"धान" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

चामलको दानामा स्राव (सेतो च्यापच्यापे तरल पदार्थ) ७५-८० प्रतिशत हुन्छ। गहुँमा भन्दा धानमा प्रोटिनको मात्रा कम हुन्छ, तर यो उत्तम गुणको हुन्छ अनि गहुँको प्रोटिनभन्दा यसलाई शरीरले राम्रोसँग प्रयोग गर्छ। चामलको दाना निम्नलिखित चीजले बनेको हुन्छ:

 

 

क्रम संख्या पोषण तत्त्व धानको अंश हातले कुटेको चामल मिलमा कुटेको चामल

१४. नियासिन (एमजी प्रति १०० ग्राम) ४.७ - -

 

 

चामलको पौष्टिक मूल्यलाई असर गर्ने तत्त्वहरूका बारेमा तल चर्चा गरिएको छ:

 

 

मिलमा धान कुट्दा त्यसबाट भुस र अन्नको कोसा छुट्टिन्छ। मिलमा कुट्ने प्रक्रियामा कनिकाको सतह र अविकसित धानको बियाँ पनि निकालिन्छ। पौष्टिकताको क्षति सौझै घर्षणबाट हुने परिष्कृत वा चमकको अनुपातमा हुन्छ। हातले वा ढिकीमा कुट्दा भिटामिन बी१ –को कम मात्रामा क्षति हुन्छ भने चामलको मोठ भिटामिन बी१ मध्ये मेसिनमा कुट्दा दुई-तिहाई र उसिन्दा एक-तिहाइ भिटामिनको क्षति हुन्छ। पूर्ण रूपमा परिष्कृत गरिएको वा पोलिस हटाएको चामल नियमित रूपमा खानाले थायमिनको कमी हुन्छ अनि बेरीबेरी नामक रोग लाग्छ। मिलमा कुटेको चामलभन्दा उसिनेको चामल धेरै पौष्टिक हुन्छ, किनभने उसिनेको चामललाई धुँदा त्यसबाट पौष्टिक तत्त्वको क्षति कम हुन्छ। पकाएको भात धेरै फुलिन्छ अनि फुर्र हुन्छ तर टाँसिने हुँदैन। भातको यो गुणस्तर चामल कति पुरानो हो भन्ने, उसिनेको चामल, पकाउँदा पानी कति हालिन्छ, पकाउने विधि अर्थात् पानीमा वा भर्साएर पकाउने आदिमाथि भर पर्दछ।

 

 

गर्मी, ओस, कीट र काई वा ढुसीले चर्बीको पानी र हावा घटाउँछ अनि थायमिनको मात्रामा कमी ल्याउँछ। अन्नमा ९ प्रतिशत वा त्यसभन्दा कम ओस भयो भने चर्बीको गन्ध आउँदैन। तर १५ प्रतिशतभन्दा माथि ओस भयो भने अन्नमा किरा र ढुसी लाग्नसक्छ, जसले यसको गुणस्तरलाई असर गर्छ। यद्यपि, ९ प्रतिशत वा त्यसभन्दा कममा धान भण्डारन गरिन्छ भने वायुमण्डलीय चिसोपनको कारणले गर्दा ओसरोधी कन्टेनर र भण्डारनको आवश्यकता पर्दछ। यसले भण्डारन मूल्य बढाउँछ र यो व्यावहारिक रूपमै असम्भव हुन्छ। यसैले, धानको उचित भण्डारन गर्नु छ भने त्यसमा ओसको मात्रा १२ प्रतिशत वा त्यसभन्दा कम हुनुपर्छ।

 

 

गाउँमा अझै पनि हातले ढिकीमा कुट्ने प्रचलन आम छ। मिलमा कुटेको धानको तुलनामा ढिकीमा कुटेको चामलमा धेरै पौष्टिक तत्त्व रहन्छ। दुई प्रकारको स्वचालित मेसिनमा धान कुटिन्छ- एउटा हुलर टाइप (भुस निकाल्ने) र सेलर कम पोलिसर टाइप ( भुस निकाल्ने तथा परिष्कृत गर्ने)। पौष्टिक तत्त्वको दृष्टिले पछिल्लो विधि निकै हानिकारक छ किनभने यसप्रकारको मेसिनबाट धान कुट्दा त्यसमा पौष्टिक तत्त्वको ठूलो मात्रामा क्षति हुन्छ।

 

 

धानको प्रजाति-प्रजातिअनुसार पोषणको स्थितिमा धेरै फरक पर्दैन, तर विभिन्न नश्ल र सन्तानका धानको जातअनुसार त्यसको पोषण अवस्थामा फरक पर्दछ।

 

 

गोडमेलको कारण, खासगरी मल र पानीको व्यवस्था ठिकसँग भएन भने कोसा लाग्ने वा दूध पस्ने र त्यसको स्तर छुट्याउने प्रक्रियामा असर पर्छ।

 

 

गेनस ओरिजाका करिब २३ प्रजातिहरू छन्, जसमध्ये दुई प्रजातिको मात्र व्यापारिक खेती गरिन्छ। एसियामा उत्पादन गरिने धानलाई तीनवटा उप-प्रजातिहरूमा विभाजित गरिएको छ। ती हुन्- इण्डिका, जापोनिका र जाभानिका।

जापोनिका प्रजाति ज्यादा गर्मी पनि नहुने अनि ज्यादा ठण्डा पनि नहुने शीतोष्ण क्षेत्रमा उब्जाउ गरिन्छ, जो ढिलो पाक्छ, प्रकाशसंश्लेषण भएको पातलो, छोटो र मजबुत आँख्ला वा डाँठ हुन्छ। पातहरू मोटो, सानो, ठाडो, केहीमात्रामा बाक्लो र गाढा हरियो रंगका हुन्छन्। अन्न पाक्ने अवस्थामा पुग्दासम्म पातहरू प्रकाशसंश्लेषणमा निकै सक्रिय हुन्छन्। नाइट्रोजन मलमा यो प्रजातिको बोटले राम्रो प्रतिक्रिया जनाउँछ अनि यसमा बोट सोतर हुने लक्षण पाइँदैन। यदि पाकेको अवस्थामा आकाशबाट पानी प-यो भने फूलको गुच्छामा दानामा टुसा पलाउँछ।

 

 

राज्यको कृषि विभागले सिक्किम भारतमा विलयको भएको एक वर्षपछि १९७६ देखि नै सिक्किममा धानको एफवाईएम (फार्म यार्ड मेनुर) –को परिचय गर्दै आएको छ। १९७६-७७मा सिक्किममा स्थानीय प्रजातिहरूको ठूलो संकलनसितै राज्यमा करिब ६० धानका प्रजातिहरू परिचित गरिएको थियो। पुसा-३३, गोबा, के-३३-१, डीआर-९२, चौनरी, सीबी-९८८, जेएस-५२-१०२, जेबीएस-म्युट-५०८-२७०, आरपीए-५९२९, ओआर-१, ओआर-२, आईईटी-१४४४, गिजा-१४, जेएस-१६२०, सीआर-१२६-४२-१, सीआर-१२६-५३-५, सीआर- १२६-२७-५३, आईईटी-२९१४, कलिङ्ग-१, कलिङ्ग-२ आदि जस्ता प्रजातिहरू यिनीहरूका अनुकूलन (हावापानीसँग मेल खाने गुण) र उत्पादनका लागि पाकिम, मंगन, गेजिङ, दरामदिन र माझीटारमा परीक्षण गरिएको थियो।