पद्मावतीको नाग वंश

नाग वंशले कुषाण साम्राज्यको पतन पछि र गुप्त साम्राज्यको उदय हुनुअघि तेस्रो र चौथो शताब्दीको दौडान उत्तर-मध्य भारतका केही भागहरूमा शासन गरेको थियो। यसको राजधानी पद्मावतीमा अवस्थित थियो, जुन मध्य प्रदेशको आधुनिक पावयासँग चिनिन्छ। आधुनिक इतिहासकारहरूले यसलाई वाकाटक वंशको अभिलेखमा भारशिव भनिने परिवारसँग पहिचान गर्छन्।

पद्मावतीको नाग वंश
प्रारम्भिक तेस्रो शताब्दी–चौथो शताब्दीको मध्यमा
बढ्दो गुप्तहरूको साथमा नागहरू आफ्नो सबैभन्दा ठूलो हदमा देखिएका छन्।
वस्तु-स्थिति	साम्राज्य
राजधानी	पद्मावती, ग्वालियर जिल्ला
आम भाषाहरू	संस्कृत प्राकृत
धर्म	हिन्दु धर्म
सरकार	राजतन्त्र
महाराजा
इतिहास
• स्थापित	प्रारम्भिक तेस्रो शताब्दी
• समुद्रगुप्त द्वारा आर्यवर्तको विजय	चौथो शताब्दीको मध्यमा
पूर्ववर्ती उत्तरवर्ती कुषाण साम्राज्य गुप्त साम्राज्य
अचेल	भारत

क्षेत्र

मध्य प्रदेशमा पवाया, नरवार, गोहड, विदिशा, कुटवार (कोतवाल) र उज्जैनमा नाग सिक्का भेटिएका छन्। उत्तर प्रदेशमा, तिनीहरू मथुरा र झाँसी जिल्लामा फेला परेका छन्। यी सिक्काहरूको उत्पत्तिको आधारमा, एचवी त्रिवेदीले मूल नाग क्षेत्र उत्तरमा मोरेना र झाँसी जिल्लाहरूदेखि दक्षिणमा विदिशासम्म फैलिएको सिद्धान्त राख्छन्। नाग राज्यले अन्ततः उत्तरमा मथुरा र दक्षिणमा उज्जैन सम्म विस्तार गर्यो।

इतिहास

तेस्रो शताब्दीको प्रारम्भमा उत्तर-मध्य भारतमा कुषाण साम्राज्यको पतन पछि नागहरू सत्तामा आए। भारशिव राजा भव-नागको उल्लेख गर्ने वाकाटक शिलालेखमा भारशिवहरूले दश पटक अश्वमेध गरेको उल्लेख छ। अश्वमेध समारोहलाई भारतीय राजाहरूले आफ्नो साम्राज्यवादी सार्वभौमसत्ता प्रमाणित गर्न प्रयोग गरेका थिए, र यसैले, नागहरूसँग भारशिवहरूको पहिचानले कुषाण शासकहरूलाई पराजित गरेपछि नागहरूले सार्वभौम हैसियत ग्रहण गरेको सुझावहरू निम्त्याएको छ।

यो पनि सम्भव छ कि यी शक्तिहरूको एक सङ्घले कुषाण शासकहरूलाई पराजित गर्यो, वा तिनीहरूले स्वतन्त्र रूपमा, तर एकै साथ, कुषाण क्षेत्रहरू नियन्त्रणमा लिए। गुप्त राजा समुद्रगुप्तको इलाहाबाद स्तम्भ शिलालेखले बताउँछ कि उनले गणपति-नागलाई हराए। यसले सुझाव दिन्छ कि गणपति-नाग अन्तिम नाग राजा थिए, र उनको पराजय पछि, नाग क्षेत्र गुप्त साम्राज्यमा संलग्न भएको थियो।