मणिग्राम

मणिग्राम तिलोत्तमा नगरपालिका भित्र पर्ने एक नयाँ बस्ती हो । यसको स्थापना राममणि आ.दी.ले गरेका हुन् । वि.सं. २००७ साल अघि भैरहवा र बुटवलको बीचमा बाक्लो जंगल थियो । यस जंगललाई रखौना बिर्ता वा कुमारीको जंगल भनिन्थ्यो । चन्द्रशमशेर नेपालका प्रधान मन्त्री भएको समयमा सरदार राममणि आ.दी.लाई केही जंगल पुरस्कारको रूपमा प्रदान गरिएको थियो । चन्द्रशम्शेरको विश्वासपात्र भएकोले पछिका राणा शासकले उनीमाथि विश्वास गरेनन् र पुरस्कार दिएको जमीन फिर्ता लिए । धेरै समय पछि जुद्ध शम्शेरको समयमा बसोबास र कृषि उत्पादनका उद्देश्यका साथ राममणिलाई त्यो जग्गा फिर्ता दिइयो ।

माझखण्डमा वनफंडानी (नवकट्टी)

राममणिले वनफंडानीका लागि भारतबाट एक जना रेंजरको नियुक्ति गरे । जसले वि.सं. १९९७ मा वनलाई १२ वटा प्लटमा सीमांकन गरेर प्रत्येक प्लटमा जाने सडक निर्माण गरे । त्यस पछि रुखहरूको वैज्ञानिक गणनाको काम सुरु गर्यो । प्रत्येक प्लटमा कति र कुन प्रकारका रुखहरू थिए सो गणना गरी वन कटानी सुरु भयो । त्यसैले यस स्थानको नाम नौकट्टी (नवकट्टी– नया कटान) हुन गयो । खस्यौली र भैरहवाको बीचमा पर्ने भएकोले यसको एउटा नाम माझखण्ड पनि थियो । बस्ती बसाल्ने प्रेरणा मणि खलकले गराएको हुनाले मणिग्राम भन्ने नाम अनौपचारिक रूपमा प्रचलित हुन थाल्यो । त्यस बस्तीको मुख्य उद्देश्य वनफंडानी गर्नु थियो । जो मानिस काम गर्न त्यहां आएर बसे तिनीहरूलाई करिया भनिन्थ्यो । तिनीहरू बसेको बस्तीको नाम पछि करहिया हुन गयो ।

वर्तमान प्लट अवस्थिति

हालको नौकट्टीको वर्तमान गाविस अवस्थिति यस प्रकार छ

तालिका. प्लट नम्बर, जंगलको नाम र गाविस अवस्थिति

• प्लट नं. वनको नाम अवस्थिति
  • १ रामवन आनन्दवन
  • २ कैलाशवन आनन्दवन
  • ३ नन्दनवन आनन्दवन
  • ४ शान्तिवन करहिया
  • ५ शान्तिवन करहिया
  • ६ नन्दनवन करहिया
  • ७ कैलाशवन आनन्दवन
  • ८ रामवन आनन्दवन
  • ९ आनन्दवन आनन्दवन
  • ११ मधुवन आनन्दवन

वि.सं. २००७ को दशकमा बसाईं सरी आएका पाल्पा, गुल्मी, अर्घाखाँची, स्याङजा जिल्लाका आन्तरिक प्रवासीहरूको यहाँ बहुमत छ । जातजातिमा बाहुन, क्षत्री, मगर, दलित, नेवार, थारु, अहिर, मुस्लिम आदि विभिन्न जातजाति बसोबास गर्दछन् । कुनै नयाँ बस्तीको आर्थिक विकासमा नव आगन्तुकहरूको विशेष योगदान हुने समाजशास्त्रीय सिद्धान्त छ । यस क्षेत्रमा त्यही भएको हो । तिनाउ पानीको उपयोगको सम्बन्धमा थारू बासिन्दाहरूले सुरु गरेको परम्परालाई पहाडी बासिन्दाहरूले अझ परिमार्जन गर्दै संस्थागत बनाए । उनीहरूले यसलाई समुदायको सम्पत्तिको रूपमा विकसित गर्ने प्रविधिहरू विकास गरे । वि.सं.२०३० को दशकमा बसाईं सराई अझ तीव्र भयो र पहाडी क्षेत्रका बासिन्दाहरू मणिग्राम र यस वरपरका क्षेत्रमा बसाईं सरे । सामान्यतः भैरहवा र बुटवलको मध्यको क्षेत्रफल भन्नासाथ मानिसहरूले सामान्यतः बुझ्ने क्षेत्र नै मणिग्राम हो । पहाडी भेगबाट बसाईं सरेका मेहनती कृषकहरूले तिनाउको पानीका साथै उर्वर भूमिको अधिकतम सदुपयोग गर्ने प्रविधिहरू विकसित गर्दै लगे । सिंचाई प्रणालीलाई जनसहभागितामूलक बनाउने, नियम कानुन निर्माण गर्ने विधिहरू वैज्ञानिक र सर्वमान्य हुँदै गए । पानीको उचित वितरणले उत्पादनमा वृद्धि भए पछि रुपन्देही धान उत्पादनमा चर्चित हुन गयो । पशुपालनको विकास पछि यो जिल्ला पशुपालनमा पनि उत्कृष्ट ठहरिएको छ । रुपन्देही जिल्लाको उत्तरी क्षेत्र विशेष गरेर शंकरनगर, आनन्दवन, करहिया, मक्रहर, गंगौलिया, टिकुलिगढ गा.वि.स.हरू विकसित क्षेत्र मानिन्छ । आज यो क्षेत्र नै भोषित तिनपा हो । यस भित्र तिलोत्तमा नदी अर्थात तिनाउ नदीको पानीले विकसित बनेका गाउ“हरु तथा तिनीहरूको सम्बन्धित गाविसको नाम यस प्रकार छ

• तालिका २ः गाउँ मौजा र गाविस अवस्थिति इतिहास
  • मौजा गाविस
  • ठटरीहवा गंगौलिया
  • भरौलिया गंगौलिया
  • बेहुली गंगौलिया
  • मुडरिया गंगौलिया
  • जहदा गंगौलिया
  • सूर्यपुरा टिकुलीगढ
  • सुपौली टिकुलीगढ
  • बैरिया टिकुलीगढ
  • बिसौरिया टिकुलीगढ
  • नन्द नगर टिकुलीगढ
  • नर्सिंहगढ टिकुलीगढ
  • बागदुरा टिकुलीगढ
  • न्यायाधीश टिकुलीगढ
  • देवीनगर टिकुलीगढ
  • टिकुलीगढ टिकुलीगढ
  • सेमरी टिकुलीगढ
  • मिगौलिया मक्रहर
  • मदरानी मक्रहर
  • कुमारी सिर मक्रहर
  • कुमारी असामी मक्रहर
  • प्रदीपनगर मक्रहर
  • जमुहानी मक्रहर
  • महुवारी मक्रहर
  • ज्योतिनगर उत्तर टोल करैया
  • ज्योतिनगर दक्षिण टोल करैया
  • सूर्यपुरा करैया
  • चार नम्बर करैया
  • शान्तिनगर करैया
  • दर्शनटोल करैया
  • रामनगर करैया
  • मैनहवा करैया
  • करैया करैया
  • हरैया करैया
  • शंकरपुर करैया
  • तीन नम्बर करैया
  • मङ्गलापुर आनन्दवन
  • तुलसीपुर आनन्दवन
  • मणिग्राम आनन्दवन
  • दुइ नम्बर आनन्दवन
  • पूर्व पहुनी आनन्दवन
  • पश्चिम पहुनी आनन्दवन
  • कुट्टा आनन्दवन
  • सालघारी भलदोदरी आनन्दवन
  • गोरकट्टा आनन्दवन
  • हरपुर आनन्दवन
  • गणेशपुर आनन्दवन
  • आनन्दवन मधुवन आनन्दवन
  • बनकट्टी आनन्दवन
  • पूर्व पहुनी आनन्दवन
  • पश्चिम पहुनी आनन्दवन
  • कुट्टा आनन्दवन
  • सालघारी भलदोदरी आनन्दवन
  • गोरकट्टा आनन्दवन
  • हरपुर आनन्दवन
  • गणेशपुर आनन्दवन
  • आनन्दवन मधुवन आनन्दवन
  • प्रेमनगर आनन्दवन
  • माथिल्लो डिंगरनगर शंकरनगर
  • पच्चीस बिघा डिंगरनगर शंकरनगर
  • बिष्णुपुर शंकरनगर
  • भक्तपुर शंकरनगर
  • एघार बिघा पन्ध्र बिघा शंकरनगर
  • जानकीनगर शंकरनगर
  • नयां जानकीनगर शंकरनगर
  • डिंगरनगर शंकरनगर
  • माथिल्लो डिंगरनगर शंकरनगर
  • चपरहट्टी शंकरनगर
  • आमचौरे शंकरनगर
  • चीनीयां मोहोडा शंकरनगर
  • डा“डाकुलो शंकरनगर
  • सरदारनगर शंकरनगर
  • शंकरनगर पूर्व शंकरनगर
  • शंकरनगर एक नं. शंकरनगर
  • शंकरनगर नयां मोहोडा शंकरनगर
  • शारदा मोहोडा शंकरनगर
  • मैनकुलो शंकरनगर
  • सातघरे शंकरनगर
  • देउनारायण शंकरनगर
  • युवराज शंकरनगर
  • लालबहादुर मोहोडा शंकरनगर
  • नवदुर्गा शंकरनगर
  • कपिलमोहोडा शंकरनगर
  • पांडेटोल शंकरनगर

मुख्य गाउं भित्र पुराना र ऐतिहासिक टोलहरु पनि छन् । यी सबै इतिहास, परम्परा, संस्कृति यस क्षेत्रको भौगोलिक अवस्था भित्रको ठूलो सम्पत्ति हो ।
मणिग्राम र यस वपिरिका क्षेत्र मिलाएर वि.सं. २०७१ मा एक नगरपालिका निर्माण भएको छ जसलाई तिलोत्तमा नगरपालिका नामकरण गरिएको छ ।