फैजी

शेख अबु अल-फैज, प्रचलित नाम:फैजी (२४ सितंबर १५४७, आगरा–५ अक्टोबर, १५९५, लाहौर) मध्यकालीन भारतको फारसी कवि थियो। १५८८ मा त्यो अकबरको मलिक-उश-शु‘आरा (विशेष कवि) बन्यो थियो। फैजी अबुल फजल का बडा भाइ था। सम्राट अकबर ने उसे अपने बेटे के गणित शिक्षक के पद पर नियुक्त किया था। बाद में अकबर ने उसे अपने नवरत्नों में से एक चुना था। फैजी के पिता का नाम शेख मुबारक नागौरी था। ये सिन्ध के सिविस्तान, सहवान के निकट रेल नामक स्थान के एक सिन्धी शेख, शेख मूसा की पांचवीं पीढी से थे। यिनको जन्म आगरामा ९५४ हि. (१५४७ ई.)मा भयो। पूरी शिक्षा आफ्नो पिता देखि प्राप्त गर्यो। शेख मुबारक सुन्नी, शिया, महदवी सबै भन्दा सहानुभूति राखथे। फैजी तथा अबुल फजल त्यहि दृष्टिकोणको कारण अकबरको राज्यकालमा सुलह कुल (धार्मिक सहिष्णुता)को नीतिको स्पष्ट रूप दे सके। हुमायूँको पुन: हिंदुस्तानको राज्य प्राप्त गरेर लागि पछि ईरानको अनेक विद्वान भारत पहुँचे। उनी शेख मुबारकको मदरसे, आगरामा पनि आए। फैजीको उनको विचारै देखि अवगत भएको अवसर मिलयो।

९७४ हि. (१५६७ ई.)मा फैजी शाही दरबारको कवि बने, तर अझै सम्म धार्मिक विषयहरूमा अकबरले स्वतन्त्र रूपले निर्णय लिन प्रारम्भ गरेको थिएन, अत: दरबारको आलिमोंको अत्याचारको कारण शेख मुबारक, फैजी तथा अबुल फजलको केही समय सम्म ठूलो कष्ट भोगने पडे। १५७४ ई.मा अबुल फजल पनि दरबारमा पहुँचे। उन समय देखि फैजीको पनि उन्नति होने लगी। १५७८ ई.मा अकबरले आफ्नो पुत्र शाहजादे सलीम तथा मुरादको शिक्षाको भार उनको दिए। १५७९ ई.मा अकबरले फतहपुरको जामा मस्जिदमा जुन खुतबा पढयो उनको रचना फैजीले गरेको थियो। हि. ९९० (१५८१)मा यिनलाई अकबर द्वारा आगरा, कालपी एवं कलिंजरको सदर नियुक्त गरियो। ११ फरवरी, १५८९ ई.को उनलाई 'मलिकुश्शु अरा' (कविसम्राट्)को उपाधि प्रदान गरियो। हि. ९९९ (अगस्ट, १५९१ ई.)मा उनलाई खानदेशको राजा अली खां एव अहमदनगरको बुरहानुलमुल्कको नजीकै राजदूत बनाएर पठाइयो। १ वर्ष ८ महिना १४ दिन पछि त्यो दरबारमा फिर्ता पहुँचे। १० सफर, १००३ हि. (१५ अक्टोबर, १५९५ ई.)को दक्खिन देखि फिर्ता फर्कनुको केही वर्षोपरांत फैजीलाई क्षय रोग धेरै बढ जाने देखि लाहौरमा उनको मृत्यु भयो। पहिले उनलाई आगरामा रामबागमा दफनाया गया, किन्तु त्यस पछि सिकंदराको निकट उनको मकबरेमा दफनाया गया।

कार्य

दक्षिण देखि जुन पत्र उनले अकबरको नजीकै भेजे उनलाई उनको भानजे नूरुद्दीन मुहम्मद अब्दुल्लाहले लतायफे फैजीको नामले संकलित गर्यो छ। यिनी पत्रों देखि उन समयको सामाजिक एवं संस्कृतिक दशाको ठूलो राम्रो ज्ञान प्राप्त हुन्छ तथा ईरान र तूरानको विद्वानहरू एवं अकबरद्वारा विद्वानहरूको प्रोत्साहनमा प्रकाश पर्दछ। १५९४ ई.मा उनले निजामी गंजबीको खम्से (पाँच मसनवियहरूको सङ्ग्रह)को समान पाँच मसनवियोंको रचनाको योजना बनाए जसमा निजामीको मखजने असरारको समान मरकजे अदवारको र लैला मजनूको समान नल दमन (राजा नल तथा दमयन्तीको प्रेमकथा)को रचना समाप्त गर्यो। नलदमनको उनले स्वयं त्यसै वर्ष अकबरको समर्पित किया। सिकंदरनामाको समान, अकबरनामाको रचनाको योजना बनाए तर केवल गुजरात विजयमा केही सिंह लिख सका। धनी खुसरो र शीरींको समान सुलेमान र विल्कीस तथा हफ्त पैकरको समान हफ्त किश्वरको रचनाको पनि उनले योजना बनाए थियो तर उनलाई पूरा न गरेर सका। १००२ हि. (१५९३ ई.)मा उनले कुरानको अरबीमा एक टीका लिखी जसमा केवल यस्तो शब्दहरूको प्रयोग गरेको छ जसको अक्षरोंमा नुक्ते छैन। फैजीको गजलहरूको सङ्ग्रह (दीवान) पनि ठूलो महत्त्वपूर्ण छ। उनको सिंहहरूको फलाम ईरानवाला पनि मानछन। उत्साह एवं स्वतन्त्र दार्शनिक विचार, उनको सिंहहरूको मुख्य विशेषता हों। उसलाई धार्मिक संकीर्णता देखि धेरै घृणा थियो र त्यो दरवेशों, फकीरों तथा सन्तों देखि आदरपूर्वक व्यवहार करता थियो। उनको पुस्तकालय ठूलो विशाल थियो। फैजीले भास्कराचार्यको गणितमा प्रसिद्ध संस्कृत ग्रन्थ, लीलावतीलाई फारसीमा अनुवाद किया। उनमा निहित प्रस्तावनाको अनुसार यो कार्य हि. ९९५ (१५८७)मा पूरा भएको थियो।