पनि तीर्थोको नयाँ कल्पना र नया निर्माण होता रहन्छ। कालोंतरमा उनको पनि धार्मिक तीर्थ सरीखा महत्वमहत्त्व प्राप्त हुन जान्छ। उदाहरणका लागि गंगा तथा अन्य नदीहरूका तटमा बनेका भए पुरानो तीर्थोको उल्लेख गर्न सकिन्छ। गंगोत्रीदेखि गंगा जिन पर्वतीय स्थलहरूलाई काटकर मैदानमा आयो वहाँ देव प्रयाग, गर्णप्रयाग, ऋषिकेश तथा हरिद्वार सरीखे तीर्थ बने र गंगामा जहाँ कहीं अर्को नदी आकर मिलेको छ त्यसलाई पनि तीर्थ मान लिइएको छ। तीर्थोका साथ धार्मिक पर्वोको विशेष सम्बन्ध छ र ती पर्वोमाको जाने तीर्थ यात्रा विशेष महत्वमहत्त्व राख्दछ। यो मानिन्छ कि ती पर्वोमा तीर्थयात्रा र तीर्थस्नानदेखि विशेष पुण्य अर्जित गरे जा सकता हे। यसै कारण कुंभ, अर्धकुंभ, गंगा दसहरा तथा मकरसंक्राति आदि विशेष महत्वमहत्त्व प्राप्त छ, जसमा लाखौं मानिस पुण्य संचयको भावनादेखि तीर्थयात्रा गर्दै र निश्चित समयमा वहाँ स्नानादि गर्नु धार्मिक कर्तव्य मान्दछन्।

कतिपय धार्मिक संस्कारहरूको दृष्टिले पनि केही भनें ीर्थोको निर्माण गरिएको छ। उदाहरणका लागि हिन्दू समाजमा अस्थिप्रवाह, पिण्डोदक क्रिया तथा मुंडन आदिका लागि विशिष्ट स्थानहरूलाई तीर्थ मान लिइएको छ उनमा हरिद्वार तथिएकोको विशेष रूपले उल्लेख गरिन्छ। मुंडनका लागि धर्म सम्प्रदाय, जाति तथा बिरादरीका अनुसार सैक्ने यस्ता स्थान छन् जसलाई यस संस्कारका लागि तीर्थ मान लिइएको छ। महापुरुषहरूका जन्मस्थान र समाधिस्थान पनि कालोंतरमा तीर्थको महत्वमहत्त्व प्राप्त गरिलिन्छन्। अयोध्या, मथुरा, पंपापुरी, कौशांबी, सारनाथ आदि यसै कारण तीर्थ मानिएको छ र तिनको यात्रा पनि यसै भावनादेखि तीर्थ स्थान मानिएका छन्।

बौद्धधर्ममा पनि तीर्थयात्राको महत्वमहत्त्व मानिएको छ। महापरिनिब्बान सुत्तंतमा बौद्धहरूका चार पवित्र स्थान स्वीकृत भए छन्।-लुंबिनी (बुद्धको जन्म स्थान); गया, बुद्धको बोद्धप्राप्तिको स्थान); सारनाथ (धर्मचक्रको प्रथम प्रवर्तन-स्थान) र कुशीनगर (बुद्धको निर्वाण-प्राप्ति स्थान)। यी चार स्थानहरूलाई तीर्थ रूपमा माननेका पछि जो महनीय दृष्टि छ त्यो यो कि भगवान् बुद्धले आफ्नो विशिष्ट गर्मोका संपादन द्वारा जिन स्थानहरूलाई सुशोभित गरे, ती स्थान अवश्य नैं पुण्यजनक हुनेछन्, अत: तिनको दर्शन गर्नु साधनाका उत्कर्षका लागि अपेक्षित हुन्छ। स्वयं बुद्धले पनि आफ्नो शिष्हरूलाई उपर्युक्त चार स्थानहरूको तीर्थयात्रा द्वारा पुण्यार्जन गर्ने आदेश दिएको थियो, यस्तो अनुश्रुति छ। जिन स्थानहरूमा बुद्ध धर्मचक्र प्रवर्तनका लागि गय वा जहाँ बुद्धले कुनै विशिष्ट कार्य गरे, ती सब स्थान पनि बौद्धदृष्टिमा तीर्थ नैं छन्। यसैदेखि सांकाश्य, श्रावस्ती, राजगृह, कौशांबी आदि पनि तीर्थ मानिन्छन्। फेरि वर्षावासका निमित्त बुद्ध जहाँ प्रतिवर्ष ठहरन्थे, ती स्थान पनि पुण्यभूमि मानिन्छन्। यस्ता स्थानहरूका नाम बौद्ध ग्रन्थहरूमा सुरक्षित छन्- यथा राजगृह, वैशाली, मंकुलपर्वत, सुंसुमारगिरि, पारिलेयक, नाला, वैरज्जा आदि।

४ - गिरनार-पश्चिम रेलवेका जूनागढ स्टेशनदेखि ७-८ मीलको दूरीमा यो पर्वत छ। यसको पाँचवी चोटीदेखि बाइसवहरू तीर्थंकर नेमिनाथले निर्वाण पाए थियो। यो पर्वत यादवहरूको तपस्थली थियो। यही कारण छ कि भारतीय इतिहासमा पनि यो महत्वपूर्णमहत्त्वपूर्ण छ। तथा मुस्लिम पनि "आदमजी" कहकर यसको यात्रा गर्दछन्।

५ - पावापुर-पूर्व रेलवेका नवादा स्टेशनदेखि यो स्थान २१ मी० टाडा छ। यस युगका अन्तिम तीर्थकर महावीरको निर्वाणभूमि हुनको कारण यसको विशेष महत्वमहत्त्व हुन्छ।

प्रधान सिद्धक्षेत्रहरूका विसा कोटिशिला (कलिंग र मगधमा यसको मान्य्दछ), गुणांखा (गया-पटना मार्ग पर), गुलजारबाग (पटना), द्रोणगिरि (छानारपुर-म० प्र०)। रेशंदीगिरि (सागर), मुक्तागिरि (विदर्भ), गजपंथ (नासिक), कुंथलगिरि (शोलापुर), मांगीतुंगी (मनमाड), गजपंथ (नासिक), कुंथलगिरि (शोलापुर), मांगीतुंगी (मनमांड), पावागढ (बडोदा), तारंगा (महीकांटा, गुजरात), चूलगिरि (बडवानल, म० प्र०), सिद्धवरकूट (बडवारा, म० प्र०), सोनागिरि (दतिया, म० प्र०) र चौरासी (मथुरा)देखि पनि साधकहरूलाई निर्वाण हुनको कारण यसको विशेष महत्वमहत्त्व हुन्छ।

प्राचीन कालदेखि नैं ईसाई साधनामा तीर्थयात्राहरूलाई पर्याप्त महत्वमहत्त्व दिइएको छ। ईसाई साहित्यमा मानव जीवनलाई स्वर्गको तीर्थयात्राका रूपमा देखा जाने लगा, जहाँ ईश्वर ईसाका रूपमा प्रकट भएको थियो। अत: ईसाई तीर्थयात्राहरूको लक्ष्य प्रारम्भ हीदेखि फिलिस्तीन देश रह्यो छ जहाँ ईसाले आफ्नो जीवन बताएको थियो र जसलाई "पवित्र देश" (होली ल्याण्ड) भनिएको छ। वहाँका तीन स्थान अब ईसाई संसारका प्रधान तीर्थ मानिन्छन् -

ईसाई तीर्थस्थानहरूका विकासको अर्को सोपान छ ईसाका शिष्य तथा अन्य शहीदहरूका मकबरे। तीन शताब्दिहरूसम्म रोमका शासकुन्ले ईसाइहरूमा अत्याचार गरे र उनमासित धेरैहरूलाई प्राणदंड दिए। अधिकांश शहीद रोममा मारे गए अत: येरुसलेमका पछि रोम प्रधान ईसाई तीर्थस्थान बन्यो, वहाँ ईसाका पट्टशिष्हरू -संत पीटर र संत पालको समाधिस्थान सबैभन्दा महत्वपूर्णमहत्त्वपूर्ण तीर्थ छ। रोमका बाहिरका मुख्य तीर्थ यस प्रकार छन् - उत्तर अफ्रीकामा कार्थेज (बिशप सिप्रियनका अतिरिक्त संत फेलिसितस् र पेरपेतुआको मकबरा) दक्षिण फ्रांसमा तुर्क (संत मारतिनको समाधिस्थान), यूनानमा तेसालोनिका (संत देमेत्रिओसको कब्र), एसिया माइनरमा एफसस् (ईसाका पट्टशिष्य संत जोनको मकबरा)। पाँचौं श० ई०मा मिस्त्र देशको मरुभूमिमा खंभहरूका माथि जीवन बिताने तपस्वी, जसमा सिमेओन स्ताइलाईतिस् प्रधान थिए, धेरै समयसम्म तीर्थ यात्रीहरूको भारी भीड आकर्षित गर्दैरहे। मध्यकालमा उत्तरी स्पेनको कहरूपोस्तेला नामक नगर (जहाँ ईसाका पट्टशिष्य संत जेम्सको मकबरा छ) रोमका पछि यूरोपको प्रधान तीर्थ बन्यो। इतिहासकारहरूको कहना छ कि क्रूसेडमा भाग लिने धेरै योद्धा त्यस अभियानलाई तीर्थयात्राका रूपमा देखन्थे। प्राच्य चर्चमा धेरै मठ, जहाँ पुगे भए संतहरूका मकबरे छन्, तीर्थस्थान बने, उदाहरणार्थ यूनानमा मौंट अथोस, अरबी मरुभूमिमा मौंट सिनाईको मठ तथा रूसमा गरेफ र नोफगोरोदका मठ।

आधुनिक कालमा रोमन काथलिक चर्चमा ईसाको माता संत मरियमका तीर्थहरूको बाहुल्य ईसाई तीर्थस्थानहरूका विकासको तेस्रो सोपान भन्न सकिन्छ। उनमादेखि दक्षिण फ्रांसको लूर्द नामक नगरी सबैभन्दा विख्यात छ। पुर्तगालमा फतिमा, पोल्याण्डमा चेस्तोवा, दक्षिण अमरीकामा गुआदेलूप तथा दक्षिण भारतमा वैलंगानी पनि उल्लेखनीय छन्। भारतमा दुइ र ईसाई तीर्थस्थान महत्वपूर्णमहत्त्वपूर्ण छन्, मद्रासका निकट माइलापुरमा संत तोमसको मकबरा तथा गोवाको गिरजाघर जहाँ संत फ्रांसिस जेवियरको शव अबसम्म सुरक्षित छ। (फा। बु.)