विकिपिडिया

मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन

मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन' (७ अगस्ट १९२५ - २८ सेप्टेम्बर २०२३) एक भारतीय कृषिविद्, कृषि वैज्ञानिक, आनुवंशिकविद्, प्रशासक र मानवीय थिए । स्वामिनाथन हरित क्रान्ति का विश्वव्यापी नेता थिए।[१] उहाँलाई मुख्य वास्तुकार भनिन्छ गहुँ र धानका उच्च उपज दिने जातहरू परिचय र विकास गर्न उनको नेतृत्व र भूमिका भारतमा हरित क्रान्ति को लागि ।[२][३] स्वामिनाथनका नर्मन बोर्लागसँगको सहयोगी वैज्ञानिक प्रयासहरू, किसानहरू र अन्य वैज्ञानिकहरूसँग जनआन्दोलनको नेतृत्व गर्दै र सार्वजनिक नीतिहरूको समर्थनमा, भारत र पाकिस्तानलाई १९६० को दशकमा केही अनिकाल जस्तो अवस्थाबाट बचायो।[४][५] फिलिपिन्सको अन्तर्राष्ट्रिय धान अनुसन्धान संस्थान (IRRI) को महानिर्देशकको रूपमा उनको नेतृत्वले उनलाई 1987 मा पहिलो विश्व खाद्य पुरस्कार सम्मानित गर्नमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो, जुन कृषि क्षेत्रको सर्वोच्च सम्मान मध्ये एक हो।[६] संयुक्त राष्ट्र पर्यावरण कार्यक्रम ले उहाँलाई "आर्थिक पारिस्थितिकीका पिता" भनेर सम्बोधन गरेको छ।[७] उनलाई हालै सन् २०२४ मा भारत गणतन्त्रको सर्वोच्च नागरिक पुरस्कार भारत रत्न प्रदान गरिएको थियो।

मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन
२०१३ मा स्वामीनाथन
संसद सदस्य, राज्यसभा
कार्यकाल
२००७–२०१३
निर्वाचन क्षेत्र मनोनीत
व्यक्तिगत विवरण
जन्म
मनकोम्बु साम्बाशिवन स्वामीनाथन

(१९२५-०८-०७)७ अगस्ट १९२५
कुम्बकोणम, तान्जोर जिल्ला, मद्रास प्रेसिडेन्सी, ब्रिटिश भारत (हालको तञ्जावुर, तमिलनाडु, भारत)
मृत्यु२८ सेप्टेम्बर २०२३(2023-09-28) (उमेर ९८)
Chennai, Tamil Nadu, India
राष्ट्रियताभारतीय
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान
जीवनसाथी
​
(
वि १९५५; मृत्यु २०२२)
सन्तान३, सौम्या स्वामिनाथन,सहित
पुरस्कार
वैज्ञानिक करियर
क्षेत्र
शिक्षा
ThesisSpecies Differentiation, and the Nature of Polyploidy in certain species of the genus Solanum–section Tuberarium (1952)
डाक्टरी सल्लाहकारएच.डब्ल्यू. हावर्ड

स्वामिनाथनले साइटोजेनेटिक्स, आयोनाइजिङ विकिरण, र रेडियोसेन्सिटिविटी जस्ता क्षेत्रमा आलु, गहुँ र चामलसँग सम्बन्धित आधारभूत अनुसन्धान योगदान दिए।[८] उहाँ पुग्वाश सम्मेलनहरू र इन्टरनेशनल युनियन फर कन्जर्भेसन अफ नेचर का अध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो।[९][१०] 1999 मा, उहाँ 20 औं शताब्दीका 20 सबैभन्दा प्रभावशाली एशियाई व्यक्तिहरूको टाइम (पत्रिका) सूचीमा गान्धी र टैगोरसँगै तीन भारतीयहरू मध्ये एक हुनुहुन्थ्यो।[२] स्वामिनाथनले शान्ति स्वरूप भटनागर पुरस्कार, रेमन म्यागसेसे पुरस्कार, र अल्बर्ट आइन्स्टाइन विश्व विज्ञान पुरस्कार सहित धेरै पुरस्कार र सम्मानहरू प्राप्त गरे।[७] स्वामिनाथनले 2004 मा कृषकहरूका लागि राष्ट्रिय आयोग को अध्यक्षता गरे, जसले भारतको खेती प्रणाली सुधार गर्न दूरगामी उपायहरू सिफारिस गर्यो।[११] उनी एमएस स्वामिनाथन रिसर्च फाउन्डेशनका संस्थापक थिए।[२] उहाँले "सम्बन्धित पारिस्थितिक हानि बिना चिरस्थायीतामा उत्पादकता" को आफ्नो दृष्टिकोण को वर्णन गर्न 1990 मा "सदाबहार क्रान्ति" शब्दको प्रयोग गर्नुभयो।[१][१२] उनी सन् २००७ र २०१३ को बीचमा एउटा टोलीका लागि भारतीय संसदमा मनोनीत भएका थिए।[१३] आफ्नो कार्यकालमा उनले भारतमा महिला किसानको मान्यताका लागि विधेयक पेश गरे।[१४]

जीवन

सम्पादन गर्नुहोस्

प्रारम्भिक जीवन र शिक्षा

सम्पादन गर्नुहोस्

स्वामिनाथनको जन्म कुम्बकोनम, मद्रास प्रेसिडेन्सी, ७ अगस्ट १९२५ [१५] मा भएको थियो। उहाँ जनरल सर्जन एमके साम्बासिवन र पार्वती थंगम्मल सम्बासिवनका दोस्रो छोरा हुनुहुन्थ्यो । ११ वर्षको उमेरमा, आफ्नो बुबाको मृत्यु पछि, स्वामिनाथनलाई उनका बुबाको भाइले हेरचाह गरे।[१६]

स्वामिनाथनले स्थानीय हाई स्कूल र पछि कुम्बकोनमको क्याथोलिक लिटिल फ्लावर हाई स्कूलमा पढेका थिए,[१७] जहाँबाट उनले १५ वर्षको उमेरमा म्याट्रिक गरे। [१८] बाल्यकालदेखि नै उनले खेती र किसानहरूसँग अन्तरक्रिया गरे; उनको विस्तारित परिवारले चामल, आँप र नरिवल बढायो र पछि कफी जस्ता अन्य क्षेत्रहरूमा विस्तार भयो।[१९] उनले बालीको मूल्यमा उतारचढावले आफ्नो परिवारमा पार्ने असर देखे, मौसम र कीराले बाली र आम्दानीमा हुने विनाश सहित।[२०]

उनका आमाबाबुले उनलाई चिकित्सा अध्ययन गर्न चाहन्थे। यही कुरालाई ध्यानमा राखेर उनले प्राणीविज्ञानको उच्च शिक्षा सुरु गरे ।[२१] तर जब उनले दोस्रो विश्वयुद्ध को समयमा बङ्गालको अकाल को प्रभाव र उपमहाद्वीपमा चामलको अभाव देखे, उनले आफ्नो जीवन भारतलाई पर्याप्त हुने खाना सुनिश्चित गर्न समर्पित गर्ने निर्णय गरे। [२२] आफ्नो पारिवारिक पृष्ठभूमिको बावजुद, र चिकित्सा र ईन्जिनियरिङ्लाई धेरै प्रतिष्ठित मानिने युगसँग सम्बन्धित, उनले कृषि रोजे।[२३]

उनले केरलाको त्रिवेन्द्रमको महाराजा कलेज (अहिले केरला विश्वविद्यालयमा युनिभर्सिटी कलेज तिरुवनन्तपुरम भनेर चिनिन्छ) मा प्राणीशास्त्रमा आफ्नो स्नातक डिग्री पूरा गर्न गए।[१८]त्यसपछि उनले मद्रास विश्वविद्यालय (मद्रास कृषि कलेज, अहिले तमिलनाडु कृषि विश्वविद्यालय) मा 1940 देखि 1944 सम्म अध्ययन गरे र कृषि विज्ञानमा स्नातक डिग्री हासिल गरे।[२४] यस अवधिमा उनलाई कृषि विज्ञानका प्राध्यापक कोटाह रामास्वामी द्वारा पनि पढाइयो।[२५]

सन् १९४७ मा उनी आनुवंशिकी र बिरुवा प्रजनन अध्ययन गर्न नयाँ दिल्लीको भारतीय कृषि अनुसन्धान संस्थान (IARI) गए।[२६] उनले १९४९ मा cytogenetics मा उच्च भिन्नताका साथ स्नातकोत्तर डिग्री प्राप्त गरे। उनको अनुसन्धानले आलुमा विशेष ध्यान दिएर जीनस सोलानममा केन्द्रित थियो।[२७] सामाजिक दबाबका कारण उनले निजामती सेवाको परीक्षामा प्रतिस्पर्धा गरे, जसबाट उनी भारतीय प्रहरी सेवा मा छनोट भए।[२८] यसैबीच, उनको लागि नेदरल्याण्डमा आनुवंशिकीमा युनेस्को फेलोशिपको रूपमा कृषि क्षेत्रमा अवसर सिर्जना भयो। उनले आनुवंशिकी रोजे।[२८]

संस्था निर्माण

सम्पादन गर्नुहोस्

स्वामिनाथनले IARI मा आणविक अनुसन्धान प्रयोगशाला स्थापना गरे। उनले भारतमा अर्ध-शुष्क उष्णकटिबंधीय क्षेत्रका लागि अन्तर्राष्ट्रिय बाली अनुसन्धान संस्थानको स्थापना र प्रवर्द्धनमा भूमिका खेले; इन्टरनेशनल बोर्ड फर प्लान्ट जेनेटिक रिसोर्सेस (अहिले बायोभर्सिटी इन्टरनेशनल भनेर चिनिन्छ) इटाली र केन्यामा कृषि वन अनुसन्धानको लागि अन्तर्राष्ट्रिय परिषद। उहाँले चीन, भियतनाम, म्यानमार, थाइल्याण्ड, श्रीलंका, पाकिस्तान, इरान र कम्बोडियामा धेरै संस्थाहरू निर्माण र विकास गर्न मद्दत गर्नुभयो।[२९]


व्यक्तिगत जीवन र मृत्यु

सम्पादन गर्नुहोस्

उनले मीना स्वामिनाथनसँग विवाह गरेका थिए, जसलाई उनले १९५१ मा भेटेका थिए जब उनीहरू दुवै क्याम्ब्रिजमा पढिरहेका थिए।[३०] तिनीहरू चेन्नई, तमिलनाडुमा बस्थे। तिनीहरूका तीन छोरीहरू सौम्या स्वामीनाथन (एक बाल रोग विशेषज्ञ), मधुरा स्वामीनाथन (एक अर्थशास्त्री), र नित्या स्वामीनाथन (लैङ्गिक र ग्रामीण विकास) हुन्।[३१]

गान्धी र रमन महर्षि ले उनको जीवनलाई प्रभावित गर्नुभयो।[३२] तिनीहरूको परिवारको स्वामित्वमा रहेको २००० एकड जग्गामध्ये, तिनीहरूले विनोबा भावेको कारणलाई एक तिहाइ दान दिए।[३३] २०११ मा एक अन्तर्वार्तामा उनले भने कि जब उनी जवान थिए, उनले स्वामी विवेकानन्दलाई पछ्याए।[३४]

स्वामिनाथनको २८ सेप्टेम्बर २०२३ मा चेन्नईको घरमा 98 वर्षको उमेरमा मृत्यु भयो।[३५]

सार्वजनिक मान्यता

सम्पादन गर्नुहोस्
 
द बी.पी. पाल शताब्दी पुरस्कार, भारतीय कृषि वैज्ञानिक स्वामीनाथनको नाममा 2006 मा नामकरण गरिएको सम्मानित ।






  1. ↑ १.० १.१ Cabral, Lídia; Pandey, Poonam; Xu, Xiuli (३ जुलाई २०२१), "Epic narratives of the Green Revolution in Brazil, China, and India", Agriculture and Human Values 39: 249–267, डिओआई:10.1007/s10460-021-10241-x। 
  2. ↑ २.० २.१ २.२ Spaeth, Anthony (२३-३० अगस्ट १९९९), "Asians of the Century: A Tale of Titans. M.S. Swaminathan.", TIME. Time 100 154 (7/8), मूलबाट २५ जनवरी २००१-मा सङ्ग्रहित।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २५ जनवरी २००१ मिति
  3. ↑ "Swaminathan, Moncompu Sambasivan", Ramon Magsaysay Award, १९७१, मूलबाट २५ नोभेम्बर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ नोभेम्बर २०२१, "A cytogeneticist from India who made major advances in breeding sturdier, more productive and better quality plant types" 
  4. ↑ Quinn 2015, पृष्ठ 418-420.
  5. ↑ Damodaran, Harish (१३ अगस्ट २०१५), "A living legend: Swaminathan@90", The Indian Express, अन्तिम पहुँच ३० नोभेम्बर २०२१। 
  6. ↑ Quinn 2015, पृष्ठ 417-418.
  7. ↑ ७.० ७.१ Worth, Brett, "M.S. Swaminathan (Honorary)", The Hunger Project (अङ्ग्रेजीमा), मूलबाट १० जुन २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ नोभेम्बर २०२१।  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १० जुन २०२३ मिति
  8. ↑ Kesavan & Iyer 2014, पृष्ठ 2041-2042.
  9. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 2.
  10. ↑ Kesavan & Iyer 2014, पृष्ठ 2045.
  11. ↑ Mishra, Dheeraj (२७ डिसेम्बर २०२०), "Reality Belies Modi Govt Claims of Implementing Swaminathan Commission's Report", The Wire, अन्तिम पहुँच २६ नोभेम्बर २०२१। 
  12. ↑ Quinn 2015, पृष्ठ 426.
  13. ↑ "M.S. Swaminathan", PRS Legislative Research (PRSIndia), अन्तिम पहुँच ३० नोभेम्बर २०२१। 
  14. ↑ Bedi, Bani (३० जुलाई २०१८), "The Centre Is Barely Serious About Recognising Women as Farmers", The Wire, अन्तिम पहुँच ३० नोभेम्बर २०२१। 
  15. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 14.
  16. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 18-19.
  17. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 17.
  18. ↑ १८.० १८.१ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 22.
  19. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 9, 11, 12, 13.
  20. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 13.
  21. ↑ Yadugiri 2011, पृष्ठ 996.
  22. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 24.
  23. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 25-26.
  24. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 25.
  25. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 26.
  26. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 28.
  27. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 28-29.
  28. ↑ २८.० २८.१ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 30-31.
  29. ↑ Kesavan & Iyer 2014, पृष्ठ 2045-2046.
  30. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 84.
  31. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 84, 86.
  32. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 88.
  33. ↑ Gopalkrishnan 2002, पृष्ठ 89.
  34. ↑ Yadugiri 2011, पृष्ठ 1002.
  35. ↑ Ramakrishnan, T. (२८ सेप्टेम्बर २०२३), "M.S. Swaminathan, eminent agricultural scientist, passes away", The Hindu (en-INमा), आइएसएसएन 0971-751X, अन्तिम पहुँच २८ सेप्टेम्बर २०२३।  
"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=मनकोम्बु_साम्बाशिवन_स्वामीनाथन&oldid=1205998" बाट अनुप्रेषित