लोकतन्त्र

लोकतन्त्र (वा प्रजातन्त्र) शासनको एउटा व्यवस्था हो। यो व्यवस्था दुई प्रकारका हुन्छन्। प्रत्यक्ष प्रजातन्त्रमा शासनको दायित्व सीधा रूपमा शासित जनताले निर्वाह गर्दछन् भने प्रतिनिधिमूलक लोकतन्त्रमा शासनको दायित्व जनताद्वारा निर्वाचित प्रतिनिधिहरूद्वारा हुने गर्दछ। प्रायः, सानो जनसङ्ख्यामा प्रत्यक्ष र ठूलो जनसङ्ख्यामा प्रतिनिधिमूलक लोकतन्त्र बढी प्रभावकारी देखिन्छन् ।

राजनीतिक सिद्धान्तमा लोकतन्त्रले एउटा निश्चित प्रकारको शासन र सो सँग सम्बन्धित राजनीतिक विचारधारालाई जनाउंदछ। लोकतन्त्रको सर्वमान्य परिभाषा नभएतापनि यसका दुई प्रमुख सिद्धान्त छन् जुन लोकतन्त्रका कुनै पनि परिभाषामा देखा पर्दछन्। ती हुन् समानता र स्वतन्त्रता। यी सिद्धान्तहरूको प्रतिबिम्ब कानुन समक्ष सबै नागरिकहरू बराबर हुने र राज्यको शक्तिमा सबैजनाको समान पहुंच हुने व्यवस्थामा देखिन सकिन्छ। साथै, सबै नागरिकले वैधानिक स्वतन्त्रतालाई उपभोग गर्न पाउँदछन् र नागरिकद्वारा यो स्वतन्त्रताको उपभोग गर्न पाउने व्यवस्था संविधानमा तोकिएको हुन्छ।

प्रजातन्त्रका विभिन्न प्रकारह‍रु हुन्छन्। यी विभिन्न प्रकारहरूमा विशेष गरेर प्रतिनिधित्त्व र स्वतन्त्रताको अधिकार भिन्न भिन्न स्तरमा गरिएका हुन्छन्।

लोकतन्त्र (शाब्दिक अर्थ "मान्छेको शासन", संस्कृत लोक, "जनता" ,तन्त्र ,"शासन", ) या प्रजातन्त्र एक यस्तो शासन व्यवस्था छ जसमा जनता आफ्नो शासक आफू चुनती छ । यो शब्द लोकतांत्रिक व्यवस्था र लोकतांत्रिक राज्य दुवैको लागि प्रयुक्त हुन्छ। यद्यपि (यस्तो भएता पनि) लोकतन्त्र शब्दको प्रयोग राजनीतिक सन्दर्भमा गरिन्छ, तर लोकतन्त्रको सिद्धान्त दोश्रो समूहहरू र सङ्गठनहरूको लागि पनि संगत छ। सामांयतः लोकतन्त्र विभिन्न सिद्धान्तहरूको मिश्रण देखि बनेको छन्, तर मतदानको लोकतन्त्रको अधिकांश प्रकारहरूको चरित्रगत लक्षण मानिन्छ।

लोकतन्त्रको प्रकार

लोकतन्त्रको परिभाषाको अनुसार यो "जनता द्वारा, जनताको लागि, जनताको शासन हो"। तर अलग-अलग देशकाल र परिस्थितिहरूमा अलग-अलग धारणाहरूको प्रयोगले यसको अवधारणा केहि जटिल भएको छ। प्राचीनकालदेखि नै लोकतन्त्रको सन्दर्भमा धेरै प्रस्ताव राखिएका छन्, तर यिनीहरू मध्ये धेरै कहिल्यै क्रियान्वित भएन।

प्रतिनिधि लोकतन्त्र

प्रतिनिधि लोकतान्त्रिक पद्धतिमा स्थाइत्व र भबिस्य समाबेस हुनुपर्ने भयमा भयमुक्त नागरिक स्वाइत्यो हुनेछ ।update धेरै गरियो भने मेमोरि damage भयको जस्तै सारहीन जीवन जिउनुको अर्थ हुदैन ।यसकारण पहिलो पीडि को अनुसरण गर्दै राम्रो गुण लिने नराम्रो करेक्सन गर्नु पर्दछ ।सरकार स्वतन्त्र निस्पक्ष र अटल अनि अनुसासित बस्नु पर्दछ यस्मा सकेको सहयोग गर्नु सबैको दाइत्यो हुने हुनुपर्छ ।

प्रतिनिधि लोकतन्त्रमा जनता सरकारी अधिकारीहरूलाई सीधा चुनौती छ। प्रतिनिधि कुनै जिल्ला या संसदीय क्षेत्रले रोज्न पाउछन या धेरै समानुपातिक व्यवस्थाहरूमा सबै मतदातालाई प्रतिनिधित्व गर्छन। केही देशहरूमा मिश्रित व्यवस्था उपयुक्त हुन्छ। यद्यपि (यस्तो भएता पनि) तरिकाको लोकतन्त्रमा प्रतिनिधि जनता द्वारा निर्वाचित हुन्छन्,तर जनताको हितमा कार्य गर्ने नीतिहरू प्रतिनिधि स्वयं तय गर्छन। यद्यपि (यस्तो भएता पनि) दलगत नीति, मतदाताहरूमा छवि, पुनः चुनाव जस्तै केहि कारक प्रतिनिधिहरूमा असर हालछन, तर सामान्यतया:- यिनीहरू मध्ये केहि नै बाध्यकारी अनुदेश हुन्छन्।

यस प्रणालीको सबै भन्दा ठूलो खासियत यो हो कि जनादेशको दबाव नीतिगत विचलनोंमा रोकको काम गर्दछ,किनकि नियमित

अंतरालहरूमा सत्ताको वैधता हेतु चुनाव अनिवार्य छन्। (अरविंद पांडे)

उदार लोकतन्त्र

एक तरिकाको प्रतिनिधि लोकतन्त्र छ, जसमा स्वच्छ र निष्पक्ष चुनाव हुन्छन्। उदार लोकतन्त्रको चरित्रगत लक्षणहरू मा, अल्पसंख्यकों सुरक्षा, कानुन व्यवस्था, शक्तिहरूको वितरण आदि वाहेकको अभिव्यक्ति, भाषा, सभा, धर्म र सम्पत्तिको स्वतन्त्रता प्रमुख छ।

प्रत्यक्ष लोकतन्त्र

प्रत्यक्ष लोकतन्त्रमा सबै नागरिक सारा महत्त्वपुर्ण नीतिगत फैसलामा मतदान गर्छन। यसलाई प्रत्यक्ष भनिन्छ। किनकी सैद्धांतिक रूपले यसमा कुनै प्रतिनिधि या मध्यस्थ हैन । सबै प्रत्यक्ष लोकतन्त्र साना समुदाय या नगर-राष्ट्रहरूमा छन्।

भारतमा लोकतन्त्रको प्राचीनतम प्रयोग

प्राचीन समयमा भारतमा सुदृढ व्यवस्था विद्यमान थियो। यसको साक्ष्य हामिलाई प्राचीन साहित्य, सिक्कों र अभिलेखबाट प्राप्त हुन्छन्। विदेशी यात्रीहरू एवं विद्वानहरूको वर्णन पनि यस कुराको प्रमाण हो।

प्राचीन गणतांत्रिक व्यवस्थामा आजकल जस्तै नै शासक एवं शासनको अन्य पदाधिकारियहरूको लागि निर्वाचन प्रणाली थियो। योग्यता एवं गुणहरूको आधारमा यिनको चुनावको प्रक्रिया आजको दौर भन्दा थोरै भिन्न जरूरी थियो। सबै नागरिकहरू लाई भोट दिने अधिकार थिएन। ऋग्वेद तथा कौटिल्य साहित्यले चुनाव पद्धतिको पुष्टि छ तर उनले भोट दिनको अधिकार छैन।

वर्तमान संसद जस्तै नै प्राचीन समयमा परिषदहरूको निर्माण भएको थियो। जो वर्तमान संसदीय प्रणाली देखि मिलदो-जुलदो थियो। गणतन्त्र या संघको नीतिहरूको सञ्चालन यही परिषद द्वारा हुन्थ्यो। यसको सदस्यहरूको संख्या विशाल थियो। उन समयको सबै भन्दा प्रसिद्ध गणतन्त्र लिच्छविको केन्द्रिय परिषदमा ७७०७ सदस्य थिए। त्यहि यौधेयको केन्द्रीय परिषदको ५००० सदस्य थिए। वर्तमान संसदीय सत्र जस्तै नै परिषदोंको अधिवेशन नियमित रूपले हुन्थे।

कुनै पनि मुद्दामा निर्णय हुनबाट पूर्व सदस्यहरूको बीचमा यसमा खुलेर चर्चा हुन्छ । सही-गलतको आकलनको लागि पक्ष-विपक्षमा जोडदार बहस हुन्थ्यो। उसपछि नै सर्वसम्मति देखि निर्णयको प्रतिपादन गरिन्थ्यो। सबैको सहमति न भए पछि बहुमत प्रक्रिया अपनाए जाती थियो। धेरै ठाँउ त सर्वसम्मति हुनु अनिवार्य हुन्थ्यो। बहुमत देखि लिये गये निर्णयको ‘भूयिसिक्किम’ भन्यो जान्थ्यो। यसको लागि वोटिंगको सहारा लेना पडता थियो। तत्कालीन समयमा वोटको ‘छन्द’ भन्यो जान्थ्यो। निर्वाचन आयुक्तको भांति यस चुनावको देख रेख गर्ने पनि एक अधिकारी हुन्थ्यो जसलाई शलाकाग्राहक भन्थे। वोट दिनको लागि तीन प्रणालिहरू थिए।

(१) गूढक (गुप्त रूप से) – अर्थात आफ्नो मत कुनै पत्रमा लेखएर जसमा वोट दिन वाला व्यक्तिको नाम हैन आता थियो।

(२) विवृतक (प्रकट रूप से) – यस प्रक्रियामा व्यक्ति सम्बन्धित विषयको प्रति आफ्नो विचार सबैको अगाडि प्रकट करता थियो। अर्थात खुला साधारण घोषणा।

(३) संकर्णजल्पक (शलाकाग्राहकको कानमा चुपके देखि भन्न) - सदस्य यिनी तिनै मध्ये कुनै पनि एक प्रक्रिया अपनानको लागि स्वतन्त्र थिए। शलाकाग्राहक पूरी मुस्तैदी एवं ईमानदारी देखि यिनी वोटहरूको हिसाब करता थियो।

यस तरिका हामी पाउछन कि प्राचीन समयले नै हाम्रो देशमा गौरवशाली लोकतंत्रीय परम्परा थियो। यसको वाहेक सुव्यवस्थित शासनको सञ्चालन हेतु अनेक मंत्रालयहरूको पनि निर्माण भएको थियो। उत्तम गुणहरू एवं योग्यताको आधारमा यिनी मंत्रालयोंको अधिकारीहरूको चुनाव गरिन्थ्यो।

मंत्रालयोंको प्रमुख विभाग थे-

(१) औद्योगिक तथा शिल्प सम्बन्धी विभाग

(२) विदेश विभाग

(३) जनगणना

(४) क्रय विक्रयको नियमहरूको निर्धारण

मंत्रिमंडलको उल्लेख हामिलाई ‘अर्थशास्त्र’ ‘मनुस्मृति’, ‘शुक्रनीति’, ‘महाभारत’, इत्यादिमा प्राप्त हुन्छ। यजुर्वेद र ब्राह्मण ग्रन्थहरूमा यिनलाई ‘रत्नि’ भन्यो गया। महाभारतको अनुसार मंत्रिमंडलमा ६ सदस्य हुन्थे। मनुको अनुसार सदस्य संख्या ७-८ हुन्थ्यो। शुक्रले यसको लागि १०को संख्या निर्धारित गरेको थियो।

यिनको कार्य यस प्रकार थिए:-

(१) पुरोहित- यो राजाको गुरु मानयो जान्थ्यो। राजनीति र धर्म दुवैमा निपुण व्यक्तिको नै यो पद दिए जान्थ्यो।

(२) उपराज (राजप्रतिनिधि)- यसको कार्य राजाको अनुपस्थितिमा शासन व्यवस्थाको सञ्चालन गर्न थियो।

(३) प्रधान- प्रधान अथवा प्रधानमन्त्री, मंत्रिमंडलको सबै भन्दा महत्त्वपूर्ण सदस्य थियो। त्यो सबै विभागहरूको देखभाल करता थियो।

(४) सचिव- वर्तमानको रक्षा मंत्री जस्तै नै यसको काम राज्यको सुरक्षा व्यवस्था सम्बन्धी कार्यहरू लाई देखना थियो।

(५) सुमन्त्र- राज्यको आय-व्ययको हिसाब राखन यसको कार्य थियो। चाणक्यले यसलाई समर्हत्ता भन्यो।

(६) अमात्य- अमात्यको कार्य संपूर्ण राज्यको प्राकृतिक संसाधनहरूको नियमन गर्न थियो।

(७) दूत- वर्तमान समयको इंटेलीजेंसी जस्तै दूतको कार्य गुप्तचर विभागको संगठित गर्न थियो। यो राज्यको अत्यंत महत्त्वपूर्ण एवं संवेदनशील विभाग मानयो जान्थ्यो।

यिनको वाहेक पनि धेरै विभाग थिए। यति नै हैन वर्तमान समय जस्तै नै पंचायती व्यवस्था पनि हामिलाई आफ्नो देशमा देखनेको मिलती छ। शासनको मूल एकाइ गाँउहरू लाई नै मानिएको थियो। प्रत्येक गाँउमा एक ग्राम-सभा हुन्थ्यो। जो गाँउको प्रशासन व्यवस्था, न्याय व्यवस्था देखि लिएर गाँउको प्रत्येक कल्याणकारी कामको अंजाम देती थियो। यिनीहरूका कार्य गाँउको प्रत्येक समस्याको निपटारा गर्न, आर्थिक उन्नति, रक्षा कार्य, समुन्नत शासन व्यवस्थाको स्थापना गरेर एक आदर्श गाँउ तैयार गर्न थियो। ग्रामसभाको प्रमुखको ग्रामणी भन्यो जान्थ्यो।

सारा राज्य सानो-सानो शासन एकाइहरूमा बंटा थियो र प्रत्येक एकाइ आफ्नोमा एक साना राज्य सी थियो र स्थानिक शासनको निमित्त आफ्नोमा पूर्ण थियो। समस्त राज्यको शासन सत्ता एक सभाको अधीन थियो, जसको सदस्य उन शासन-इकाइयोंको प्रधान हुन्थे।

एक निश्चित समयको लागि सबैको एक मुख्य अथवा अध्यक्ष निर्वाचित हुन्थ्यो। यदि सभा ठूलो होती त उनको सदस्यहरू मध्ये केहि मान्छेको मिलाएर एक कार्यकारी समिति निर्वाचित हुन्थ्यो। यो शासन व्यवस्था एथेन्समा क्लाईस्थेनीजको संविधान देखि मिलती-जुलती थियो। सभामा युवा एवं वृद्ध हरेक उमेरको मान्छे हुन्थे। उनको बैठक एक भवनमा हुन्थ्यो, जो सभागार कहलाता थियो।

एक प्राचीन उल्लेखको अनुसार अपराधी पहिले विचारार्थ विनिच्चयमहामात्र नामक अधिकारीको नजीकै उपस्थित गरिन्थ्यो। निरपराध भए पछि अभियुक्तको त्यो मुक्त गरेर सकता थियोमा दण्ड हैन दे सकता थियो। उसलाई आफ्नो देखि ऊंचे न्यायालय भेज दिन्थ्यो। यस तरिका अभियुक्तको छ: उच्च न्यायालयोंको सम्मुख उपस्थित हुनु पडता थियो। केवल राजाको दंड दिने अधिकार थियो। धर्मशास्त्र र पूर्वको नजीरोंको आधारमा नै दण्ड हुन्थ्यो।

देशमा धेरै गणतन्त्र विद्यमान थिए। मौर्य साम्राज्यको उदय यिनी गणराज्यहरूको लागि विनाशकारी सिद्ध भयो। तर मौर्य साम्राज्यको पतनको पश्चात केहि नयाँ लोकतांत्रिक राज्यहरूले जन्म लिया। यथा यौधेय, मानव र आर्जुनीयन इत्यादि।

प्राचीन भारतको केहि प्रमुख गणराज्यहरूको ब्योरा यस प्रकार छ:-

शाक्य- शाक्य गणतन्त्र वर्तमान बस्ती र गोरखपुर जिल्ला (उत्तर प्रदेश)को क्षेत्रमा स्थित थियो। यस गणतन्त्रको राजधानी बाणगंङ्गा थियो। यो सात पर्खालबाट घेरिएको भयो सुन्दर र सुरक्षित नगर थियो। यस संघमा अस्सी हजार कुल र पांच लाख जन थिए। यिनको राजसभा, शाक्य परिषदको ५०० सदस्य थिए। यो सभा प्रशासन र न्याय दुवै कार्य गर्दथ्यो। सभाभवनको सन्यागार भन्थे। यहां विशेषज्ञ एवं विशिष्ट जन विचार-विमर्श गरेर कुनै निर्णय दिथे। शाक्य परिषदको अध्यक्ष राजा कहलाता थियो। भगवान बुद्धको पिता शुद्धोदन शाक्य क्षत्रिय राजा थिए। कौसलको राजा प्रसेनजितको छोरा विडक्घभले यस गणतन्त्रमा आक्रमण गरेर यसलाई नष्ट गर्‍यो थियो।

लिच्छवि- लिच्छवि गणतन्त्र गङ्गाको उत्तरमा (वर्तमान उत्तरी बिहार क्षेत्र) स्थित थियो। यसको राजधानीको नाम वैशाली थियो। बिहारको मुजफ्फरपुर जिल्लाको बसाढ ग्राममा यसको अवशेष प्राप्त हुन्छन्। लिच्छवि क्षत्रिय वर्णको थिए। वर्द्धमान महावीरको जन्म त्यहि गणतन्त्रमा भएको थियो। यस गणतन्त्रको वर्णन जैन एवं बौद्ध ग्रन्थहरूमा प्रमुख रूपले भेटिन्छ। वैशालीको राज्य परिषदमा ७७०७ सदस्य हुन्थे। त्यहि देखि यसको विशालताको अनुमान लगाया जान सक्छ। शासन कार्यको लागि दुइ समितिहरू होती थिए। पहिलो नौ सदस्यहरूको समिति वैदेशिक सम्बन्धहरूको देखभाल गर्दथ्यो। दोश्रो आठ सदस्यहरूको समिति प्रशासनको सञ्चालन गर्दथ्यो। यसलाई इष्टकुल भन्यो जान्थ्यो। यस व्यवस्थामा तीन प्रकारको विशेषज्ञ हुन्थे- विनिश्चय महामात्र, व्यावहारिक, र सूत्राधार।

लिच्छवि गणतन्त्र तत्कालीन समयको धेरै शक्तिशाली राज्य थियो। बार-बार यसमा अनेक आक्रमण भए। अन्तत: मगधराज अजातशत्रुले यसमा आक्रमण गरेर यसलाई नष्ट गर्यो। तर चतुर्थ शताब्दी ई.मा यो पुन: एक शक्तिशाली गणतन्त्र बन गया।

वज्जि- लिच्छवि, विशरिर, कुण्डग्रामको ज्ञातृक गण तथा अन्य पांच साना गणराज्यहरूले मिलेर जो सङ्घ बनाया त्यसैको वज्जि सङ्घ भन्यो जान्थ्यो। मगधको शासक निरन्तर यसमा आक्रमण गरी रहे। अन्तमा यो सङ्घ मगधको अधीन भयो।

अम्बष्ठ- पञ्जाबमा स्थित यस गणतन्त्रले सिकन्दर देखि युद्ध न गरेर सन्धि गर्‍यो थियो।

अग्रेय- वर्तमान अग्रवाल जातिको विकास त्यहि गणतन्त्रले भएको छ। यस गणतन्त्रमा सिकंदरको सेनाहरूको डटकर मुकाबला गर्यो। जब उनलाई लाग्यो कि उनी युद्धमा जीत हासिल हैन गरेर पायेंगे तब उनले स्वयं आफ्नो नगरीको जला लिया।

यिनको वाहेक अरिष्ट, औटुम्वर, कठ, कुणिन्द, क्षुद्रक, पातानप्रस्थ इत्यादि गणराज्यहरूको उल्लेख पनि प्राचीन गंथहरूमा भेटिन्छ।

यो पनि हेर्नुहोस

• इ-डेमोक्रेसी

• आधुनिक लोकतन्त्र

• राजतन्त्र

• गणतन्त्र

सम्बन्धित लेखहरू

• प्रजातन्त्र दिवस
• लोकतन्त्र दिवस
• गणतन्त्र दिवस

वाह्य सूत्र

• लोकतन्त्रमा वंशवाद हावी
• Democracy in Ancient India वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००२-०८-२४ मिति by Steve Muhlberger, Associate Professor of History, Nipissing University
• संसदीय लोकतन्त्रको परिष्कृत गर्न नै एक मात्र विकल्प
• विश्व लोकतन्त्र रचना वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०६-०६ मिति
• Democracy of a high standard - ancient example (The Hindu)