ढाका विश्वविद्यालय

ढाका विश्वविद्यालय (बङ्गाली: ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়, सङ्क्षिप्त रूपमा: ঢাবি, ढावि, उच्चारण: ढाका विश्शोविद्दालोय) बङ्गलादेशको ढाका सहरमा अवस्थित एक सरकारी विश्वविद्यालय हो। यस विश्वविद्यालय बहु विषयको अध्ययन तथा अनुसन्धानका लागि परिचित छ। यस विश्वविद्यालयको स्थापना सन् १९२१ मा तत्कालीन बेलायती भारतको अक्सब्रिज शिक्षा व्यवस्था अनुसरण गरी स्थापित गरिएको थियो। सुरुवाती चरणमा यस विश्वविद्यालयलाई विभिन्न प्रतिष्ठित विद्वान तथा वैज्ञानिकहरूद्वारा कठिनताका साथ गुणवत्ता नियन्त्रणको सन्दर्भमा यसलाई पूर्वको अक्सफोर्डको रूपमा मान्यता प्रदान गरिएको थियो। यस विश्वविद्यालयमा बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता युद्धको समयमा विभिन्न घटनाहरू घटेका थिए भने यस विश्वविद्यालयबाट स्वतन्त्रता लागि निकै ठूलो कार्यहरू सम्पन्न भएका थिए। जब यस विश्वविद्यालयलाई सरकारी विश्वविद्यालयको मान्यता दिइयो तब ढाका विश्वविद्यालयको बङ्गलादेश स्वतन्त्रता हुनुमा विशेष योगदान रहेको थियो।

ढाका विश्वविद्यालय

Motto	सोत्तेर जोय सुनिस्चितो (नारा: शिक्खाई आलो)
प्रकार	सरकारी विश्वविद्यालय
स्थापना	सन् १९२१
Chancellor	राष्ट्रपति आब्दुल हामिद
Vice-Chancellor	अध्यापक मोहम्मद आखतारुज्जामान
डिन	६
Academic staff	१,८१७
Students	लगभग ३७,०६४
Address	रमना, ढाका- १००० , ढाका , बङ्गलादेश
क्याम्पस	२३ वटा
Nickname	ঢাবি (ढावि)
Affiliations	विश्वविद्यालय मञ्जुरी सङ्घ
वेबसाइट	du.ac.bd

ढाका विश्वविद्यालयका शिक्षकहरूले सबैभन्दा अधिक पटक बङ्गलादेश विज्ञान एकाडेमी पदक हासिल गरेका छन्। यस बाहेक यो विश्वविद्यालय एसिया विकमा शीर्ष १०० मा स्थान प्राप्त गर्ने बङ्गलादेशको एकमात्र विश्वविद्यालय हो। यो विश्वविद्यालय एसियाको शीर्ष १०० विश्वविद्यालयहरूमा ६४औँ स्थानमा अवस्थित छ। यस विश्वविद्यालयमा लगभग सबै समय ३८ हजार भन्दा बढी विद्यार्थी तथा १,८०५ भन्दा बढी शिक्षकहरू कार्यरत हुन्छन्।

इतिहास

ढाका विश्वविद्यालयको समिति, सन् १९२१

सन् १९०५ अक्टोबर १६ का दिन बङ्गालको विभाजन गरी ढाकालाई यसको राजधानी गराइएको थियो भने पूर्व बाङ्ला र आसाम प्रदेशलाई थप गरिएको थियो। बङ्गालको विभाजन पश्चात् पूर्वी बङ्गालको शिक्षा क्षेत्रमा उल्लेखनीय सुधार भएको थियो। सन् १९११ नोभेम्बर १ का दिन दिल्ली अदालतमा गरिएको घोषणा अनुसार बङ्गालको विभाजनलाई रद्द गरिएको थियो। बङ्गाल विभाजनको परिणाम स्वरूप पूर्वी बङ्गालमा आएको शिक्षाको आमूल परिवर्तनलाई छिट्टै ढाकामा विश्वविद्यालयको स्थापना आवश्यक परेको थियो तर बङ्गालको विभाजन रद्दको परिणाम स्वरूप त्यसको सम्भावना निकै न्यून बनेको थियो। सन् १९१२ जनवरी २१ का दिन भारतका राजप्रतिनिध लर्ड हार्डिङ ढाका भ्रमणका लागि आएका थिए। यस भ्रमणको क्रममा उनले ढाकाका केही प्रमुख व्यक्तित्वहरूसँग भेट गरेका थिए भने उनले बङ्गाल विभाजन रद्द गरिएको कारण हुने नोक्सानीको बारेमा जानकारी गराएका थिए। पछि उनले यस क्षतिलाई पूरा गर्न उनले सरकारलाई ढाकामा विश्वविद्यालय स्थापना गर्न सिफारिस गर्ने घोषणा गरेका थिए। सन् १९१२ मे महिनामा ढाका विश्वविद्यालय स्थापना गर्न विधिवक्ता रोबर्ट नेथनको नेतृत्वमा नेथन समिति गठन गरिएको थियो। यस समितिका २५ उपसमितिहरूको प्रतिवेदनको आधारमा भारत सरकारले प्रस्तावित ढाका विश्वविद्यालयको रूपरेखा तय गरेको थियो। भारतका सचिवले सन् १९१३ मा नेथन समितिको प्रतिवेदनलाई अनुमोदन गरेका थिए तर त्यसै समय पहिलो विश्वयुद्धको सुरुवात भएकाले ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनामा बाधा उत्पन्न भएको थियो। सन् १९१७ मार्चमा टाङ्गाइल धनबाडीका नवाब सैयद नवाब आली चौधुरीले सरकारलाई ढाका विश्वविद्यालय विधेयक तत्काल इम्पेरियल विधान परिषदमा पेश गर्न आग्रह गरेका थिए। सन् १९१७ मा कलकत्ता विश्वविद्यालयका तत्कालीन प्रमुख लर्ड चेम्सफोर्डले कलकत्ता विश्वविद्यालयको समस्याहरूको छानबिन गर्न एक समिति गठन गरेका थिए। उक्त आयोगलाई ढाका विश्वविद्यालयको बारेमा सल्लाह दिने जिम्मेवारी दिइएको थियो भने यस आयोगको प्रमुख माइकल स्याडलर थिए। पछि कलकत्ता विश्वविद्यालय आयोग (स्याड्लर आयोग) ले ढाकामा विश्वविद्यालय स्थापना गर्न सिफारिस गरेको थियो। आयोगले ढाका विश्वविद्यालय स्थापना गर्न सिफारिस गरेतापनि यसले विश्वविद्यालयलाई सरकारी वा राज्य विश्वविद्यालय बनाउने नेथन समितिको प्रस्तावलाई असमर्थन गरेको थियो तर ढाका कलेज कानुन विभागका प्रमुख नरेशचन्द्र सेनगुप्ताले पूर्ण स्वायत्ततालाई विश्वविद्यालयको मुख्य शक्तिका रूपमा अभिहित गरेका थिए। सोही कलेजको राजनीति विज्ञान र अर्थशास्त्रका प्राध्यापक टिसी विलियम्सले आर्थिक मामिलामा ढाका विश्वविद्यालयको पूर्ण स्वतन्त्रताको माग गरेका थिए। विभिन्न आवासीय हलहरूलाई ढाका सहरको कलेजको सट्टा ढाका विश्वविद्यालयको इकाईमा परिवर्तन गर्न सकिन्छ भन्दै कलकत्ता विश्वविद्यालयले सिफारिस गरेको थियो। यसका साथै विश्वविद्यालय परिषदको ५ माइल क्षेत्रफल पनि ढाका विश्वविद्यालयको क्षेत्र अन्तर्गत पर्ने क्षेत्र मानिन्थ्यो। कलकत्ता विश्वविद्यालय आयोगले ढाका विश्वविद्यालय स्थापना गर्न तेह्रौँ सिफारिस गरेको थियो भने सन् १९२० को भारतीय विधान सभामा केही संशोधन सहित यस सिफारिसलाई पारित गरिएको थियो। यसलाई सन् १९२० मार्च २३ का दिन भारतका तत्कालीन गभर्नर जनरलले अनुमोदन गरेका थिए भने स्याड्लर आयोगका सदस्यहरू मध्ये एक लन्डन विश्वविद्यालयका शैक्षिक प्रमुख पिजे हार्टग थिए। सन् १९२० डिसेम्बर १ का दिन ढाका विश्वविद्यालयको उपकुलपतिको रूपमा हार्टग नियुक्त भएका थिए। सन् १९२१ जुलाई १ का दिनबाट ढाका विश्वविद्यालयले आधिकारिक रूपमा आफ्ना शैक्षिक गतिविधिहरू सुरू गरेको थियो।

अवरोधहरू

सन् १९१२ मा ढाकाको भ्रमण गरी भारतीय प्रमुख लर्ड हार्डिङ कलकत्ता फर्केपछि डा रासबिहारी घोषको नेतृत्वमा रहेको एक प्रतिनिधिमण्डलले उनीसँग भेट गर्दै ढाकामा विश्वविद्यालय स्थापनाको विरोधमा एक ज्ञापन पत्र बुझाएका थिए। ढाका विश्वविद्यालय स्थापनाको सबैभन्दा बढी विरोध कलकत्ता विश्वविद्यालयका उपकुलपति महोदय आशुतोष मुखर्जी र राजनीतिज्ञ सुरेन्द्रनाथ बेनर्जीले गरेका थिए। हार्डिङले आशुतोष मुखर्जीलाई ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनाको विरोध गर्नुको कारण चाहना राखेका थिए। मुखर्जीले कलकत्ता विश्वविद्यालयका लागि चार नयाँ अध्यापकपद सृजना गरी आफ्नो विरोधको अन्त्य गरेका थिए। डाक्टर रमेशचन्द्र मजुमदारले आफ्नो आत्मकथामा लेखिएको अनुसार सन् १९१९ को नयाँ कानुन अन्तर्गत बङ्गालको शिक्षामन्त्री प्रभासचन्द्र मित्रले शिक्षकहरूको तलब घटाउने निर्देशन दिएका थिए। ढाका विश्वविद्यालय स्थापना भएको समयमा ढुकुटीमा पचार लाख टाका रहेको थियो। बङ्गाल सरकारले ढाका विश्वविद्यालयको सरकारी भवनका लागि रकम छुट्टाउँदै विश्वविद्यालयका लागि हरेक वर्ष पाँच लाख टाका मात्र विनियोजित गरेको थियो जसको फलस्वरूप शिक्षकहरूको तलब कम गर्नुपरेको थियो।

काल्पनिक लेखक र निबन्धकार कुलदा रायका अनुसार तीन प्रकारका व्यक्तिले ढाका विश्वविद्यालय स्थापना गर्न ठूलो योगदान पुर्‍याएका थिए। पहिलो वर्ग पश्चिम बङ्गालका मुसलमानहरूको एउटा समूह थियो जसले यदि ढाकामा विश्वविद्यालय स्थापना भयो भने उनीहरू लाभान्वित नभएतापनि पूर्वी बङ्गालका मुसलमानहरू लाभान्वित हुनेछन् भन्ने सोचाइका साथ अघि बढेका थिए। दोस्रो वर्ग पश्चिम बङ्गालका ती मुसलमानहरू हुन् जसले पूर्वी बङ्गालमा विश्वविद्यालयको स्थापनाको सट्टा पश्चिम बङ्गालमा प्राथमिक र उच्च विद्यालयको स्थापनालाई महत्त्व दिएका थिए। ढाकामा विश्वविद्यालय स्थापना भएपछि मुसलमानहरूका लागि विनियोजित सरकारी बजेटको रकम घटाइनेछ र कोषको अभावले पश्चिम बङ्गालमा प्राथमिक र उच्च विद्यालयहरू बन्द हुनेछन्। तेस्रो वर्ग पश्चिम बङ्गालमा रहेका हिन्दु समुदाय थिए जसको अनुसार यदि ढाकामा विश्वविद्यालय स्थापना भयो भने कलकत्ता विश्वविद्यालयको विनियोजित बजेट कम हुनेछ। रवीन्द्रनाथ ठाकुरको विरोधको बारेमा सैयद आबुल मकसुदले आफ्नो पुस्तक " ढाका विश्वविद्यालय र बङ्गलादेशमा उच्च शिक्षा" मा प्रकाश पारेका थिए। उच्च शिक्षा सम्बन्धी कर्जनको टिप्पणीले कलकत्ताका हिन्दु समुदायमा कडा प्रतिक्रियाहरू ल्याएको थियो जसमा रवीन्द्रनाथ पनि यसमा भाग लिएका थिए। ढाका विश्वविद्यालयका शिक्षक तथा अनुसन्धानकर्ता तौहिदुल हकले भने, "हामी रवीन्द्रनाथलाई ढाका विश्वविद्यालय स्थापनाको विरोध गर्ने तीन वर्गको बीचमा तेस्रो पङ्क्तिमा राख्न चाहन्छौँ।"

ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनाको क्रममा पूर्वी बङ्गालका विभिन्न प्रतिष्ठित व्यक्तित्व र शिक्षाविद्हरूले विभिन्न कठिनाइहरूको सामना गर्न विशेष भूमिका खेलेका थिए। विशेष रूपमा ढाकाका नवाब सर सलिमुल्लाहले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका थिए। यद्यपि सन् १९१५ मा नवाब सलिमुल्लाको अचानक मृत्यु भएकाले नवाब सैयद नवाब आली चौधुरीले पदभार ग्रहण गरेका थिए। आबुल काशेम फजलुल हक सबैको बीच उल्लेखनीय पात्र बनेका थिए। पूर्वी बङ्गालका हिन्दुहरूले पनि यस विश्वविद्यालयको स्थापनालाई समर्थन गरेका थिए जसमध्ये एक ढाकामा बलियाटीको जमिन्दार थियो। ढाका विश्वविद्यालयको जगन्नाथ हल उनका बुबा जगन्नाथ राय चौधुरीको नाममा राखिएको थियो।

विभिन्न विभागका शिक्षकहरूको भर्ना तथा प्रशासन प्रणाली

ढाका विश्वविद्यालयका प्रथम उपकुलपति पद पिजे हार्टगले लिएका थिए। महोदय डब्ल्यु होरनेल, महोदय नीलरतन सरकार, महोदय आशुतोष मुखर्जी, नवाब शामसुल हुदा र नवाबजादा खान बाहादुर केएम आफजालले उनलाई प्रस्तावित ढाका विश्वविद्यालयमा शिक्षकहरूको नियुक्तिमा मद्दत गरेका थिए। सन् १९२१ मा खान बाहादुर नाजिरुद्दीन आहमेद पहिलो विभागीय प्रमुखको रूपमा नियुक्त भएका थिए। पछि विभिन्न विभागका लागि शिक्षक भर्ना गराउन कुल १० चयन समिति गठन गरिएको थियो। ढाका कलेजका पूर्व प्राचार्य महोदय एफसी टर्नर ढाका विश्वविद्यालयको पुस्तकालय विभागमा नियुक्त भएका थिए। विश्वविद्यालयका विभागहरू मध्ये इस्लामी अध्ययन विभागको छुट्टै महत्त्व रहेको छ। ढाका मदरसाका अध्यापन शामसुफ ओलामा नछर वाहिद अस्थायी रूपमा यस विभागका विभागीय प्रमुख बनेका थिए। उनी ढाका विश्वविद्यालयको इस्लामी अध्ययन विभागका प्रमुखका साथसाथै ढाका मदरसाका प्राध्यापक पनि थिए। पछि सन् १९२४ जुलाई १ का दिन डाक्टर आबदुस सात्तार सिद्दिकीले यस पद सम्हालेका थिए। ढाका विश्वविद्यालयमा पछिको वर्ष संस्कृत तथा बाङ्ला नामक विभागहरूको सुरुवात गरिएको थिए। यस अघि बाङ्ला विभाग कलकत्ता विश्वविद्यालयमा भाषा विभागको एक हिस्सा थियो। बाङ्ला तथा संस्कृत विभागको पहिलो विभागीय प्रमुखको रूपमा प्राच्यविद्, बाङ्ला साहित्यकार, प्राचीनतम निदर्शन 'बौद्ध गीन र दोहा'का आविष्कारक तथा कलकत्ता संस्कृत क्याम्पसका पूर्व अध्यापक महामहोपाध्याप हरप्रसाद शास्त्रीले काम गरेका थिए। यस विभागका पहिलो प्रवक्ताको रूपमा बेलायती साम्राज्यका प्रथम तुलनात्मक फिलोलोजी वा तुलनात्मक भाषाविज्ञान विभागका प्रथम विद्यार्थी मुहम्मद शहीदुल्लाह र श्री राधागोविन्द बसाक यस सम्मिलित भएका थिए। डाक्टर रमेशचन्द्र मजुमदार र एएफ रहमान विश्वविद्यालयको इतिहास विभागमा सामेल भएका थिए। यस विश्वविद्यालयको भौतिक विज्ञान र रसायन विभागले उपमहाद्वीपका प्रख्यात वैज्ञानिकहरू नियुक्त गरेको थियो। तीमध्ये सत्येन्द्रनाथ बसु र सुरेन्द्रनाथ घोषका नाम उल्लेखनीय छन्। ज्ञानचन्द्र रसायन विज्ञान विभागका प्रथम विभागीय प्रमुख थिए। प्राध्यापक नरेशचन्द्र सेनगुप्ता पहिलो पटक कानुन विभागका विभागीय प्रमुखको रूपमा नियुक्त भएपछि सन् १९२१ जुलाई १ का दिन कला सङ्काय तर्फ २८ जना शिक्षक, विज्ञान सङ्काय तर्फ १७, ऐन सङ्काय तर्फ १५ शिक्षकहरूको नियुक्तिका साथ ढाका विश्वविद्यालयले आफ्नो शैक्षिक यात्रा सुरु गरेको थियो। ढाका विश्वविद्यालयले अङ्ग्रेजी, संस्कृत तथा बाङ्ला, अरबी र इस्लामी अध्ययन, फारसी र उर्दू, इतिहास, अर्थशास्त्र र राजनीति विज्ञान, दर्शन, गणित, भौतिक विज्ञान, रसायनशास्त्र कानुन र शिक्षा गरी थप १२ विभागहरूको साथ ऐतिहासिक शैक्षिक यात्रा सुरु गरेको थियो। विभिन्न विभागहरूका बिए, बिएससी र अन्य क्षेत्रमा गरी कुल ८७७ विद्यार्थीहरूको साथमा ढाका विश्वविद्यालयले पठनपाठन सुरु गरेको थियो৷ सुरुमा सबै विद्यार्थीहरू कुनै न कुनै छात्रावासमा बस्नु परेको थियो। पहिलो ३ वर्षे स्नातक ढाका विश्वविद्यालयमा सुरु गरिएको थियो भने यस भन्दा पहिला दुई वर्षे अध्यापन कार्यक्रमहरू कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट सुरु भएको थियो।

नवाब आली चौधुरी भवन, ढाका विश्वविद्यालय

ढाका विश्वविद्यालय अदालतको (अहिलेको सिनेट) पहिलो वार्षिक बैठक सन् १९२१ अगस्ट १७ का दिन साँझ ३ बजेर ३ मिनेट जाँदा अदालत हाउस (पुरानो गभर्नर भवन वा उच्च अदालत भवन) मा भएको थियो। पहिलो वार्षिक अधिवेशन सन् १९२१ अगस्ट १८ का दिन आयोजित गरिएको थियो। यस बैठकमा ढाका विश्वविद्यालयको ऐन विषयमा छलफल गरिएको थियो। यस प्रारूपलाई विश्वविद्यालयको आधिकारिक रूपमा सुरु हुनु अघि टर्नर, ल्याङ्ली र जेनकिन्सले तयार गरेका थिए। यस विशेष बैठकको अध्यक्षता उपकुलपतिले गरेका थिए जुन सन् १९२१ सेप्टेम्बर १० का दिन आयोजना गरिएको थियो। यस बैठकमा ढाका विश्वविद्यालयले "कार्यकारी परिषद्" गठन गर्ने घोषणा गरेको थियो। दुई दिन पछि अर्थात् सेप्टेम्बर १२ का दिन वित्त समिति गठन गरिएको थियो। विश्वविद्यालयको शैक्षिक परिषद्को पहिलो बैठक सेप्टेम्बर सन् १९२१ मा सम्पन्न भएको थियो। सन् १९२१ मार्च ७ का दिन आयोजित शैक्षिक परिषद्को बैठकमा विश्वविद्यालयलाई निर्वाचन केन्द्रबाट बङ्गाल विधानपरिषद्को सदस्यको चुनावको व्यवस्था गर्न सरकारलाई प्रस्ताव गरिएको थियो। सन् १९२३ मार्च २३ का दिन शैक्षिक परिषद्ले तीन वर्षे स्नातक शिक्षणको पहिलो अन्तिम परीक्षाको लागि मिति तय गरेको थियो। सन् १९२३ अगस्ट १७ का दिन शैक्षिक परिषद्को बैठकमा विश्वविद्यालयको आदर्श वाक्य सत्यको जय सुनिश्चित (সত্যের জয় সুনিশ্চিত) राखिएको थियो।

क्याम्पस

ढाका विश्वविद्यालय सुरुदेखिनै योजनाबद्ध आवासीय विश्वविद्यालयको रूपमा विकसित भएको थियो। विश्वविद्यालय रमना र आसामको राजधानीको लागि ऐतिहासिक बाघे पातशाहीमा निर्माण गरिएको थियो। विश्वविद्यालय क्याम्पसको एकलौगिक प्रगतिको प्रतीक बनेको थियो। विश्वविद्यालयको स्थापनाकालदेखिनै ढाका हल (हाल शहिदुल्ला हल), लिटन हल, कार्जन हल, विज्ञान भवन, ढाका हलको पूर्वपट्टि विशाल पोखरी र अर्कोपट्टि फजलुल हक मुस्लिम हलको निर्माण गरिएको थियो। विश्वविद्यालय मैदानको मुख्य प्रवेशद्वार ढाका हल (हाल शहिदुल्ला हल) हुँदै प्रवेश गर्न सकिन्छ भने त्यसको दायाँ व्यायामशाला र बाँयामा पोखरी रहेको छ र त्यहाँ दुई फुटबल खेल मैदानहरू रहेका छन्। सचिवालय भवनको दोस्रो तल्लामा, पहिलो मुस्लिम हल र पछिको तल्लाहरूमा विशेष गरी विज्ञान विभाग बाहेकका कला सङ्कायको विभाग र कक्षा कोठाहरू रहेका छन्। दोस्रो विश्वयुद्धको क्रममा यस विशाल भवनको पूर्वी भाग बाहेक सबै कुना सेनाको अस्पताल र मेडिकल कलेजमा विभाजन हुनुभन्दा अघि नै परिवर्तन भएको थियो। राजमार्गको छेउमा विशाल रातो ईट्टा तीनवटा दुई-तले बङ्गलाहरू रहेका छन् जहाँ विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरू बसोबास गर्छन्। रमना रेसकोर्स तर्फ बनाइएका यी बङ्गलाको पछाडि बर्दमान भवन र त्यसपछि ढाका विश्वविद्यालय छात्रावास र शिक्षकको निवास रहेको छ। विभाजन पछि यी भवनहरू पूर्व बङ्गालका प्रधानमन्त्री ख्वाजा नाजिमुद्दीन र पछि नुरुल अामिनको निवासस्थल बनेको थियो।सन् १९५४ को जन चुनावमा संयुक्त मोर्चाको जीत पछि बर्दमान भवन सन् १९५१ मा एक्काइसौँ बुँदा अनुरुप बाङ्ला परिषद्मा परिणत भएको थियो। विश्वविद्यालय मैदान भित्र त्यस समयमा एउटा पोखरी (पूर्वोतिरको कुनामा) र चिहान रहेको थियो जुन हाल अवस्थित छैन।

आवासीक परिवेश

सन् १९२१ जुलाई १ का दिन ढाका विश्वविद्यालयको ढाका हल (पछि नाम परिवर्तन गरी डाक्टर मुहम्मद शहीदुल्लाह हल राखिएको), जगन्नाथ हल र मुस्लिम हल (पछि नाम परिवर्तन गरी सलिमुल्लाह मुस्लिम हल राखिएको) गरी ३ हलको स्थापना गरिएको थियो। हलहरू छात्रावासहरूको रूपमा मात्र नभई विद्यार्थीहरूको शिक्षा, समाज र साँस्कृतिक जीवनको उचित विकासको लागि सिकाउने र अभ्यास गर्ने केन्द्रहरूको रूपमा पनि निर्माण गरिएको थियो। विश्वविद्यालयका सबै शिक्षकहरू एक वा अर्को हलसँग सम्बन्धित भई विद्यार्थीहरूका लागि उपदेशकको रूपमा स्थापित गराउन यसको योजना रहेको थियो। प्रत्येक हललाई चार सय विद्यार्थीका लागि चार भवनहरूमा विभाजन गरिएको थियो र एक आवासीय शिक्षकले पचहत्तर विद्यार्थीहरूको प्रत्यक्ष शिक्षकको रूपमा भर्ना गरिएको थियो। जगन्नाथ हल हिन्दु विद्यार्थीहरूको लागि, सलिमुल्ला मुस्लिम हल र सबै धर्मका विद्यार्थीहरूका लागि ढाका हलको स्थापना गरिएको थियो।

ढाका हलका प्रथम अध्यक्ष ढाका क्याम्पसका अध्यापक एफसिसी टर्नर थिए। सुरुमा ढाका हलको आफ्नै भवन थियो भने कर्जन हल सभाघर ढाका हलकै नियन्त्रणमा रहेको थियो। विश्वविद्यालयको ढाका हल विद्यार्थी संसदले आवासीय विद्यार्थीहरूको गैर-शैक्षिक सामाजिक र साँस्कृतिक गतिविधिमा प्रमुख भूमिका खेलेको थियो। देशको विभाजन पछि ढाका हल प्रगतिशील वामपन्थी विद्यार्थी आन्दोलनको जन्मस्थल बन्न पुगेको थियो। सन् १९६९ को जनआन्दोलनमा ढाका हलका प्रगतिशील विद्यार्थी नेता आासदुज्जामानको सक्रियतामा ठूलो जन विद्रोह गरिएको थियो। ढाका विश्वविद्यालयको सलिमुल्लाह मुस्लिम हल मुसलमान विद्यार्थीहरूका लागि खोलिएको पहिलो हल थियो। यस हलका प्रथम अध्यक्ष इतिहास विभागका अध्यापक एएफ रहमान थिए। सन् १९२९ अगस्ट २२ का दिन बङ्गालका गभर्नर तथा ढाका विश्वविद्यालयका प्रमुख सल्लाहकार स्ट्यानली ज्याकसनले आधिकारिक रूपमा ढाकाका स्वर्गीय नवाब बाहादुर सलिमुल्लाहको नाममा सलिमुल्लाह मुस्लिम हलको शिलान्यास गरेका थिए। सन् १९३१-३२ शैक्षिक सत्रमा यस हलको निर्माण कार्य सम्पन्न भएको थियो।

जमिनदार किशोरीलाल राय चौधरीले उनको बुबा जगन्नाथको नाममा यस हलको निर्माणका लागि दान गरेका थिए। जगन्नाथ राय चौधुरीको नाममा ढाकाको जगन्नाथ क्याम्पसको नामकरण गरिएको थियो। जगन्नाथ हलका प्रथम अध्यक्ष ऐन विभागका अध्यापक नरेशचन्द्र सेनगुप्त थिए। जगन्नाथ हलको पहिलो वार्षिक साहित्यिक कागजात "बासन्तिका" पहिलोपटक प्राध्यापक नरेशचन्द्र सेनगुप्ताको प्रोत्साहनबाट प्रकाशित भएको थियो। नरेशचन्द्र सेनगुप्त पश्चात् यस हलका अध्यक्ष इतिहास विभागका अध्यापक डाक्टर रमेशचन्द्र मजुमदार बनेका थिए।

विश्वविद्यालयको स्थापनाको समयमा अधिकारीहरू ढाका समाजको रूढीवादीताको कारण महिला विद्यार्थीलाई भर्ना गर्न धेरै हिचकिचाएका थिए तर कलकत्ता बेथुन क्याम्पसको स्नातक लीला नाग ढाका विश्वविद्यालयमा भर्ना हुने कुरामा अडिग बनेकी थिइन्। सन् १९२१ मा लीला नाग अङ्ग्रेजीको एमए कक्षामा भर्ना हुँदै सन् १९२३ मा पहिलो एमए स्नातकोत्तर धारकको रूपमा विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर गरेकी थिइन्। सुष्मा सेनगुप्ता ढाका विश्वविद्यालयको दोस्रो विद्यार्थी हुन्। ढाका विश्वविद्यालयका प्रथम मुसलमान छात्रा गणित विभागकी फजिलतुन्नेसा थिइन्। पछि।विस्तारै विस्तारै छात्राहरूको सङ्ख्या वृद्धि भएकाले छात्राहरूका लागि आवासीय भवनको निर्माण गरिएको थियो। यस उद्देश्यका लागि सन् १९२६ नोभेम्बर २८ का दिन विश्वविद्यालयको १७ सङ्ख्याको भवनलाई "चामेरी आवासीय गृह"को (हाल सिरडाप भवन) स्थापना गरिएको थियो भने यो आवासीय गृह छात्राहरूका लागि निर्माण गरिएको पहिलो आवासीय गृह बनेको थियो। छात्राहरूको आवासीय गृह मात्र ३ विद्यार्थीहरूको साथमा सुरु गरिएको थियो। शिक्षिका पि नाग यस भवनको पहिलो शिक्षिकाको रूपमा नियुक्त भएकी थिइन्। पछि सन् १९२८ सम्म छात्राका लागि चामेरी गृह थियो भने पछिको वर्ष १० सङ्ख्याको भवनलाई यसमा स्थानान्तरण गरिएको थियो। त्यसपछि चामेरी भवनलाई मुस्लिम हलमा वृद्धि गरिएको थियो।

सन् १९४० जुलाई १ का दिन अविभाजित बङ्गालका तत्कालीन प्रधानमन्त्री आबुल काशेम फजलुल हकको नामबाट "फजलुल हक मुस्लिम हल"को स्थापना गरिएको थियो। फजलुल हक हलले विश्वविद्यालयको केन्द्रीय भवन (हाल ढाका मेडिकल क्याम्पस) को भागमा यात्रा सुरु गरेको थियो। सन् १९४२ मा विश्वविद्यालय केन्द्रीय भवनमा सैन्य अस्पताल स्थापित भएपछि सन् १९४३ मा फजलुल हक हललाई वर्तमान स्थानमा स्थानान्तरण गरिएको थियो जुन पहिला ढाका इन्टरमिडियट क्याम्पसको छात्रावास थियो। डाक्टर मुहम्म शहीदुल्लाह फजलुल हक हलका प्रथम अध्यक्ष थिए भने दुई भवनका प्रथम शिक्षकहरू काजी मोताहार होसेन र आब्दुस सामाद थिए।

सन् १९२० देखि १९३० को दशक

ढाका विश्वविद्यालयमा रवीन्द्रनाथ ठाकुर

जगन्नाथ हलको वार्षिक साहित्यिक पत्रिका बासन्तिकाका लागि ठाकुरद्वारा रचित एक कविता

सन् १९२६ फेब्रुअरी महिनामा ढाका विश्वविद्यालयको आमन्त्रण कार्यक्रममा रवीन्द्रनाथ ठाकुर ढाका आएकन थिए भने उनले कार्जन हलमा १० फेब्रुअरीका दिन आयोजित दि मिनिङ अफ आर्ट र १३ फेब्रुअरीका दिन आयोजित द बिग एन्ड द कम्प्लेक्स विषयमा आफ्नो प्रस्तुति दिएका थिए। ठाकुरको दोस्रो भाषण "द रुल अफ द जायन्ट" नामले प्रकाशन गरिएको थियो। यस समय तत्कालीन उपकुलपति जर्ज ह्यारी ल्याङ्लीले दुई वक्ताको अध्यक्षता गरेका थिए। ढाका विश्वविद्यालयका पहिलो तीन हलहरूबाट रवीन्द्रनाथको स्वागत समारोहको व्यवस्था गरिएको थियो। तर बिमारीका कारण रवीन्द्रनाथले मात्र मुस्लिम हलमा भएको कार्यक्रममा उपस्थित जनाएका थिए। बङ्गाली मुसलमान समाजमा स्वतन्त्र बौद्धिक चर्चा तथा बौद्धिक मुक्तिको आन्दोलन ढाका विश्वविद्यालय र मुस्लिम हलबाट सुरु भएको थियो भने यो ढाका विश्वविद्यालय स्थापना भएको केही वर्ष पछि नै आयोजित भएको थियो। मुस्लिम हल सङ्घ कक्षका डाक्टर मुहम्मद शहीदुल्लाहको सभापतित्वमा सन् १९२६ जनवरी १९ का दिन आयोजित एक सम्मेलनमा मुस्लिम साहित्य समाजको गठन गरिएको थियो। यस संस्थानको स्थापना प्राध्यापक आबुल होसेनले गरेका थिए भने उनका साथ आब्दुल कादिर, काजी आब्दुल ओदुद, काजी आनोवारुल कादिर, शमशुल हुदा, काजी मोताहार होसेन, आबुल फजल लगायत अन्य शिक्षक र विद्यार्थीहरू उपस्थित भएका थिए। यस संगठनको आदर्श वाक्य "बुद्दिर मुक्ति" थियो। इस्लाम साहित्य समाजको मुख्यपत्र शिखा नामक एक वार्षिक पत्र थियो। सन् १०२७ फेब्रुअरी २७ र २८ का दिन आयोजित साहित्य समाजको प्रथम वार्षिक सम्मेलनमा कवि काजी नजरुल इसलााले भाग लिएका थिए।

सन् १९३५-३६ मा, करुनाकाना गुप्ता ढाका विश्वविद्यालयको प्रथम शिक्षिकको रूपमा नियुक्त भएकी थिइन् (यसको स्थापना भएको १४ वर्ष पछि)।भने उनले इतिहास विभागमा सहायक वक्ताको रूपमा काम गरेकी थिइन्। उनले सन् १९३२ मा स्नातक स्तरमा सम्पन्न गर्दै सन् १९३३ मा स्नातकोत्तर सम्पन्न गरेकी थिइन्। उनले त्यसबेला विद्यार्थी संसद गठन गर्न पहल गरेकाले विद्यार्थी संसदले मान्यता प्राप्त गरेको थियो। त्यसको लगत्तै उसले ढाका विश्वविद्यालय छाड्दै कलकत्ताको बेथुन क्याम्पसमा गएकी थिइन्। यस समयमा सन् १९२७ मा चारुपमा बसु अङ्ग्रेजी विभागमा सहायक वक्ताको रूपमा नियुक्त भएकी थिइन्। उनी ढाका विश्वविद्यालयमा दोस्रो महिला प्राध्यापक थिइन्। पछि उनले विश्वविद्यालयका विद्यार्थीसँग सम्बन्धित सबै जिम्मेवारीहरू ग्रहण गरेकी थिइन्। पहिलो विद्यार्थी संसद सन् १९३७ मा गठन भएको थियो र चारुपमा बसु यसको अध्यक्ष, सरमा दत्ता मजुमदार र अनुभा सेन महासचिव र साहित्यिक सचिवमा निर्वाचित भएका थिए। यस छात्रा विद्यार्थी संसदले "सुपर्ना" नामक पत्रिका प्रकाशित गर्दछ।

सन् १९३० को दशकमा ढाका विश्वविद्यालयमा प्रत्येक वर्ष अधिवेशनहरू आयोजना गर्न सुरु गरिएको थियो। यस दशकको अवधिमा ढाका विश्वविद्यालयका उपकुलपतिहरू; जर्ज ह्यारी ल्याङ्ली, एएफ रहमान र रमेशचन्द्र मजुमदार थिए। यस दशकको अवधिमा ढाका विश्वविद्यालयमा विद्यार्थीको संख्या लगभग हरेक बर्ष बढ्दै गएको थियो। सन् १९३६ मा विशेष दीक्षान्त समारोहमा रवीन्द्रनाथ ठकुर, आब्दुर रहिम, जगदीशचन्द्र बसु, प्रफुल्ल चन्द्र राय, जादुनाथ सरकार, मोहाम्मद इकबाल र शरतचन्द्र चट्टोपाध्यायलाई सम्मानित स्नातकोत्तर प्रदान गरिएको थियो। रवीन्द्रनाथ ठाकुर शारीरिक बिमारीका कारण दीक्षान्त समारोहमा उपस्थित हुन सकेनन्। सन् १९३६ मा उपन्यासकार शरतचन्द्र चट्टोपाध्याय मुस्लिम साहित्यिक समाजको दशौँ र अन्तिम सत्रका अध्यक्ष बनेका थिए। सन् १९२८ मा संस्कृत र बाङ्ला विभागलाई विघटन गराई दुई छुट्टै विभागहरू, संस्कृत र बाङ्लाको स्थापना गरिएको थियो। सन् १९४० मा ढाका विश्वविद्यालयमा छात्राहरूको कुल सङ्ख्या १,५६९ र छात्राहरूको कुल सङ्ख्या ९६ पुगेको थियो।

सन् १९४० को दशक

सन् १९४० २३ मार्चका दिन लाहोरको प्रस्ताव गरिएपछि पाकिस्तान आन्दोलनले ढाका विश्वविद्यालयका मुसलमान विद्यार्थीहरूको बीचमा प्रतिक्रिया व्यक्त गरेका थिए। विश्वविद्यालयमा मुसलमान विद्यार्थीहरू देशको सबैभन्दा ठूलो राजनीतिक आन्दोलनमा सक्रिय रूपमा सहभागी भएको यो पहिलोपटक थियो। सन् १९४३ मा मुसलमान विद्यार्थीहरूले विश्वविद्यालयको विद्यार्थी कार्यक्रममा सजावटको विरुद्ध विरोध प्रदर्शन गरेकाले हिन्दु र मुसलमान विद्यार्थीहरू बीचको साम्प्रदायिक दङ्गा सुरु भएको थियो। सन् १९४३ फेब्रुअरी २ का दिन दङ्गामा पाक्षिक पाकिस्तान मुस्लिम लिगका संस्थापक तथा साहित्य संसदका कार्यकर्ता नजिर आहमेदलाई छुरा प्रहार गरिएको थियो। विश्वविद्यालयको दक्षिण प्रवेशद्वार नजिकको स्थानहरूको दङ्गा चलिरहेको थियो। यसलाई रोक्न खोज्दा नजिर आहमेद घाइते हुन पुगेका थिए भने उनलाई मिटफोर्ड अस्पताल पुर्‍याइएको थियो। अस्पताल लगिएको साँझ आहमेदको मृत्यु भएको थियो। अस्पतालमा आहमेदको साथमा कवि जसीमउद्दीन रहेका थिए। यसैबीच, अर्का मुसलमान विद्यार्थी मोताहार होसेनलाई क्याम्पसमा छुरा प्रहार गरिएको थियो। दोस्रो विश्वयुद्धको क्रममा विश्वविद्यालयका अधिकांश भवनहरू सेनाले कब्जा गरेको थिए जसको फलस्वरूप ढाका विश्वविद्यालय ढाका हल (हाल शहीदुल्लाह हल), फजलुल हक हल र कर्जन हलमा सिमित गरिएको थियो। स्थापना भएको ४३ वर्ष पछि विश्वविद्यालयमा विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या निम्न स्तरमा आएको थियो। सन् १९४६ देखि सन् १९४९ सम्म प्रगति लेखक सङ्घको गतिविधि ढाका विश्वविद्यालयमा केन्द्रित हुँदै विकासित भएको थियो। मुनिर चौधुरी, शमशुर रहमान खान, सुल्तानुज्जामान खान, अरविन्द सेन, मदनमोहन बसाक, कल्याण दासगुप्ता, आब्दुल्लाह अाल-मुति शरफुद्दिन र अन्य व्यक्तिहरू यस संस्थाका सक्रिय कार्यकर्ता थिए।

आवामी मुस्लिम लिग

सन् १९४३ को अन्ततिर आबुल हाशिम बङ्गाल प्रान्तीय मुस्लिम लिग सङ्घका महासचिवको रूपमा निर्वाचित भएका थिए। सन् १९४४ मा आबुल हाशिम ढाका आएका थिए भने उनले १५० सङ्ख्याको मोगलटुलीलाई अप्रिल १ का दिन शामशुल हकको नेतृत्वमा मुस्लिम लिगको कर्य शिविरको।स्थापना गरेका थिए। यस कार्य शिविरबाटै पूर्वी पाकिस्तानको राजनीतिमा विपक्षी दल सूचित हुन सुरु भएको थियो भने यसकारण 'छात्र लिग' र 'आवामी मुस्लिम लिग'को स्थापना भएको थियो। यस शिविरमा अधिकांश कामदारहरू ढाका विश्वविद्यालयका थिए। सन् १९४६ को चुनावमा मुस्लिम लिगले ९७ प्रतिशत मत ल्याउन सफल भएको थियो। यस कारण सन् १९४७ अगस्ट १४ का दिन नयाँ देशको रूपमा पाकिस्तानको उदय भएको थियो तर विस्तारै मुस्लिम लिग ख्वाजा नाजिमुद्दिन, नुरुल आमिन र युसुफ आली चौधुरी गरी तीन भागमा विभाजन भएको थियो। शक्तिको एकीकरण र समस्याको समाधानका लागि सन् १९४८ जनवरीमा १५० सङ्खिय भवनमा शामशुल हक, शेख मुजिबुर रहमान, खन्दोकार मोशताक आहमेदले एक सम्मेलनमा सहभागी हुन आह्वान गरेका थिए। साधारणतया यो सम्मेलन आवामी मुस्लिम लिगको सुरुवाती चरण थियो। पछि लिगको नेतृत्व लिनेहरूमध्ये अधिकांश ढाका विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरू थिए।

भाषा आन्दोलन

पाकिस्तानको स्थापना हुनु भन्दा अगाडिनै आलिगड विश्वविद्यालयका डाक्टर जियाउद्दिनले उर्दु भाषालाई पाकिस्तानको राष्ट्रभाषा बनाउने प्रस्ताव गरेका थिए भने यसको विपक्षमा ढाका विश्वविद्यालयका डाक्टर मुहम्मद शहीदुल्लाहले बङ्गला भाषालाई राष्ट्रभाषा बनाउने प्रस्ताव गरेका थिए। सोही समय ढाका विश्वविद्यालयका अध्यापक आबुल कासेमको नेतृत्वमा तमद्दुन मजलिसले बङ्गला भाषालाई पाकिस्तानको राष्ट्रभाषाको रूपमा दावि गर्दै प्रचार अभियान सुरु गरेका थिए। सन् १९४८ मार्च ११ का दिन ढाका विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूले पाकिस्तानको संविधानसभामा बङ्गला भाषालाई राष्ट्रभाषाको रूपमा स्वीकार नगर्नेको विरोधमा प्रदर्शन र ठाउँठाउँमा हड्ताल गरेका थिए। सोही दिन परिचालित प्रहरीहरूको समूहले प्रदर्शनलाई रोक्दै थुप्रै विद्यार्थीहरूलाई पक्राउ गरेको थियो जसमध्ये शमशुल हक, शेख मुजिबुर रहमान, अली अाहाद, शओकत आली, काजी गोलाम माहबुब प्रमुख थिए। त्यसपछि ढाका विश्वविद्यालयमा केन्द्रित रहेर देशभर विद्यार्थी आन्दोलन सुरु भएको थियो जसको परिणामस्वरूप प्रधानमन्त्री ख्वाजा नाजिमुद्दिनले मार्च १५ का दिन विद्यार्थीहरूसँग एउटा सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेका थिए। त्यसको चार दिन पछि पाकिस्तानका संस्थापक मोहम्मद अली जिनाह ढाका आएर मार्च २१ मा ढाका घोडदौड मैदानमा एक जनसभालाई सम्बोधन गर्दै उर्दु भाषालाई राष्ट्रभाषा बनाउने कुरालाई स्पष्टताका साथ घोषणा गरेका थिए। मार्च २४ का दिन ढाका विश्वविद्यालयको दीक्षान्त समारोहमा जिनाहले आफ्नो भाषण दोहोराएका थिए। जुन यस प्रकार छ:

“	... রাষ্ট্রের বিভিন্ন প্রদেশের যোগাযোগের ভাষা হিসেবে একটি ভাষা থাকবে এবং সে ভাষা হবে উর্দু অন্য কোন ভাষা নয়। কাজেই স্বাভাবিকভাবে রাষ্ট্রভাষা হবে উর্দু, যা এই উপমহাদেশের লক্ষ লক্ষ মুসলমানের দ্বারা পুষ্ট হয়েছে, যা পাকিস্তানের এক থেকে অন্য প্রান্ত সকলেই বোঝে এবং সর্বোপরি যার মধ্যে অন্য যে কোন প্রাদেশিক ভাষা থেকে অধিক ইসলামী সংস্কৃতি এবং ঐতিহ্য বাস্তব রূপ লাভ করেছে এবং যে ভাষা অন্যান্য ইসলামী দেশগুলিতে ব্যবহৃত ভাষার সর্বাপেক্ষা কাছাকাছি।	„

विद्यार्थीहरूले तत्काल भाषणको विरोध गरेका थिए। २४ मार्चमा राष्ट्रभाषा कार्य परिषद्को एक प्रतिनिधिमण्डलले जिनहालाई भेट गर्दै बङ्गला भाषालाई पाकिस्तानको एक राज्य भाषा बनाउनुपर्ने माग गर्दै ज्ञापन पत्र बुझाएका थिए। प्रतिनिधिमण्डलमा शामशुल हक, कामरुद्दिन आहमेद, आबुल काशेम, ताजउद्दिन आहमेद, मोहाम्मद तोयाहा, आजिज आहमद, अली आहाद, नईमउद्दिन आहमद, शामसुल आलम र नजरुल इसलाम थिए। सन् १९४८ नोभेम्बर ७ का दिन पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री लियाकत अली खान ढाका विश्वविद्यालय स्थित एक खेल मैदानमा विद्यार्थीहरू माझ एक भाषण दिएका थिए। यस सभामा ढाका विश्वविद्यालयको केन्द्रीय विद्यार्थी संसदले बङ्गला भाषालाई राष्ट्रभाषा बनाउनु पर्ने माग पुनः उठाएको थियो तर लियाकत अली खानले यसमा टिप्पणी गर्दै अस्वीकार गरिदिएका थिए।

चौँथो-वर्गीय कर्मचारी आन्दोलन

ढाका विश्वविद्यालयका चौँथो वर्गीय कर्मचारीहरूले उनीहरूको अधिकारका लागि सन् १९४८ मा हड्ताल सुरु गरेका थिए। विद्यार्थीहरूले उनीहरूको हडताललाई समर्थन गर्दै मार्च ५ गतेसम्म विद्यार्थी हडताल जारी राख्ने निर्णय गरेका थिए। अधिकारीहरूको मौखिक आश्वासन पछि मार्च १० का दिन हडताल समाप्त भएको थियो तर विश्वविद्यालय अधिकारीहरूले विश्वविद्यालयलाई अनिश्चित कालका लागि बन्द गरेका थिए। विश्वविद्यालय अधिकारीहरूले २७ जना विद्यार्थीको विरुद्ध शान्तिमूलक कारबाही गरेका थिए। शेख मुजिबुर रहमानलाई १५ टाका जरिवाना तिराइएको थियो भने जरिवाना नतिरेको खण्डमा उनलाई विश्वविद्यालयबाट निकालिने भनिएको थियो। यही समयमा शेख मुजिब पक्राउ परेका थिए उनले सन् १९५२ को जनआन्दोलनमा कारागारबाट अनसन बस्न गर्न सुरु गरेका थिए।

अरबी लिपिमा बङ्गला

सन् १९४८ मा कराचीमा आयोजित अखिल पाकिस्तान शिक्षक सम्मेलनमा पाकिस्तानका शिक्षामन्त्री फजलुर रहमानले इस्लामी विचारधाराको लागि बङ्गाल भाषाको लागि 'अरबी लिपि' अपनाउने प्रस्ताव गरेका थिए। बङ्गालमा अरबी अक्षरहरूको परिचयका लागि डाक्टर मुहम्मद शहीदुल्लाहलाई नियुक्त गर्न एक पत्र पठाइएको थियो तर उक्त प्रस्ताव उनले अस्वीकार गरेका थिए। सन् १९४९ डिसेम्बर ११ का दिन ढाका विश्वविद्यालय कालाभवन र इकबाल हलमा विद्यार्थीहरूको विरोध बैठक आयोजित गरिएको थियो।

सन् १९५० को दशक

सन् १९५२ को भाषा आन्दोलन

सन् १९५२ जनवरी २६ का दिन पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री ख्वाजा नाजिमुद्दिनले ढाकामा अखिल पाकिस्तान मुस्लिम लिगको अधिवेशनमा आफ्नो भाषणमा उर्दु पाकिस्तानको राष्ट्रभाषा हुने घोषणा गरेका थिए। यसको विरोधमा जनवरी ३० का दिन ढाकामा एक विद्यार्थी हडताल गरिएको थियो जहाँ अताउर रहमान खानको अध्यक्षतामा आवामी मुस्लिम लिग, युवा लिग, छत्रा लिग, विश्वविद्यालय सङ्ग्राम परिषद् र खिलाफते रब्बानी पार्टीको प्रतिनिधित्व गर्दै एक सर्वदलीय कार्य परिषद्को गठन गरिएको थियो। ८ फेब्रुअरीका दिन विद्यार्थी हड्तालको अवलोकन गर्दै २१ फेब्रुअरीलाई राष्ट्रभाषा दिवसको रूपमन मनाउने निर्णय गरिएको थियो। २० फेब्रुअरीको साँझ नुरुल आमिन सरकारले ढाकामा १४४ धारा जारी गरेका थिए। आबुल हाशिमको अध्यक्षतामा नवाबपुरको आवामी लिगको कार्यालय कक्षमा १४४ धारालाई भङ्ग नगर्ने निर्णय गरिएको थियो यद्यपि विश्वविद्यालय सङ्घर्ष परिषद् धारा १४४ लाई भङ्ग गर्ने पक्षमा कटिबद्ध रहेको थियो। सङ्ग्राम परिषदको बैठकमा आब्दुल मतिन, अली आहाद र गोलाम मओलाले धारा १४४ को उल्लङ्घन गर्ने पक्षमा मतदान गरेका थिए। विद्यार्थीहरू १० व्यक्तिको असङ्ख्य समूहमा विभाजित भए र अनुशासनको साथ धारा १४४ लाई भङ्ग गर्ने निर्णय गरेका थिए। जब विद्यार्थीहरूले फेब्रुअरी २१ का दिन धारा १४४ लाई उल्लङ्घन गर्न सुरु गरे तब प्रहरी र विद्यार्थीहरू बीच झडप भएको थियो। व्यवस्थापिकाको बजेट सत्र दिउँसो सुरु हुने भनिएको थियो। विद्यार्थीहरू भाषाको माग गर्दै परिषद् भवनतिर जाँदै गर्दै परिचालित प्रहरीहरूको समूहले उनीहरूलाई अवरोध गर्दै गोली चलाउन सुरु गरेका थिए। पहिलो चरणमा रफिकउद्दिन र जब्बार मारिएका थिए। ढाका विश्वविद्यालयका विद्यार्थी आबुल बरकत पछि घाइते भए र राती उनको हत्या गरिएको थियो। २२ फेब्रुअरी का दिन ढाका मेडिकल क्याम्पस प्राङ्गणमा ठूलो शोक जुलुस निकालिएको थियो। प्रहरीहरूको समूहले विद्यार्थीहरूलाई उच्च अदालत र कर्जन हल बीचको सडकमा रोके र गोली हान्न सुरु गरेको थियो। यस समय शफीउर रहमान र रिक्सा चालक आउवाल मारिएको थियो। २३ फेब्रुअरीका दिन विद्यार्थीहरूले एक सहिद मीनारको निर्माण गरेका थिए। २४ फेब्रुअरी बिहान सहिद शफीउर रहमानका बुबाले अनधिकृत रूपमा सहिद मीनारको उद्घाटन गरेका थिए भने फेब्रुअरी २६ का दिन आबुल कालाम शामसुद्दिनले आधिकारिक रूपमा सहिद मीनारको उद्घाटन गरेका थिए। यसैबीच प्रहरीले सुरक्षा ऐन अन्तर्गत आबुल हाशिम, आब्दुल हामिद खान भासानी, प्राध्यापक मुनिर चौधुरी, प्राध्यापक अजीत कुमार गुह, पुलिन दे, अध्यापक पृथ्वीश चक्रवर्ती, ली आहाद र अन्यलाई पक्राउ गरेको थियो। नुरुल अमिन सरकारले भाषा आन्दोलन कर्मीहरूलाई भारतीय जासूस, हिन्दु र कम्युनिस्टहरूको सङ्ज्ञा दिएका थिए।

सन् १९५२ पछि

सन् १९५३ का दिन ढाका विश्वविद्यालय छात्र सङ्घ (डासु) को नाम ढाका विश्वविद्यालय केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घ (डाकसु) मा परिवर्तन गरिएको थियो। ढाका विश्वविद्यालयका विभिन्न हलहरूको वार्षिक चुनावमा प्रजातान्त्रिक संयुक्त मोर्चा गठन भएको थियो। ढाक विश्वविद्यालयको प्रत्येक हल र सङ्घ डाकसु निर्वाचनमा पहिलो मुस्लिम लिगको सदस्य विद्यार्थी सङ्गठन निखिल पूर्वी पाकिस्तान छत्रा लिगका उम्मेदवारहरू जनप्रजातान्त्रिक संयुक्त मोर्चाका उम्मेदवारहरहरूसँग पराजित भएका थिए। तत्कालीन सरकारले सन् १९५५ फेब्रुअरी २१ का दिन सहिद दिवस मनाउन प्रतिबन्ध लगाएको थियो। यद्यपि त्यसदिन कुनै हताहत भएको थिइन। अत्याधिक मात्रामा विद्यार्थीहरूलाई पक्राउ गरिएकाले ढाका केन्द्रीय कारागारमा विद्यार्थीहरूलाई राख्ने ठाउँको अभावमा उनीहरूलाई तत्कालीन प्रहरी मुख्यालय लालबाग किल्लाको पालमा राखिएको थियो। केन्द्रीय सहिद मीनार हामिदुर रहमान र नोभेरा आहमेदको अन्तिम प्रारूपका अनुसार सन् १९५७ मा यसको निर्माण सुरु गरिएको थियो। सन् १९५६ फेब्रुअरी २१ का दिन सहिद मीनारको उद्घाटन गरिएको थियो। ढाका विश्वविद्यालयका उपकुलपति महमुद हुसाइनको नेतृत्वमा रहेको समितिले समग्र पर्यवेक्षणको निरीक्षण गरेको थियो।

सन् १९५० को दीक्षान्त समारोह

तत्कालीन उपकुलपति सैयद मोवाज्जेम होसनेले सन् १९५० डिसेम्बर २३ का दिन दीक्षान्त समारोहमा भाषण दिएका थिए। यस दशकमा सन् १९५०, ५२, ५४, ५५, ५७, ५७, ५८, ५९ मा गरी जम्मा ७ दीक्षान्त समारोहहरू आयोजना गरिएको थियो। सन् १९५२ को दीक्षान्त समारोहको मिति फेब्रुअरी २४ का दिन तोकिएको थियो तर त्यसदिन दीक्षान्त कसमारोह आयोजना नभई त्यस वर्षको १७ डिसेम्बरका दिन आयोजना भएको थियो।

सन् १९६० को दशक

सन् १९६० को दशकको सुरुमा अयुब खानको सैन्य शासनकालमा महमुद होसने र आचार्य जनरल आजम खानको सुपरिवेक्षणमा ढाका विश्वविद्यालयको विकास कार्य सुरु भएको थियो। सन् १९२१ पछि ढाका विश्वविद्यालयमा पहिलोपटक विकास कार्य गरिएको थियो। यस समय सन् १९५६ देखि अधुरो रहेको केन्द्रीय सहिद मीनारको निर्माण कार्यलाई सम्पन्न गरिएको थियो। तत्कालीन गभर्नर आजम खानले डाक्टर माहमुद होसेनलाई सभापति र अध्यापक मुनीर चौधुरीलाई सदस्य सचिवको रूपमा सिफारिस गरेपछि सहिद मीनारको काम विस्तारै सम्पन्न भएको थियो। सन् १९६१ मा रवीन्द्रको जन्म शताब्दी वार्षिकोत्सव मनाउन पूर्वी पाकिस्तानमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो तर अयुब सरकारका सबै परिणामहरूलाई बेवास्ता गर्दै ढाका विश्वविद्यालयका विद्यार्थी र शिक्षकहरूको पहलमा न्यायमूर्ति माहबुब मोर्शेद र अध्यापक खान सरवार मोर्सेदको नेतृत्वमा गठित समितिले रवीन्द्र जन्म शताब्दी महोत्सवमा भव्य रूपमा मनाएको थियो।

यस दशकको अवधिमा ढाका विश्वविद्यालयका अर्थशास्त्रीहरूले पाकिस्तानको दुई भागका लागि छुट्टै अर्थव्यवस्थाको आवश्यकतालाई प्रचार गर्न सुरु गरेका थिए। सन् १९६२ मा पाकिस्तानको पूर्वी भागमा हिंसात्मक रूपमा विद्यार्थीहरूको विरोधको प्रदर्शन भएको थियो। सन् १९६२-६३ को शैक्षिक सत्रका अधिकमात्रामा विद्यार्थीहरूको प्रदर्शनका कारण यति यस वर्ष जम्मा २७ दिन कक्षा सञ्चालन भएको थियो। यस आन्दोलनको नेतृत्व ढाका विश्वविद्यालयको छात्रा लिग र छात्रा सङ्घ जस्ता विद्यार्थी सङ्गठनहरूले गरेका थिए। सन् १९६२ को अक्टोबर महिनामा आब्दुल मोनायेम खान पूर्वी पाकिस्तानका गभर्नर बनेका थिए भने तत्कालीन उपकुलपति माहमुद होसेनले त्यससमय विद्यार्थी आन्दोलन रोक्न कुनैपनि पहल नगरी राजिनामा दिएका थिए। पछि मयमनसिङ्ह कृषि विश्वविद्यालयका उपकुलपति अध्यापक एम ओसमानी गनी ढाका विश्वविद्यालयका उपकुलपति बनेका थिए। त्यस समयमा मोनाइम खानले अयुब विरोधी विद्यार्थी आन्दोलनलाई दबाउन राष्ट्रिय विद्यार्थी सङ्घ (एनएसएफ) नामक सशस्त्र बलको गठन गरेका थिए। एनएसएफले सन् १९६३ देखि ढाका विश्वविद्यालयमा आतङ्कको शासन स्थापित गरिएको थियो। सन् १९६६ मा एनएसएफले अर्थनीति विभागका शिक्षक अध्यापक डाक्टर आबु माहमुदलाई घाइते बनाएका थिए भने विश्वविद्यालयका विद्यार्थी तथा शिक्षक सङ्घले यसको विरोध गरेका थिए।

सन् १९६० को दशकको दीक्षान्त कार्यक्रम

सन् १९६० को दीक्षान्त समारोह ११ जनवरीको दिन आयोजना गरिएको थियो। यस दीक्षान्त समारोहका उपकुलपति न्यायमूर्ति हामुदुर रहमान थिए भने प्रमुख अतिथि पाकिस्तानका सैन्य शासक अयुब खान थिए।सन् १९६१ को दीक्षान्त समारोहका आचार्य महासेनानी आजम खान थिए। सन् १९६४ मार्च २२ का दिन आयोजित दीक्षान्त समारोहमा तत्कालीन उपकुलपति एम ओसमानी गनी र प्रमुख आचार्य आब्दुल मोनायेम खान थिए। ढाका विश्वविद्यालयको इतिहासमा पहिलो पटक कुनै दीक्षान्त कार्यक्रममा आचार्य र उपकुलपति दुवै ढाका विश्वविद्यालयका भूतपूर्व विद्यार्थीहरू थिए। तर विद्यार्थीहरूले मोनायेम खानबाट स्नातकोत्तर लिन अस्वीकार गर्दा उक्त अधिवेशन असफल भएको थियो। ढाका विश्वविद्यालयको ३९औँ दीक्षान्त कार्यक्रम सन् १९७० मार्च ८ का दिनसम्म आयोजना गरिएको थियो जुन पाकिस्तानको शासनकालको अन्तिम दीक्षान्त कार्यक्रम थियो। त्यसपछि सन् १९७१ मा स्वतन्त्रता युद्धका कारण दीक्षान्त कार्यक्रम आयोजना हुन सकेन।

विश्वविद्यालयसँग सम्बद्ध संस्थान

देशको सबैभन्दा प्राचीन यस विश्वविद्यालयमा हाल १३ सङ्काय, ८३ विभाग, १२ सङ्घ र ५६ अनुसन्धान केन्द्रहरू रहेका छन्। यस बाहेक यस विश्वविद्यालयमा छात्रावासका लागि २० वटा आवासिक भवनहरू र ३ आवासीय केन्द्रहरू रहेका छन्।

सन् १९६९ मा ढाका विश्वविद्यालयको मनोविज्ञान विषयमा स्नातकोत्तर गरिरहेका केही छात्राहरूको तस्वीर

कला सङ्काय

कला सङ्काय

कला सङ्कायको एक भवन

अपराजोय बाङ्ला, ढाका विश्वविद्यालयको कला सङ्कायमा अवस्थित एक मूर्ति

बाङ्ला विभाग

ढाका विश्वविद्यालयको स्थापना भए लगत्तै यहाँ बाङ्ला विभागका कार्यक्रमहरूलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। यस विभागका प्रथम अध्यापक चथा विभागीय प्रधान महामहोपाध्याय हरप्रसाद शास्त्री रहेका थिए। पछि यस विभागका लागि मुहम्मद शहीदुल्लाहले यस विभागका लागि प्रभाषकको रूपमा काम गरेका थिए। सन् १९५२ मा भाषा आन्दोलनका समयमा यस विभागको भूमिका अतुलनीय रहेको थियो। अध्यापक मुहम्मद आबदुफ हाइयेरको सम्पादनमा प्रकाशित (सन् १९५८ देखि) "साहित्य पत्रिका" यस विभागमा अनुसन्धानका लागि ऐतिहासिक रुपमन यहाँ स्थापित भएको थियो। सन् १९७१, बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता युद्धका समयमा यस विभागका शिक्षक तथा अध्यापक मुनीर चौधरी, मोफाज्जल हायदार चौधुरी, आनोवार पाशा लगायत कयौँ शिक्षकहरू सहिद भएका थिए। अध्यापक मुनीर चौधुरीद्वारा आविष्कृत मुनीर अपटिमा नामक एक कुञ्जीपाटी तथा लेखन यन्त्रको बाङ्ला विभागमा ठूलो योगदान रहेको छ।

अङ्ग्रेजी विभाग

अङ्ग्रेजी विभाग ढाका विश्वविद्यालयको प्रतिष्ठाकाल देखिनै रहेको एक विभाग हो। हाल यस विभागमा ३६ जना पूर्णकालीन शिक्षक, १ जना उच्च कोटीकाका अध्यापक, १ खण्डकालीन अध्यापक र १ खण्डकालीन शिक्षक रहेका छन् अङ्ग्रेजी विभागको इतिहासलाई तीन विशिष्ट चरणहरूमा विभाजित गर्न सकिन्छ। बेलायती शासनकालको समयमा यस विभागका प्रधानको हिसाबमा सिएल रेनलाई नियुक्त गरिएको थियो। सन् १९४७ मा देश विभाजनका समयमा अध्यापन गराइरहेका कयौँ शिक्षकहरूले यस विभाग छाडेका थिए। कयौँ शिक्षकहरूले यस विभाग छाडे पछि एजी स्टक जस्ता अध्ययकहरू यस विभागसँग जोडिएका थिए। साहित्य तथा भाषाका क्षेत्रमा यस विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरूको भूमिका तथा योगदान यस विभागमा सबैभन्दा परिचित छ। अङ्ग्रेजी विभागका अध्ययनरत कयौँ विद्यार्थीहरू तथा शिक्षकहरूले भाषा आन्दोलनको समयमा निकै सक्रिय रूपमा लागिपरेका थिए भने ती मध्ये शिक्षक ज्योतिर्मय गुहठारता, राशिदुल हासान तथा ७ जना विद्यार्थीहरू सहिद भएका थिए।

अरबी तथा इसलाम शिक्षा विभाग

सन् १९२१ मा अरबी तथा इसलामी विषयमा अध्ययन गर्नका लागि ढाका विश्वविद्यालयमा अरबी विभागको स्थापना गरिएको थियो। अरबी विभागका प्रथम विभागीय प्रधान शामसुल ओलामा आबु नसर अहीद थिए। यस विश्वविद्यालयका पूर्व विद्यार्थी एसएम हुसाइन यस विभागका उपचार्य बनेका थिए। सन् १९६० मा अरबी विभाग एक स्वतन्त्र विभागको रूपमा परिणत भएको थियो। यस विभागको सुरुवात गर्दा खेरी मात्र ४ जना शिक्षकहरू रहेका थिए। सन् २००६ सम्ममा यस विभागमा कुल २१ जना शिक्षकहरू रहेका थिए भने प्रायः विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या ५०० हुन्छ। यसको स्थापना भएदेखि यस विभागका विद्यार्थीहरूले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा उल्लेखनीय योगदानहरू पुर्‍याइरहेका छन्।

सन् १९२१ मा स्थापित अरबी तथा इस्लामी अध्ययन विभाग सन् १९६० मा छुट्टिएक‍ थियो भने "इस्लामी अध्ययन" एक स्वतन्त्र विभागको रूपमा स्थापित भएको थियो। हाल यस इस विभागमा लगभग १६ शिक्षकहरू रहेका छन्। यस विभाग कलाभवनको दोस्रो तल्लामा अवस्थित छ भने विभागीय पुस्तकालय चौँथो तलामा अवस्थित रहेको छ। पुस्तकालयको छेउमा विभागीय शिक्षकहरूले आफ्नै खर्चमा बनाएको विद्यार्थीहरूको लागि कम्प्युटर प्रयोगशाला रहेको छ। हाल विभागले सेमेस्टर प्रणाली शिक्षा प्रणाली लागू गरेको छ।

इस्लाम इतिहास तथा संस्कृति विभाग

सन् १९४८ मा मात्र तीनजना शिक्षकलाई लिएर इस्लाम इतिहास तथा संस्कृति विभागको स्थापना गरिएको थियो। इतिहास विभागका विभागीय प्रधान अध्यापक आब्दुफ हामिदले सुरुदेखिनै यस विभागको पनि प्रधानको रूपमा दायित्व निर्वाह गरेका थिए। सन् १९५० मा अध्ययक आबु माहमेद शाबिबुल्लाह विभागीय प्रधानको रूपमा नियुक्त भएका थिए। आबु माहमेद शाबिबुल्लाह पछि विभिन्न समय ममताजुर रहमान तरफदार, अध्यापक मुहाक्मद सिराजुल इसलाम, अध्यापक एसएम इमामुद्दिन, अध्यापक आगा माहदि हुमायन, अध्यापक एसए क्यु हुमायनी आदि यस विभागका प्रमुख अध्ययकहरूको रूपमा कार्यरत थिए।

पाली, बौद्ध शिक्षा तथा संस्कृत विभाग

संस्कृत र पाली भाषा तथा यी भाषाहरूको साहित्य साहित्य प्राचीन शिक्षा, संस्कृति, धर्म, दर्शन र इतिहासको मुख्य तत्व हो। सन् १९२१ देखि ढाका विश्वविद्यालयमा संस्कृत र पाली विषयको शिक्षा कार्यक्रमलाई सुरु गरिएको थियो। जसकारण यो विभाग विभिन्न समयमा विभिन्न नामहरूबाट परिचित बनेको थियो। सन् १९५० मा यस विभागको नाम बाङ्ला तथा संस्कृत विभाग थियो भने पछि यसलाई परिवर्तन गरी सन् १९७० मा संस्कृत तथा पाली विभाग राखिएको थियो। ढाका विश्वविद्यालयमा हाल संस्कृत नामक एक विभाग तथा पाली तथा बौद्ध शिक्षा नामक एक विभाग गरी दुई फरकफरक विभागहरू चालू अवस्थामा रहेका छन्। यस विभागकका लागि विगतमा विभिन्न वरिष्ठ अध्ययकहरूले विभागीय प्रधानको रूपमा काम गरिसकेका छन्। यस विभागका केही उल्लेखनीय शिक्षकहरू मध्य: हरप्रसाद शास्त्री, डा मुशिलकुमार दे, डा मुहाम्मद शहीदुल्लाह आदि हुन्। यस विभागमा यस विभागमा स्नातक र स्नातकोत्तर बाहेक एमफिल तथा विद्यावारिधि स्नातकोत्तर कार्यक्रम पनि चालू रहेको छ।

ढाका विश्वविद्यालय प्रवेश परीक्षा उत्तीर्ण भएका सबै धर्मका विद्यार्थीहरूलाई पाली र बौद्ध शिक्षा विभागमा ४ वर्षको अवधिमा भर्ना गर्न सकिन्छ। "पाली तथा बौद्ध शिक्षा" विभागका विद्यार्थीहरूले स्नातकोत्तर हासिल गर्नका लागि कुल ४ वर्षमा ६ सेमिस्टरहरूमा उतिर्ण हुनु पर्दछ। पाली भाषा र बौद्ध धर्म बाहेक यी ६ सेमेस्टरमा विद्यार्थीहरूले अङ्ग्रेजी, तथ्याङ्क, कम्प्युटर, अर्थशास्त्र, बङ्गलादेशको इतिहास अध्ययन, समाजशास्त्र, इतिहास, अनुसन्धान विधि र अन्य थुप्रै विषयहरूमा पनि अध्ययन गर्नु पर्दछ भने यही नियम संस्कृत विभागका विद्यार्थीहरूको लागि लागू हुन्छ।

तथ्यविज्ञान विभाग

सन् १९५९ मा सूचना तथा पुस्तकालय प्रबन्धन विभागको सुरुवात गरिएको थियो भने हाल यो विभाग पुस्तकालय विज्ञान विभागको रूपमा परिचित छ। तत्कालीन समयमा यस विभागमा मात्र डिप्लोमासम्मको अध्ययन व्यवस्था रहेको थियो भने पछि पुस्तकालय विज्ञानमा स्नातकोत्तर प्रदान गरिन थालिएको थियो। सन् १९८७ मा यस विभागको नाम परिवर्तन गरी पुस्तकालय तथा तथ्यविज्ञान विभाग राखिएको थियो भने नयाँ नामाकरण पश्चात् तीन वर्षीय स्नातकोत्तर प्रदान गर्न सुरु गरिएको थियो। पछि यस विभागको नाम पुनः फेरबदल परि पुस्तकालय तथा तथ्यविज्ञान व्यवस्थापन विभाग राखिएको थियो।

नाट्यकला तथा सङ्गीत विभाग

सन् १९९४ सेप्टेम्बर १ का दिन नाट्यकला तथा सङ्गीत विभागको स्थापना गरिएको थियो। यस भन्दा अघि ढाका विश्वविद्यालय कला सङ्कायको अधीनमा सन् १९८९ मा नाट्यकला विषय र सन् १९९३ मा सङ्गीत विभागको स्थापना गरिएको थियो। हाल यस विभागमा सङ्गीत विषयमा विद्यावारिधि हासिल गर्न पाइने व्यवस्था रहेको छ।

फारसी, उर्दू साहित्य विभाग

सन् १९२१ देखि ढाका विश्वविद्यालयले फारसी भाषा साहित्य विषयको अध्ययनको सुरुवात गरेको थियो भने त्यससमय उर्दू भाषाको गतिविधिहरूलाई पनि सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। सुरुवाती चरणमा फारसीमा स्नातकोत्तर तथा एक सहायकको रूपमा उर्दू भाषा पढाइ हुने व्यवस्था गरिएको थियो। सन् १९४७ मा पाकिस्तानको स्वतन्त्रता पश्चात् उर्दू भाषाको स्नातक र स्नातकोत्तरसम्मको पढाइलाई पनि थप गरिएको थियो। यस विभागका प्रथम विभागीय प्रधान खान बाहादुर फिदा आली खान थिए। यस विभागका उल्लेखनीय शिक्षकहरू मध्य; अध्यापक आन्दालिब शादानी, शओकत सबजवारी, हानिफ आफताब आहमेद सिद्दिकी आदि पर्छन्। यस विभाग बङ्गलादेशमा फारसी र उर्दूको अभ्यासमा तथा विशाल साहित्यिक उत्थान गर्नका लागि एक महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ। सन् २००७ देखि फारसी भाषा र साहित्य विभागले एक विभागको स्थापना गरेका थिए।

दर्शन विभाग

दर्शन विभागकोको सुरुवात ढाका विश्वविद्यालयको सुरुवात देखिनै भएक‍ थियो। शैक्षिकवर्ष सन् १९५२-५३ मा दर्शन विभागलाई दर्शन तथा मनोविज्ञान नामक चिनिन थालिएको थियो भने पछि यो यसै नामबाट परिचित भएको थियो। सन् १९६५ को अगस्टमा मनोविज्ञानलाई दर्शन विभागबाट छुट्टाएर एक छुट्टै विभागको रूपमा स्थापित गरिएको थियो। बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता युद्धको सुरुवातमानै यस विभागका अध्यापक तथा तत्कालीन विभाग प्रधान डाक्टर गोविन्दचन्द्र देव सहिद भएका थिए। यस विभागका सुरुवाती विभाग प्रधान जर्ज ह्यारी ल्याङ्ली थिए। सहिद डा गोविन्दचन्द्र देवको मृत्यु हुनु भन्दा अगाडि उनले आफ्नो ५०% चल तथा अचल सम्पत्ति ढाका विश्वविद्यालयको पक्षमा दार्शनिक अध्ययनको लागि विशेष गरी मानव कल्याण, सामाजिक प्रगति, विश्व भ्रातृत्व र विश्व शान्तिको पक्षमा हस्तान्तरण गरेका थिए। उनीद्वारा हस्तान्तरण गरिएको दानका कारण सन् १९६० को डिसेम्बर महिनामा दर्शन विभागको स्थापना गरिएको थियो। केन्द्रले नियमित रूपबाट "दर्शन र प्रगति" नामक एक बङ्गला पत्रिका प्रकाशित गर्दछ भने एक अङ्ग्रेजी पत्रिका जसलाई फिलोसोफी र प्रोग्रेस पनि भनिन्छ। यस केन्द्रको पहलमा प्रत्येक वर्ष मासिक बैठक र देव स्मारक व्याख्यानको आयोजना गरिन्छ।

इतिहास विभाग

सन् १९२१ जुलाई १ का दिन ढाका विश्वविद्यालयमा एक नयाँ विभागको रूपमा इतिहास विभागको सुरुवात गरिएको थियो। सुरुवाती वर्षहरूमा यस विभागबाट ७ जनाले मात्र स्नातक अध्ययन विद्यार्थी थिए भने सन् १९२३ मा १४ विद्यार्थीले भर्ना गरेका थिए। यस विभागको सुरुवात गर्दा यहाँ जम्मा ५ जना शिक्षकहरू रहेका थिए भने वर्तमानमा २९ जना नियमित शिक्षक, २ जना सङ्ख्यातिरिक्त शिक्षक, १ जना वरिष्ठ शिक्षक तथा ५ जना खण्डकालीन शिक्षकहरू रहेका छन्। यस विभागमा स्नातक तथा स्नातकोत्तर अध्ययनरत विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या ५०० हुन्छ। यस विभागले शिक्षा क्षेत्रको साथसाथै साँस्कृतिक गतिविधि तथा खेलकुद क्षेत्रमा पनि विशेष योगदान दिएको छ। सन् १९३० को दशकदेखि विभिन्न आन्दोलन तथा सङ्ग्रामहरूमा यस विभागको अतुलनीय योगदान रहेको छ। बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता युद्धको समयमा यस विभागका ३ शिक्षक र ३ विद्यार्थी सहिद भएका थिए।

विज्ञान सङ्काय

कार्नन हल - मूल भवन

सन् १९२१ मा यस विश्वविद्यालयको स्थापना कालदेखिनै विज्ञान सङ्कायको थालनी गरिएको थियो भने यस सङ्काय अन्तर्गत अनुसन्धान कार्यक्रमहरूलाई पनि सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। यस सङ्कायको स्थापना गर्दा यसमा पदार्थ विज्ञान, रसायन विज्ञान र गणित विज्ञान गरी तीन विभाग छुट्टाइएको थियो। विज्ञान सङ्कायको अधीनमा हाल केन्द्रहरूको स्थापना गरिएको छ जसमा; बोस सेन्टर फर एडभान्स स्टडिज एन्ड रिसर्च, सेमिकन्डक्टर टेकनोलोजी रिसर्च केन्द्र, रिन्युएबल इनर्जी रिसर्च केन्द्र, बद्वीव अनुसन्धान केन्द्र, दुर्जोग अनुसन्धान प्रशिक्षण तथा व्यवस्थापन केन्द्र आदि पर्छन्।

पदार्थ विज्ञान विभाग

ढाका विश्वविद्यालयको पदार्थ विज्ञान विभाग

सन् १९२१ मा स्थापना गरिएको १२ विभागहरू मध्ये पदार्थ विज्ञान विभाग एक थियो। यस विभागको स्थापना कालदेखिनै यस विभागका लागि कलकत्ता विश्वविद्यालयका युवा शिक्षक तथा प्रतिभावान विज्ञानी सत्येन्द्रनाथ बसुले योगदान दिएका थिए। विशाल भारतको विभाजनमा समयमा यस विभागका कयौँ शिक्षकहरू देश छुट्टिएपछि भारत गएका थिए। त्यपछिका वर्षहरूमा यस विभागमा तात्विक पदार्थ विज्ञान, न्युक्लिय पदार्थ विज्ञान, ठोस पदार्थ विज्ञान, चिकित्सक विज्ञान, सौर्यशक्ति विज्ञान, भूपदार्थ विज्ञान आदि विषयहरूलाई थप गरी अनुसन्धान गर्न सुरु गरिएको थियो। यो विभाग हाल बङ्गलादेशको वृहत् विभागको रूपमा परिणत भएको छ।

गणित विभाग

सन् १९२१ मा प्रख्यात गणितविद् अध्यापक भूपतिमोहन सेन र डाक्टर नलिनीमोहन बसुको नेतृत्वमा ढाका विश्वविद्यालयमा गणित विभागको स्थापना गरिएको थियो। पहिला गणित विभाग पूर्वी बङ्गाल सरकारको सचिवालय भवनको एक कोठामा तथा त्यसपश्चात् केही समयका लागि कार्जन हलको पश्चिम तल्लामा स्थित थियो भने यो विभाग अस्थायी रूपमा वर्तमान प्राणि विज्ञान विभागको पूर्वी भागमा अवस्थित रहेको थियो। पछि एकै भवनको तीन तल्ला मध्ये पश्चिमी आधा भाग गणित विभागका लागि दिइएको थियो। सन् १९६५ मा साइन्स एनेक्स भवनको तीन तला गणित विभागलाई हस्तान्तरण गरिएको थियो। पछि एकै भवनको तीन तल्ला मध्ये पश्चिमी आधा भाग गणित विभागका लागि दिइएको थियो। सन् १९६५ मा साइन्स एनेक्स भवनको तीन तला गणित विभागलाई हस्तान्तरण गरिएको थियो। शैक्षिक वर्ष सन् १९७४-७५ मा एमफिल शिक्षा तथा शैक्षिक वर्ष सन् १९९६-९७ मा चार वर्षेको पाठ्यक्रम राख्नका लागि प्रस्ताव गरिएको थियो। हाल यस विभागमा शिक्षकहरूको सङ्ख्या ३५ छ भने विद्यार्थीहरूको कुल सङ्ख्या १५९३ रहेको छ। हाल यस विभागको सबै गतिविधिहरू मुजिबुर रहमान गणित विभागमा चालू रहेको छ।

रसायन विज्ञान

ढाका विश्वविद्यालयको रसायन विज्ञान

ढाका विश्वविद्यालयको रसायन विज्ञान विभाग बङ्गलादेशको ऐतिहासिक शिक्षा विभागहरू मध्ये एक हो। यस विभागको सुरुवात सन् १९२१ मा विश्वविद्यालयको स्थापनासँगै भएको थियो। यस विभागमा हाल स्नातक, एमफिल तथा विद्यावारिधी लगायत अन्य उच्च शिक्षा हासिल गर्न सकिने व्यवस्था रहेको छ भने यस विभागका कुल शिक्षार्थीहरूको सङ्ख्या ४५० तथा शिक्षकहरूको सङ्ख्या ५१ रहेको छ। यस विभागका विभागीय प्रमुख अध्यापक मोकाररम होसेन खोन्दोकारको नामानुसार ढाका विश्वविद्यालयमा मोकाररम होसेन खोन्दोकार विज्ञान भवनको निर्माण गरिएको थियो। विज्ञानी मोकाररम होसेनको,स्मरणमा ढाका विश्वविद्यालयमा मार्च १२, १९८१ देखि विज्ञान आधारित स्मारक व्याख्यान सुरु गरिएको थियो जुन हालसम्म पनि सञ्चालनमा रहेको छ। यस विभागमा पूर्व विद्यार्थीहरूका लागि दुई आन्तरिक छात्रवृत्तिको व्यवस्था गरिएको छ जुन फातेमा तामिजउद्दिन छात्रवृत्ति र आब्दुल आजिज पाटोवारी स्मारक छात्रवृत्ति हुन्।

तथ्याङ्क विभाग

बङ्गलादेशको पहिलो एकाडेमी मान्यता प्राप्त तथ्याङ्कविद् तथा साहित्यिक अध्यापक डाक्टर काजी मोताहार होसेनले बङ्गलादेशमा तथ्याङ्क शिक्षा तथा अनुसन्धानको प्रसारमा दूरगामी विचार दिएका थिए। तथ्याङ्कविद् अध्यापक एएनएम मुनिरुज्जामानको साथमा उनले सन् १९५० मा ढाका विश्वविद्यालयमा तथ्याङ्क विभागको स्थापना गरेका थिए। यस विभागमा प्रथम विभागीय प्रमुख मोताहार होसन थिए। यस विभागको माध्यमबाट कयौँ तथ्याङ्कविद्हरूले अन्तर्राष्ट्रिय रूपबाट ख्याति कमाउन सफल भएका थिए। यस विभागमा स्नातक, स्नातकोत्तर, एमफिल, विद्यावारिधीसम्मको अध्ययन गर्न पाइने व्यवस्था रहेको छ।

पदार्थ तथा सैधान्तिक भौतिक विज्ञान विभाग

पदार्थ तथा सैधान्तिक भौतिक विज्ञान विभाग

कार्जन हल भवनको पूर्व पट्टिको भागदेखि लिएर यस विभागले हाल १५०० वर्गफिट बराबरको क्षेत्रमा स्थापित छ। अध्यापक खन्दोकार सिद्दिके राब्बानी यस विभागका प्रथम विभागीय प्रमुखको रूपमा यस विभागसँग आवद्ध भएका थिए भने यस विभागले सन् २००८ नोभेम्बर ३ का दिनदेखि यसको गतिविधिहरूलाई सञ्चालनमा ल्याएको थियो। स्वास्थ्य, आधुनिक विज्ञान र प्रविधिको योगदानलाई विश्वमाझ फैलाउनका आफ्नो प्रविधिक विकासको माध्यमबाट उपलब्ध गराउने उद्देश्यका साथ विभागले अनुसन्धान गतिविधिहरू गरिरहेको छ। यो विभाग मुख्यतया व्यावहारिक तथा उद्देश्यपूर्ण अनुसन्धानमा केन्द्रित छ। यस विभागमा हाल एमफिल तथा विद्यावारिधीसम्मको अध्ययन गर्न पाइने व्यवस्था रहेको छ। विज्ञान तथा प्राविधिक शाखाहरूबाट दक्षता हासिल गरेका विद्यार्थीहरूले विश्वविद्यालयको नियम बमोजिम यस विभागमा प्रवेश पाउन प्रावधान रहेको छ। यद्यपि यो विभागको अनुसन्धान सामग्री प्राथमिकता, पर्यवेक्षक र विद्यार्थीको आपसी प्राथमिकताहरूको संयोजनमा निर्भर गर्दछ। सैधान्तिक भौतिक विज्ञान विभागलाई ढाका विश्वविद्यालयमा सन् १९७५ देखि सञ्चालनमा ल्याइएको थियो तर प्रयोजनीय सङ्काय तथा पूर्वाधारको अभावका कारण यो विभाग सञ्चालनमा आएको ३ वर्षमै बन्द भएको थियो। अध्यापक एएम हारुन अर रशिद यस विभागका प्रतिष्ठित अध्यक्ष थिए। यसलाई पछि सन् २००७ मा भौतिकी विभाग र विश्वविद्यालयका अधिकारीहरूको पहलमा पुनः सञ्चालनमा ल्याइएको थियो।

ऐन सङ्काय

सन् १९२१ मा ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनाको समयमा यस विश्वविद्यालयले तीन सङ्कायका साथ शिक्षा यात्रा सुरु गरेको थियो भने ती तीन सङ्काय मध्य ऐन सङ्काय पनि एक थियो। सन् १९७३ सम्म ऐन सङ्कायको अधीनमा दुई वर्षे स्नातक चालू रहेको थियो। सन् १९७३-७६ को शैक्षिकवर्षदेखि ऐनविद्या स्नातकलाई तीन वर्षे बनाइ सञ्चालन गरिएको थियो। शैक्षिकसत्र सन् १९७६-७७ मा ऐनविद्या स्नातकलाई तीनवर्षेबाट चार वर्षे बनाइ सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। यस सङ्कायबाट जर्नल अफ द फ्याकल्टी अफ ल नामक एक वार्षिक पत्रिका नियमित रूपमा प्रकाशित हुँदै आएको छ।

ऐन विभाग

सन् १९२१ मा ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनाकालदेखिनै ऐन विभागलाई एक विभागको रूपमा मान्यता प्रदान गरी ऐन विषयको अध्ययनलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। सन् १९७३ सम्म ऐन सङ्कायको अधीनमा दुई वर्षे स्नातक चालू रहेको थियो। सन् १९७३-७६ को शैक्षिकवर्षदेखि ऐनविद्या स्नातकलाई तीन वर्षे बनाइ सञ्चालन गरिएको थियो। शैक्षिकसत्र सन् १९७६-७७ मा ऐनविद्या स्नातकलाई तीनवर्षेबाट चार वर्षे बनाइ सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। शैक्षिकसत्र सन् २००४-०५ मा ऐनविद्या स्नातकको पाठ्यक्रमलाई परिमार्जित गरी नयाँ पाठ्यक्रम तय गरिएको थियो भने यसकालागि कुल पूर्णाङ्कलाई १७००बाट वृद्धि गरी २३०० गरिएको थियो जसमा कुल २४ विषयहरूको अध्ययन गराउने व्यवस्था गरिएको थियो। प्रत्येक वर्ष कला तथा सामाजिक विज्ञान सङ्कायको अधीनमा आयोजित प्रवेश परीक्षाको माध्यमबाट विद्यार्थीलाई यस विभागमा भर्ना गर्ने व्यवस्था रहेको छ। ऐन विभागमा सन् १९७६-७७ को शैक्षिकसत्रबाट ऐनविद्या स्नातकको पठनपाठनलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। शैक्षिकसत्र सन् २००६-०७ देखि साधारण ऐनविद्या स्नातकको साथसाथै यस विषयमा स्नातकोत्तरसम्मको अध्ययन गर्न पाइने व्यवस्था मिलाइएको थियो। शैक्षिकसत्र सन् १९९१-९२ देखि ऐन विभागमा सर्वप्रथम एमफिल अध्ययनलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। हाल यस विभागबाट ऐन शिक्षामा विद्यावारिधी गर्न पाइने व्यवस्था रहेको छ।

सामाजिक विज्ञान सङ्काय

सन् १९७३ मा ढाका विश्वविद्यालयमा नयाँ सङ्कायको रूपमा यस सङ्काय थप गरिएको थियो। शैक्षिकसत्र सन् २००६-०७ देखि सामाजिक विज्ञान सङ्कायमा सेमिस्टर पद्धति तथा ग्रेड प्रणाली मार्फत तह छुट्टाउने व्यवस्था गरिएको थियो।

अर्थनीति विभाग

सन् १९२१ मा ढाका विश्वविद्यालयको स्थापना सँगसँगै अर्थनीति विभागको पनि स्थापना गरिएको थियो। शिक्षा तथा अनुसन्धानको क्षेत्रमा यस विभागले विगत लामो वर्षदेखि ऐतिहासिक सफलता प्राप्त गरेको छ। अर्थनीति विभाग सर्वप्रथम उन्नत शिक्षा तथा आधुनिक ज्ञानको चर्चका साथ केन्द्रको रूपमा परिणत भएको थियो। यस विभागले देशको मुलधारा अर्थनीति क्षेत्रमा दिशानिर्देशको भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ भने देशको अर्थनैतिक समस्याहरूको बारेमा चर्चा परिचर्चा गर्ने गरेको छ। यस विभागका शिक्षक तथा विद्यार्थीहरूको सहायतमा प्रकाशित अनुसन्धान पत्रले विश्वव्यापी सफलता प्राप्त गरेको थियो भने हाल ३० जना शिक्षक यस विभागमा कार्यरत छन्। विभिन्न वर्षहरूमा लगभग ७५० विद्यार्थीहरूले यस विभागबाट उच्चा शिक्षा हासिल गर्ने गरेका छन्।

राष्ट्रविज्ञान विभाग

सन् १९३८ राष्ट्रविज्ञान विभाग अर्थनीति विभागबमट छुट्टिएर एक स्वतन्त्र विभागको रूपमा स्थापित भएको थियो। यस विभागका प्रथम विभागीय प्रमुख देवेन्द्रनाथ बेनर्जी थिए भने त्यस समयदेखि सुरु भएको राष्ट्रविज्ञान विभाग हाल ढाका विश्वविद्यालयको एक महत्त्वपूर्ण विभागको रूपमा स्थापित भएको थियो। हाल यस विभागमा प्रतिवर्ष औसतमा १२०० जति विद्यार्थीहरू अध्ययनरत हुन्छन्। सन् १९८६ देखि यस विभागमा विद्यावारिधीसम्मको अध्ययन गर्न पाउने व्यवस्था मिलाइएको थियो। सन् २००६ मा यस विभागमा कार्यरत शिक्षकहरूको कुल सङ्ख्या ३२ रहेको थियो। हाल यस विभागमा राष्ट्रचिन्तन, बङ्गलादेशको राजनिती, अन्तर्राष्ट्रिय राजनिती, तथा पूर्वी एसियाली देशहरूको राजनिती विभागमा अध्ययपन हुँदै आएको छ। यस विभागमा कार्यरत शिक्षकहरूले केही अनुसन्धान पत्रहरू पनि प्रकाशन गर्दै आएका छन् जसमध्ये केन्द्रीय पूर्वी एसियाली अध्ययन, मानव समाजिक केन्द्रीय शिक्षा तथा जापानी अध्ययन केन्द्र आदि उल्लेख्य छन्।

अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्क विभाग

सन् १९४७ देखि ढाका विश्वविद्यालयमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्क विभाग नामक नयाँ विभागको स्थापना गरी उक्तशि विषयमा अध्ययपन सञ्चालन गरिएको थियो। यस विभागले सुरुमा दक्षिण एसियाली अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्क विद्या नामक एक विषयको अध्ययपनलाई सञ्चालनमा ल्याएको थियो। मात्र एमएसएस शिक्षा मार्फत यात्रा सुरु गरेको यस विभागमा सन् १९६८ देखि बिएसएस शिक्षाका कार्यक्रम सञ्चालित भएको थियो। यस विभागमा हाल शिक्षा प्रमाणपत्रको पनि व्यवस्था गरिएको छ। शैक्षिकसत्र सन् २००६-०७ बाट यस विभागमा सेमिस्टर पद्धति लागू गरिएको थियो। हाल यो सामाजिक विज्ञान विभाग सङ्कायको एक उल्लेखनीय विभाग हो। प्रथम विभागीय प्रमुख अध्ययक आशेका इरशाद थिए। हाल यस विभागमा ३० जना शिक्षकहरू कार्यरत छन्। यस विभागमा कार्यरत अध्यापकहरू मध्ये एम शाहिदुज्जामान, समुद्र ऐन विषय तर्फ विशेषज्ञ अध्यापक मोहाम्मद रमजुल हक, अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्क विश्लेषक अध्यापक डाक्टर इमतियाज आहमेद, अध्यापक डाक्टर आकमल होसाइन, अध्यापक मोहाम्मद आब्दुल हामिद, अध्यापक डाक्टर देलोवार होसाइन, अध्यापक डाक्टर आमेना महसिन तथा मनवाधिकार विशेषज्ञ अध्यापक डाक्टर सिआर आबरार उल्लेखनीय अध्यापकहरू हुन्। जर्नल अफ आइआर नामक एक नियमित पत्रिका यस विभाग मार्फत प्रकाशन हुँदै आएको छ भने हाल यस पत्रिकाका लागि अध्यापक इमतियमज आहमेदले मुख्य सम्पादकको रूपमा काम गरिरहेका छन्। ढाका विश्वविद्यालयको सामाजिक विज्ञान भवनको छैटौँ तल्लामा यस विभाग अवस्थित रहेको छ। यस विभागमा एक कम्प्युटर प्रयोगशाला तथा अत्याधुनिक बैठक कोठा तथा पुस्तकालय रहेको छ भने यस विभागले एक वेबसाइट पनि सञ्चालन गरिरहेको छ।

समाजविज्ञान विभाग

समाजशास्त्र विभागको स्थापना सन् १९५७ मा दिवङ्गत अध्यापक एके नाजमुल करिमको पहल तथा युनिसेफको वित्तीय सहयोगबाट ढाका विश्वविद्यालयमा कला सङ्कायको अधीनमा स्थापना गरिएको थियो। सन् १९७३ मा सामाजिक विज्ञान सङ्कायको स्थापना पश्चात् यस विभागलाई सन् १९७३ मा सामाजिक विज्ञान सङ्कायको सुरुवात पश्चात् यस विभाग समाजिक विज्ञान सङ्कायको अधीनमा आएको थियो। यस विभागमा स्नातक तथा स्नातकोत्तर कार्यक्रमको साथसाथै विद्यावारिधी तथा एमफिलसम्मको अध्ययन गर्न पाइने व्यवस्था रहेको छ। समाजशास्त्र विभागमा अध्यापक नाजमुल करिमद्वारा स्थापित एक सङ्ग्रहालय रहेको छ जुन बङ्गलादेशको समग्र संस्कृतिलाई झल्काउन सफल रहेको मानिन्छ।

लोक प्रशासन विभाग

ढाका विश्वविद्यालयको लोक प्रशासन विभाग

बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता पश्चात् सन् १९७२ मा ढाका विश्वविद्यालयमा लोक प्रशासन विभागको थालनी गरिएको थियो। स्थापना पश्चात् यस विभागमा स्नातकोत्तर पाठ्यक्रमको अध्यापनलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। सन् १९८० को दशकमा यस विभागमा एमफिल अध्ययनको सुरुवात गरिएको थियो भने त्यसको केही वर्ष पश्चात् विद्यावारिधीसम्मको अध्ययन गर्न पाउने व्यवस्था मिलाइएको थियो। यस विभागको स्थापना तथा बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता पश्चात् ढाका विश्वविद्यालयको पहिलो कुलपतिको भूमिकामा अध्यापक मोजाफ्फर आहमेद चौधुरी तथा लोक प्रशासन विभागका संस्थापक अध्यापक नूर मुहाम्मद मिञ्जा बनेका थिए। सुरुवाती चरणमा राष्ट्र विज्ञान विभागको पाँच शिक्षक लोक प्रशासन विभागमा सामेल भएका थिए। यस विभागबाट स्नातक साथसाथै स्नातकोत्तर तथा एमफिलको डिग्री प्रदान गरिँदै आएको छ।

जनसञ्चार, पत्रकारिता तथा मानव विज्ञान विभाग

सन् १९६२ मा जनसञ्चार तथा पत्रकारिता विभागको स्थापना गरिएको थियो। सुरुवाती चरणमा यस विभागको नाम पत्रकारिता विभाग रहेको थियो भने त्यससमयम मात्र एक वर्षको डिप्लोमा पाठ्यक्रम अध्यापन गराइने व्यवस्था रहेको थियो। सन् १९६८ मा डिप्लोमा पाठ्यक्रमका साथसाथै दुई वर्षे स्नातकोत्तरलाई पनि सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। सन् १९७८ मा तीन वर्षे स्नातक अध्यापनलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियोे। हाल यस विभागमा ४ वर्षे स्नातकको व्यवस्था गरिएको छ। बङ्गलादेश भित्र तथा विश्वव्यापी रूपमा मुद्रण तथा यान्त्रिक सञ्जालको प्रसारमा यस विभागको महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ। प्रतिवर्ष यस विभागमा औसत ७० जना नयाँ शिक्षार्थीहरूले भर्ना लिँदै आएका छन्। कयौँ सैद्धान्तिक पाठ्यक्रहरू बाहेक भिडिओ, छायाचित्रण तथा प्राविधिक विषयमा पनि यस विभागमा अध्यापन चालू रहेको छ।

सन् १९९२ डिसेम्बर ५ का दिन मानव विज्ञान विभागले ढाका विश्वविद्यालयमा सामाजिक विज्ञानको छुट्टै शाखाको रूपमा आफ्नो संस्थागत यात्रा सुरु गरेको थियो। यस विभागका संस्थापक अध्यक्ष प्रख्यात समाजशास्त्री तथा मानव विज्ञानी अध्यापक डाक्टर आनोवारउल्लाह चौधुरी रहेका थिए। यस विभागको गतिविधिहरू तत्कालीन समय निकै कम शिक्षकहरूको साथ सुरु भएको थियो भने सन् १९९३ जनवरी महिनामा यसले पहिलो अध्यापन कार्यक्रम सञ्चालन गरेको थियो। यस विभागका वर्तमान प्रमुख अधिकारी हासान आल शाफि हुन्। अध्यापक आरेफिन, अध्यापक शाहीन आहमेद, अध्यापक जाहिद सहित वरिष्ठ अध्यापकहरूले मानव विभागमा केही महत्त्वपूर्ण कार्य गरेका थिए।

जनसङ्ख्या तथा महिला शिक्षा विभाग

सन् १९९८ मा ढाका विश्वविद्यालयको एक नयाँ विभागको रूपमा जनसङ्ख्या विज्ञान विभागको स्थापना गरिएको थियो। देशको जनसङ्ख्या सम्बन्धित विषयहरूलाई अनुसरण गरी प्रभावी प्रबन्धनका तथा एक प्रशिक्षित र कुशल जनशक्तिको लागि यस विभागको महत्त्वपूर्ण योगदान दिइरहेका छ। यस विभागबाट दुई वर्षे मास्टर अफ पपुलेसन साइन्स विषयमा व्यावसायिक स्नातकोत्तर हासिल गर्न सकिने व्यवस्था रहेको छ। यस विभागमा प्रति वर्ष २५ जना विद्यार्थीहरूलाई प्रवेश परीक्षा मार्फत छनोट गर्ने व्यवस्था रहेको छ जसमध्ये १० जनाको कोटा छात्राहरूका लागि संरक्षित गरिएको थियो।

महिला शिक्षा विभाग

महिला शिक्षा विभागको स्थापना सन् २००० अप्रिलमा भएको थियो। अध्यापक नाजमा चौधुरी अध्यक्षको रूपमा नियुक्ति भएपश्चात् यस विभागको विभागीय गतिविधिहरूलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। यस विभागको साथमा रोयल नेदरल्यान्ड दूतावासले ५ वर्षे सम्झौता पत्रमा हस्ताक्षर गरेको थियो भने यसको वित्तीय सहायताको साथमा कला भवनको पाँचौँ तल्लामा विभागका लागि विभिन्न प्रतिष्ठानहरूको स्थापना गरिएको थियो।

उन्नयन शिक्षा, चलचित्र तथा आलोकचित्र विभाग

बङ्गलादेश जस्तो विकासशील देशको विकास नीति विश्लेषणमा सैद्धान्तिक तथा व्यावहारिक ज्ञानको संयोजनको साथ एक कुशल जनशक्तिको उत्पादन का लागि सन् २००३ मा ढाका विश्वविद्यालयमा सामाजिक विज्ञान सङ्कायमा दुई वर्षे (चार सेमेस्टर) मास्टर्स अफ डेभलपमेन्ट प्रोग्राम अध्ययन कार्यक्रमलाई प्रवेश दिइएको थियो। यस विभागका लागि डेनमार्क सरकारले सन् २००४ मा एक वर्षका लागि विभागको उन्नयनका तथा विकासमा सहायता प्रदान गरेको थियो। परियोजना बमोजिम विभागको शैक्षिक गतिविधिहरूको विकासका लाथि अवसंरचनात्मक विकास, शिक्षक अनुसन्धान तथा सहायक विकास गतिविधिहरूलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो।

टेलिभिजन तथा चलचित्र अध्ययन विभागको स्थापना सन् २०१२ जनवरी २३ का दिन गरिएको थियो। सुरुमा विभागमा माच्र स्नातकोत्तर अध्यापन चालू रहेको थियो भने त्यसको दुई वर्ष पश्चात् सन् २०१३ मा चार वर्षे अनार्स अध्यापनलाई पनि सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। टेलिभिजन तथा चलचित्र अध्ययन विभाग देशमा अनुभवी चलचित्र निर्माताको सङ्कटलाई सुल्झाउनका लागि कार्यरत छ। चलचित्र तथा वृत्तचित्र सहित विभिन्न प्रकारको प्रस्तुतिहरूको प्रयोजनका लागि यो विभाग परिचित छ।

अपराध विज्ञान विभाग

सन् २०१२ अप्रिल ३० का दिन ढाका विश्वविद्यालयको अनुमोदनमा सामाजिक विज्ञान सङ्कायको एक स्वतन्त्र शाखाको रूपमा यस विभागको स्थापना गरिएको थियो। सन् २०१३ नोभेम्बर २४ का दिन अध्यापक डाक्टर जिया रहमान यस विभागका प्रथम विभागीय प्रमुखको रूपमा नियुक्त भएका थिए। यस विभागले शैक्षिकसत्र सन् २०१३-२०१४ देखि स्नातक तथा स्नातकोत्तरको कार्यक्रमलाई सञ्चालनमा ल्याएको थियो भने हाल विएसएस तथा एमएमएस इन क्रिमिनिलज एन्ड क्रिमिनल जस्टिस (स्नातकोत्तर) कार्यक्रममा शिक्षार्थीहरूले अध्ययन गर्दै आएका छन्।

व्यवसाय शिक्षा सङ्काय

व्यवसायी शिक्षा सङ्काय

सन् १९७० मा वाणिज्य सङ्कायको अधीनान व्यवस्थापन तथा लेखा नामक दुई विभागहरूको स्थापना गरिएको थियो। सन् १९७४ मा बजार व्यवस्थापन र वित्तीय विभाग गरी थप दुई विभागहरूको स्थापना गरिएको थियो। यस सङ्कायमा एमबिए तथा बिबिए कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेका छन् भने यहाँ लगभग ६ हजार विद्यार्थीहरू हुने गरेका छन्। सन् १९९५ जुलाई १६ देखि वाणिज्य सङ्कायको नाम परिवर्तन गरी व्यवसाय शिक्षा सङ्काय राखिएको थियो।

व्यवस्थापन र लेखा विभाग

सन् १९७० मा ढाका विश्वविद्यालयमा व्यवस्थापन विभागको स्थापना भएको थियो। सन् २००१ जुन २ सम्म यस विभागको नाम व्यवस्थापन विभाग रहेको थियो भने सन् २००१ जुन ३ का दिन यस विभागको नाम परिवर्तन गरी व्यवस्थापन अध्ययन विभाग राखिएको थियो। स्थापना कालदेखिनै व्यवस्थापन अध्ययन विभाग कुशल मानव संसाधनको विकासका लागि अद्यावधिक पाठ्यक्रम तैयार गरि विशेष शिक्षा तथा प्रशिक्षण प्रदान गर्ने गरेको छ। यस विभागमा हाल बिबिए, एमबिए, डिबिए, एमफिल तथा विद्यावारिधीसम्मको अध्ययन गर्न पाइने व्यवस्था रहेको छ। यस विभागमा मास्टर्स अफ प्रोफेसनल ह्युमन रिसोर्स म्यानेजमेन्ट नामक एक विषेश पाठ्यक्रमको पनि चालू रहेको छ।

लेखा तथा सूचना प्रणाली विभागको स्थापना सन् १९७० मा १४० विद्यार्थी तथा ८ शिक्षकहरूको साथमा एक विभागको रूपमा भएको थियो। यस विभागको उद्देश्य विद्यार्थीहरूको वास्तविक जीवनमा लेखाङ्कन पेशालाई अपनाउन तथा लागू गर्नका लागि विद्यार्थीहरूको विशिष्ट ज्ञान तथा कौशल बढाउनु रहेको छ जसका लागि विभागमा स्नातक तथा स्नातकोत्तरका कार्यक्रमहरूलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। देशमा लेखाङ्कन पेशा, शिक्षा तथा अनुसन्धानमा यस विभागको महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ।

बजार व्यवस्थापन, वित्त र बैङ्क विभाग

बजार व्यवस्थापन विभाग ढाका विश्वविद्यालयको वाणिज्य सङ्कायको एक विभाग हो जसलाई बङ्गलादेशमा व्यावसायिक शिक्षाको क्षेत्रमा एक अन्तर्राष्ट्रिय मानक संस्थानको रूपमा मान्यता प्राप्त रहेको छ। यस विभागको स्थापना सन् १९७४ जुलाई १ का दिन स्वर्गीय अध्यापक आब्द्ल्लाह फारुकद्वारा गरिएको थियो भने प्रथम विभागीय प्रमुख पनि उनीनै थिए। सन् १९७४ मा ४ शिक्षक र ७५ विद्यार्थीहरूको साथमा यस विभागको स्थापना गरिएको थियो। जर्नल अफ मार्केटिङ नामक एक मान्यता प्राप्त पत्रिका प्रत्येक वर्ष यस विभागबाट प्रकाशित हुन्छ। शैक्षिकसत्र सन् २००१-०२ मा यस विभागका लाथि मार्केटिङ एमबिए नामब नयाँ कार्यक्रम पेश गरिएको थियो। यस विभागबाट बिबिए, एमबिए, एमफिल तथा विद्यावारिधीसम्म अध्ययन गर्न पाइने व्यवस्था रहेको छ।

सन् १९७४ जुलाई १ का दिन वित्त विभागको स्थापना गरिएको थियो। यस विभागमा बिबिए, एमबिए, एमफिल तथा विद्यावारिधीका कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेका छन्। स्थापना कालदेखिनै वित्त विभाग कुशल मानव संसाधनको विकासका लागि अद्यावधिक पाठ्यक्रम तैयार गरी विशेष शिक्षा तथा प्रशिक्षण प्रदान गरिरहेको छ।

बैङ्किङ विभागलाई पहिलोपटक सरकारी विश्वविद्यालयहरूको बीच वाणिज्य सङ्कायको अधीनमा ढाका विश्वविद्यालयमा पेश गरिएको थियो। स्वतन्त्र बाजार अर्थव्यवस्था, व्यापार तथा वाणिज्यमा विश्वव्यापीकरणको प्रक्रियाका कारण बैङ्किङ शिक्षा मागको अनुरूप यसलाई मान्यता दिइएको थियो। बैङ्किङ विभाग देश भित्र रहेका बेङ्क तथा व्यवसायहरूलाई सञ्चालन गर्नका लागि अवसर तथा कुशल मानव संसाधनको उत्पादन गर्न अग्रणी भूमिका निर्वाह गर्ने उद्देश्यका साथ स्थापना गरिएको थियो। यस विभागको स्थापनम सन् २००४ मा भएको थियो।

व्यवस्थापन सूचना र अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार विभाग

सन् २००५ अप्रिल १२ का दिन संस्थापक अध्यक्षको रूपमा आब्दुल मान्नान चौधुरीको नियुक्तिको साथ यस विभागको स्थापना भएको थियो। एमबिए कार्यक्रमको साथसाथै यस विभागमा सन्ध्याकालीन एमबिए कार्यक्रम पनि सञ्चालनमा रहेको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार विभागको स्थापनम सन् २००६ मा गरिएको थियो। यस विभागमा व्यावसायिक शिक्षा सङ्काय सामेल छ। यसले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार अध्ययनमा स्नातक तथा स्नातकोत्तर शिक्षा प्रदान गरिरहेको छ। अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार विभाग अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारका लागि कुशल मानव संसाधनको उत्पादनका लागि महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ।

पर्यटन विभाग

पर्यटन तथा आतिथ्य व्यवस्थापन विभागको स्थापना सन् २००६ मा भएको थियो। पर्यटन तथा आतिथ्य उद्योगमा योग्य तथा प्रशिक्षित कर्मचारीहरूको आवश्यकतालाई ध्यानमा राख्दै व्यावसायिक शिक्षा सङ्काय ढाका विश्वविद्यालयले यस क्षेत्रमा डिग्री प्रदान गर्नका लागि यस विभागको स्थापनम गरेको थियो।

सङ्गठन रणनीति तथा नेतृत्व विभाग

यस विभागको स्थापना सन् २०१६ जुन ३० का दिन अध्यापक डाक्टर आब्दुल मईनको सभापतित्वमा स्थापना गरिएको थियो। व्यवसाय अध्ययन विभागको एक महत्त्वपूर्ण तथा एक प्रमुख विभाग हो। यो विभाग सफल उद्यमी बनाउनका लागि देशमा एकमात्र विभागको रूपमा आफ्नो शोध कार्यलाई निरन्तरता दिइरहेका छ। यस विभागको स्थापना कालदेखिनै विविध शिक्षण गतिविधिहरूको माध्यमबाट कुशल नेताका उत्पादनका लागि यसको महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ। हल यस विभागमामा बिबिए, डिबिए, एमबिए, एमफिल तथा विद्यावारिधिका पाठ्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेका छन्।

जीवविज्ञान सङ्काय

सन् १९७४ मा ढाका विश्वविद्यालयमा नयाँ सङ्कायको रूपमा जीवविज्ञान सङ्कायलाई थप गरी सञ्चालनमा ल्याइएको थियो भने यस विभागको सहायक विषयहरूको रूपमा वनस्पति विज्ञान, वातावरण, फार्मेसी, मनोवैज्ञानिक, सुक्ष्म जीवविज्ञान आदि विषयहरूलाईको पठनपाठनलाई पनि सञ्चालन गरिएको थियो। सन् १९७९ मा सुक्ष्म जीवविज्ञान, सन् १९९७ मा चिकित्सक मनोविज्ञान तथा मत्सविज्ञमन र सन् २००० मा जेनेटिक इन्जिनियरिङ एन्ड बायोटेक्नोलोजी लगायतका विभागहरूको गठन भएको थियो। वर्तमान यस सङ्कायमा कुल ९ विभागहरू रहेका छन्। यस सङ्कायको स्थापनाकालदेखिनै यसका विभागहरूले जीव विज्ञानसम्बन्धी राष्ट्रिय मुद्दाहरूको अनुसन्धानमा सक्रियतासाथ भाग लिइरहेका छन् भने ती विभागहरूले राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता तथा प्रशंसा प्राप्त गरिसकेका छन्। यस सङ्कायका सदस्यहरूको कुल सङ्ख्या १२५ रहेको छ। यस सङ्कायका विभागहरू स्थानीय र विदेशी विश्वविद्यालय र प्रयोगशालाहरूसँग बहु संयुक्त अनुसन्धान गतिविधिमा संलग्न रहेका छन्। यस सङ्कायको अधीनमा बायोटेक्नोलोजी अनुसन्धान केन्द्र, एडभान्स सेन्टर फर बियोलोजिकल रिसर्च र सेन्टर अफ एक्सिलेन्सी नामक तीन अनुसन्धान केन्द्रहरू रहेका छन्। यस बाहेक ढाका विश्वविद्यालय जैविक विज्ञान पत्रिका नामक एक नियमित पत्रिका पनि यस सङ्काय अन्तर्गत प्रकाशित भइरहेको छ। यस सङ्कायका वर्तमान डीन अध्यापक डाक्टर अनोवार होसेन हुन्।

भूमि, जल तथा पर्यावरण विभाग

सन् १९४९ मा भूमि, जल तथा पर्यावरण विभागको स्थापना भएको थियो। यस विभागको स्थापना पश्चात् यसले सन् १९९२ सम्म एमएससी स्नातकोत्तर प्रदान गर्ने गरेको थियो। सन् १९६३ मा बिएससी तथा एमएससी जस्ता स्नातकोत्तरहरू पनि यस विभाग मार्फत प्रदान गरिएको थियो। सन् २००० जुलाई २३ का दिन विभागीय प्रतिष्ठान समितिको एक बैठकले यस विभागको नाम भूमि विज्ञान विभागबाट परिवर्तन गरी भूमि, जल तथा पर्यावरण विभाग राखिएको थियो भने त्यस पश्चात् यस विभागमा बिएससी तथा एमएस स्नातकोत्तरका पाठ्यक्रमहरूलाई पठनपाठन चालू भएको थियो। यस विभागको पठनपाठनका गतिविधि बाहेक हाल यो विभाग राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका विभिन्न विश्वविद्यालय र सङ्गठनहरूसँग संयुक्त रूपमा अनुसन्धान गतिविधिहरूमा संलग्न रहेको छ। यस विभागले यस विषयमा एमएससी स्नातकोत्तर, एमफिल तथा विद्यावारिधीका प्रमाणपत्रहरू प्रदान गरिरहेको छ।

वनस्पति विज्ञान विभाग

वनस्पति विज्ञान विभाग, ढाका विश्वविद्यालय

वनस्पति विज्ञान विभाग ढाका विश्वविद्यालयको सबैभन्दा पुरानो विभागहरू मध्ये एक हो। स्वर्गीय अध्यापक पि मशेश्वरीको नेतृत्वमा यस विभागको स्थापना सन् १९३९ जीवविज्ञान विभागको एक विषयको रूपमा भएको थियो भने स्थापना पश्चात् यसका शिक्षण गतिविधिहरूले निरन्तरता पाएको थियो। सन् १९४८ मा वनस्पति विज्ञानमा प्रथम एमएससी कक्षा सुरु भएको थियो भने सन् १९५० मा वनस्पति विभाग विषयमा एमएससी प्रथम स्नातकोत्तर प्राप्त गरिएको थियो। यस विभागको विभागीय प्रमुखको रूपमा डाक्टर मजिद आहमेद सन् १९४९ मा आसित भएका थिए। सन् १९५४ यस विभाग एक स्वतन्त्र विभागको रूपमा स्थापित भएको थियो भने त्यससमय यस विभागका विभागीय प्रधान जिपि मजुमदार रहेका थिए। हाल यस विभागमा कुल ६५० जना विद्यार्थीहरू रहेका छन् भने कुल शिक्षकहरूको सङ्ख्या ३५ रहेको छ।

प्राणी विज्ञान विभाग

प्राणी विज्ञान विभाग, ढाका विश्वविद्यालय

यस विभागका प्रथम विभागीय प्रधान डाक्टर हाबिबुल्लाह खाा युसुफजाई रहेका थिए। यस भन्दा अधि यस विभागको सन् १९३९ मा स्थापना भएको जीव विज्ञान विभागको अधीनमा रहेको थियो। प्राणी विज्ञान विभागको स्थापना सन् १९५४ मा भएको थियो भने यस विभागको स्थापना पश्चात् यसका शैक्षिक गतिविधिहरूले निरन्तरता पाएका थिए। यस विभागका प्रथम विभागीय प्रथान डाक्टर हाबिबुल्लाह खाा युसुफजाई रहेका थिए। यस भन्दा अधि यस विभागको सन् १९३९ मा स्थापना भएको जीव विज्ञान विभागको अधीनमा रहेको थियो। यस विभागमा मत्स्यपालन, जीवशास्त्र, वन्यजीव, परजीवी र आनुवंशिकीमा अनुसन्धान र शिक्षाका लागि थुप्रै सुविधाहरू रहेका छन्। बिएससी, एमएस, एमफिल र विद्यावारिधी यस विभागबाट प्राणी विज्ञानको विभिन्न शाखाहरूमा पुरस्कृत गरिन्छ।

जैविक रसायन विज्ञान विभाग

सन् १९५७ मा कार्जन हलको अन्तिम कोठा तिर अवस्थिति चारतले भवनमा यस विभागको स्थापना गरिएको थियो। यस विभागको स्थापना अध्यापक कामालउद्दिन आहमेदको नेतृत्व भएको थियो। स्थापनाकालमा यस विभागको नाम प्राणी रसायन विभाग भएतापनि पछि यस विभागको नाम परिवर्तन गरि प्राणी रसायन तथा सुक्ष्म जीव विज्ञान विभाग राखिएको थियो जसको फलस्वरूप थप पाठ्यक्रम थप गरी सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। यस विभागमा थुप्रै प्रतिष्ठित वैज्ञानिक तथा अनुसन्धानकर्ताहरू शिक्षणमा संलग्न रहेका छन्। यस विभागले चार वर्षे स्नातक, एक वर्षे स्नातकोत्तर, एमफिल र विद्यावारिधी प्रदान गर्दछ। विभागका वर्तमान अध्यक्ष अध्यापक इशतियाक आहमेद हुन्।

मनोविज्ञान विभाग

मनोविज्ञान विभाग ढाका विश्वविद्यालयको कला विभागको तेस्रो तलामा अवस्थित रहेको छ। यस विभागको स्थापना सन् १९६५ मा अध्यापक डाक्टर मीर फखरुज्जामानको नेतृत्वमा भएको थियो भने उनीनै यस विभागका प्रथम विभागीय प्रमुख रहेका थिए। सर्वप्रथम यस विभागबाट एमए स्नातकोत्तर प्रदान गर्न गरिएको थियो। सन् १९६७ मा मनोविज्ञान विभागमा स्नातक तहको अध्ययनको पनि व्यवस्था मिलाइएको थियो।

सुक्ष्म जीव विज्ञान विभाग

सन् १९७९ मा ढाका विश्वविद्यालयको कमर्जन हलको क्षेत्रमा अवस्थित प्राणीविज्ञान भवनको प्रथम तल्लाको एक अंशमा यस विभागको स्थापना भएको थियो। यस विभागका संस्थापक अध्यक्ष अध्यापक डाक्टर आनोवारुल आजिम चौधुरी थिए भने देशको प्रख्यात सुक्ष्म वैज्ञानिकहरूको पूर्ण सहयोग तथा अथक प्रयासहरूबाट एमएससी अनुसन्धान समूहलाई मात्र १०-१२ विद्यार्थीहरूको साथमा स्थापना गरिएको थियो। पछि विस्तारै यस विभागको शिक्षा र अनुसन्धानको गुणवत्ता सुधारिएको थियो भने यसको ख्याति देश तथा विदेशमा फैलिएको थियो। यस देशको कृषि-खाद्य पेय पदार्थ तथा औषधि उद्योग, स्वास्थ्य, वातावरण आदिको विकासमा सूक्ष्म जीवविज्ञानीहरूको विशेष योगदानको महत्त्व र आवश्यकता व्यापक रूपमा महसुस भएकोले बिएससी तह अध्ययन यस विभागमा शैक्षिकसत्र सन् १९८८-१९८९ देखि सुरु गरिएको थियो।

डाक्टर मोकररम होसेन विज्ञान भवन

हाल यस विभाग विश्वविद्यालयको विज्ञान सङ्काय भवनको प्रथम तथा द्वितीय तलामा बिएससी अनार्स, एमएस, एमफिल र विद्यावारिधी अध्यापन भैरहेको छ जहाँ लगभग २५० विद्यार्थीहरूका लागि शिक्षा र अनुसन्धान कार्यक्रम सञ्चालित रहेका छन्। यस विभागका २४ शिक्षकको रेखदेखमा प्रत्येक वर्ष करीव ४० विद्यार्थी यहाँबाट अध्ययन सम्पन्न गरेपश्चात् सफलतापूर्वक देश र विदेशका प्रतिष्ठित संस्थानहरूमा भाग लिई योगदान दिइरहेका हुन्छन्। सन् २००४ अप्रिलसम्मको तथ्याङ्कका अनुसार विभाग मा २८५ एमएससी स्नातकोत्तर धारकहरू मध्ये करीव ४५ प्रतिशत विद्यार्थीहरूले विदेशमा विद्यावारिधी गर्न छात्रवृत्ति प्राप्त गरेको थिए। राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धान अनुदान विभागले विभिन्न क्षेत्रहरू जस्तै; विषाणु विज्ञान, माइक्रोबियल जैव प्रौद्योगिकी, वातावरणीय सूक्ष्म जीव विज्ञान, आणविक पारिस्थितिकी, बायोटेक्नोलोजी, खाद्य तथा औद्योगिक माइक्रोबायोलोजी, प्रदुषण नियन्त्रण र जैविक टेक्नोलोजी आदिलाई समेट्छ भने यसले त्यस क्षेत्रमा अनुसन्धान गरिरहेको हुन्छ। विभागका सदस्यहरूले विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धान संस्थानहरूसँग संयुक्त रूपमा अनुसन्धान गरिरहेका छन्। यी मध्ये आइसिडिडिआरबी, बङ्गलादेश जुट अनुसन्धान आयोग, बिसिएसआइआर , बङ्गलादेश आणविक अनुसन्धान प्रतिष्ठान , सार्वजनिक स्वास्थ्य संस्थान, अन्तर्राष्ट्रिय आणविक उर्जा आयोग आदिले उल्लेखनीय कार्यहरू गरिरहेका छन्। यस विभागकम वर्तमान अध्यक्ष अध्यापक डाक्टर माहमुदा इयासमिन हुन्।

मत्सय विज्ञान विभाग

अध्यापक मोहाम्मद शफि मत्स्य विज्ञान भवन

बङ्गलादेशको अर्थव्यवस्थामा माछा पालन क्षेत्रको महत्त्व बुझेर ढाका विश्वविद्यालयमा शैक्षिकसत्र सन् १९९७-९८ देखि मत्स्यपालन विभागको शैक्षिक गतिविधि सुरु भएको थियो। सन् २००४ मार्च २९ का दिन ढाका विश्वविद्यालयको बैठकमा यस विभागको नाम परिवर्तन गरी मत्स्य विभागमा राख्ने निर्णय भएको थियो। मत्स्य विभागको मुख्य उद्देश्य बङ्गलादेशको माछा पालन स्रोतको संरक्षण र समुचित व्यवस्थापनको लागि सम्पूर्ण मत्स्य क्षेत्रको विकासको माध्यमबाट देशको सामाजिक-आर्थिक अवस्थाको व्यापक परिवर्तनका लागि आवश्यक र उपयुक्त मत्स्य वैज्ञानिकहरूको उत्पादन गर्नु रहेको छ।

चिकित्सा मनोविज्ञान विभाग

चिकित्सा मनोविज्ञानको अध्यापन कार्यक्रम शैक्षिकसत्र सन् १९९३-९४ देखि ढाका विश्वविद्यालयको मनोविज्ञान विभाग अन्तर्गत ब्रिटिस विभागको अन्तर्राष्ट्रिय विकास विभागको आर्थिक सहयोग तथम १२ बेलायती विज्ञहरूको सहयोगमा ढाका विश्वविद्यालय र युनिभर्सिटी कलेज लन्डनको संयुक्त कार्यक्रम अन्तर्गत सुरु भएको थियो। सन् १९९७ मा यो विभाग एक छुट्टै विभागको रूपमा स्थापित भएको थियो। विभागमा हाल पूर्णसमयका ५ र २ अंशकालिक शिक्षकहरू कार्यरत रहेका छन्।

शैक्षिक मनोविज्ञान विभाग

सन् २००६ मा ढाका विश्वविद्यालयमा शैक्षिक मनोविज्ञान विभागको स्थापना भएको थियो। यसलाई अनुसरण गर्दै, शैक्षिक र परामर्श मनोविज्ञान विभागलाई शैक्षिक र परामर्श मनोवैज्ञानिक तयारीको उद्देश्यको लागि जीवविज्ञान सङ्काय अन्तर्गत एक स्वतन्त्र विभागको रूपमा सन् २०११ मा स्थापित गरिएको थियो। यो विभागले स्नातक तथा स्नातकोत्तर प्रदान गर्दै आएको छ।

चिकित्सा सङ्काय

चिकित्सा सङ्काय भवन, कार्जनहल, ढाका विश्वविद्यालय

चिकित्सा विभागको स्थापना सन् १९९५ मा भएको थियो भने यो विभाग पहिला रसायन विभागको अधीनमा रहेको थियो। यस सङ्कायका वर्तमान डीन अध्यापक डाक्टर आब्दुल रहमान हुन्। यस सङ्काय अन्तर्गत चार विभागहरू रहेका छन्।

चिकित्सा रसायन र फर्माकोलोजी विभाग

चिकित्सा रसायन विभाग चिकित्सा सङ्काय अधीनमा रहेक‍ एक विभाग हो। यस विभागका वर्तमान अध्यक्ष अध्यापक डाक्टर मेहेदी मासुद हुन्।

चिकित्सा सङ्काय अन्तर्गतको भवनमा फर्माकोलोजी तथा अन्य विभागहरू सञ्चालनमा रहेका छन्। सन् २००३ मा चिकित्सा सङ्कायको अधीनमा रहेर यस विभागको स्थापना भएको थियो। यस विभागले देश तथा विदेशमा स्वास्थ्य सेवामा योगदान पुर्‍याउनका लागि विद्यार्थीहरूलाई शिक्षित गरिरहेको छ। यहाँ चार वर्ष स्नातक डिग्री (फार्मेसी) पूरा गरेका विद्यार्थीहरूलाई एक वर्षको एमफर्म (फार्मेसीको स्नातक) डिग्री प्रदान गरिन्छ। यस विभाग अन्तर्गत रहेर एमफिल तथा विद्यावारिधीसम्मको अध्ययन गर्न पाइने व्यवस्था रहेको छ।

फार्मेसी विभाग

यस विभागको स्थापना ढाकम विश्वविद्यालयमा सन् १९६४ मा भएको थियो। यस विभागको सहायतममा देशमा यस विषयसँग सम्बन्धित अध्यापनहरू सञ्चालनमा आएका थिए। ढाका विश्वविद्यालयमा यस विभागको स्थापना पश्चात् अन्य विश्वविद्यालयहरूमा पनि यस विभागको स्थापना गरिएको थियो। हाल यस विभागमा ५ वर्षे स्नातकका कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेका छन्। यस विभागका वर्तमान विभागीय प्रमुख अध्यापक डाक्टर सीतेश चन्द्र बाछार हुन्।

इन्जिनियरिङ तथा प्राविधिक सङ्काय

इन्जिनियरिङ तथा प्राविधिक विषयका तीन विभागहरूको साथमा यस विभागको स्थापनम सन् २००८ जुलाई १ का दिन भएको थियो। यस सङ्कायका वर्तमान डीन शाहपदा रफिक हुन्। कार्नन हल परिसर अन्तर्गत विज्ञान क्याफेटिरियलको द्वितीय तलामा यस सङ्कायको कार्यालय रहेको छ। यस सङ्काय अन्तर्गतका विभागहरू यस प्रकार छन्।

विद्युत तथा विद्युतीय इन्जिनियरिङ विभाग

विज्ञान तथा प्राविधिक क्षेत्रमा विश्वव्यापी सञ्चार र विद्युतीय क्रान्तिको युगमा जीवनोपयोगी भौतिक विज्ञानको क्षेत्रलाई लक्षित गर्दै यस विभागको स्थापना जम्मा २५ विद्यार्थीहरूको साथमा सन् १९६५ सेप्टेम्बरमा भएको थियो भने त्यससमय यस विभागका स्नातकोत्तरसम्मको अध्यापन गराउन व्यवस्था रहेको थियो। यस विभागका प्रथम विभागीय प्रमुख मोहाम्मद फजलुल रहमान थिए। बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता पश्चात् देशमा विद्युत तथा प्राविधिक शिक्षण क्षेत्रको द्रुत विकासका लागि यस विभागका गतिविधिहरूले विस्तारै सफलता प्राप्त गरेको थियो भने त्यसपछि यस विभागमा थप केही आधुनिक विषयका अध्यापन कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा आएका थिए। सन् १९७४ मा यस विभागको नाम परिवर्तन गरी विद्युतीय पदार्थविज्ञान तथा इलेक्ट्रोनिक्स राखिएको थियो भने सन् २००५ अक्टोबर ६ का दिन यस विभागको नाम पुनः परिवर्तन गरी विद्युतीय पदार्थविज्ञान, इलेक्ट्रोनिक्स तथा सञ्चार इन्जिनियरिङ विभाग राखिएको थियो। त्यसपछि सन् २०१४ मा यस विभागको नाम पुनः परिवर्तन गरी इलेक्ट्रोकल तथा इलेक्ट्रोनिक इन्जिनियरिङ विभाग राखिएको थियो। सन् १९७४ देखि यस विभागमा स्नातक स्तरसम्मका कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेका छन्। हाल यस विभागका विभागबाट एमफिल र विद्यावारिधीका अध्यापन कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेका छन्।

रसायन इन्जिनियरिङ विभाग

यस विभागको स्थापना सन् १९७२ मा भएको थियो। रसायन, रासायनिक प्राविधिक तथा रसायन इन्जिनियरिङ समन्वय अध्यापन कार्यक्रमहरू यस विभागबाट सञ्चालित रहेका छन्।

कम्प्युटर विज्ञान विभाग

सन् १९९२ सेप्टेम्बर १ का दिन ढाका विश्वविद्यालयमा कम्प्युटर विज्ञान विभागलाई स्थापित गरिएको थियो। स्थापनाकालमा यस विभागमा स्नातकसम्मका अध्यापन कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेता पनि पछि यस विभागमा स्नातकोत्तर अध्यापनका कार्यक्रमहरूलाई पनि सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। सन् २००४ मार्च २७ का दिन यस विभागको नाम परिवर्तन गरि कम्प्युटर विज्ञान तथा प्राविधिक विभाग राखिएको थियो। यस विभाग मोकाररम भवनराजिमा अवस्थित मनोरम विज्ञान भवनको तृतीय तथा चौँथो तल्लामा रहेको छ। यस विभागका प्रथम विभागीय प्रमुख अध्यापक डाक्टर लुत्फर रहमान रहेका थिए। यस विभागमा हाल ११ वटा आधुनिक प्रयोगशालाहरू रहेका छन्। यस विभागका प्राध्यापकहरूले विश्व प्रसिद्ध विश्वविद्यालयबाट उच्च शिक्षा हासिल गरेका छन्। सन् २०१० देखि ढाका विश्वविद्यालयको प्राविधिक सङ्काय अन्तर्गत प्रथकपटक यस विभागबाट सेमिस्टर प्रणाली लागू गरिएको थियो। सन् २०१० मा यस विभागको डियु डार्क नाइट नामक एक समूहले एसिएम आइसिपिसीमा भाग लिएको थियो। यस विभागमा विद्यार्थीहरूको एक सक्रिय विद्यार्थी सङ्गठन रहेको छ। सन् २०१२ मा यस विभागले आफ्नो २०औँ वार्षिकोत्सव मनाएको थियो। बङ्गलादेशमा सूचना प्रविधि उद्योगको विशेषताले यस विभागका विद्यार्थीहरूको ठूलो सङ्ख्यालाई समेट्छ। यस विभागका थुप्रै विद्यार्थीहरू विश्वको प्रख्यात प्राविधिक कम्पनीहरू जस्तै गुगल, माइक्रोसफ्ट, मोटोरोला, नोकिया, सिएमेन्स इत्यादिमा कार्यरत छन्। यस विभागले ढाका विश्वविद्यालय र राष्ट्रिय विश्वविद्यालय प्रवेश भर्ना गतिविधिहरूको लागि स्वचालित प्रणाली सहित धेरै महत्वपूर्ण प्राविधिक क्षेत्रमा योगदान दिएको छ।

कम्प्युटर विज्ञान विभागको २०औँ वार्षिकोत्सव कार्यक्रम

बङ्गलादेशको पहिलो अनलाइन जाज वेबसाइटले यस विभागको एक वेबसाइट सिर्जना गरेको छ। विद्यार्थीहरूको समग्र विकासको लागि त्यहाँ प्रोग्रामिङ प्रतियोगिता क्लब, सांस्कृतिक क्लब, क्रिकेट क्लब, कम्प्युटर क्लबहरू रहेकम छन्। छोटो अध्यापन कार्यक्रमहौ मार्फत गैर-विभागीय विद्यार्थीहरूको लागि प्राविधिक र प्रशिक्षण प्रमाणपत्र पाठ्यक्रम कार्यक्रम यस विभागबाट सफलतापूर्वक सञ्चालन भइरहेको छ। विद्यार्थीहरूको सुविधाको लागि यस विभागसँग पूर्ण वाइफाइ इन्टरनेट सुविधा रहेको छ। थप रूपमा प्रत्येक प्रयोगशालाको एक उच्च गतिको इन्टरनेट जडान गरिएको छ। विद्यार्थीको सुविधाको लागि विभागको प्रयोगशाला प्रत्येक दिन बेलुका ८ बजेसम्म खुला राखिन्छ।

परमाणु इन्जिनियरिङ विभाग

परमाणु इन्जिनियरिङ विभागको स्थापना सन् २०१२ मा भएको थियो। यस विभागकम प्रथम विभागीय प्रमुख अध्यापक डाक्टर खोरशेद आहमद कबिर रहेका थिए। यस विभागले विद्यार्थीहरूका लागि स्नातक तथा स्नातकोत्तरको प्रमाणपत्र प्रदान गर्दै आएको छ।

यन्त्रिय विज्ञान विभाग

यान्त्रिक विज्ञान तथा इन्जिनियरिङ विभागको स्थापना सन् २०१५ सेप्टेम्बर ८ का दिन भएको थियो। यस विभागले आफ्नो शैक्षिक गतिविधि शैक्षिकसत्र सन् २०१५-१६ मा १६ जना विद्यार्थीको साथमा सञ्चालनमा ल्याएको थियो। यस विभागका प्रथम विभागीय प्रमुख डाक्टर हाफिज मोहाम्मद हासान बाबु रहेका थिए। हाल यस विभागमा स्नातक तहको अध्यापन कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेका छन्। हाल यस विभागका विभागीय प्रमुख डाक्टर लाफिफा जामाल हुन्।

विश्व तथा पर्यावरण विज्ञान सङ्काय

भूगोल तथा पर्यावरण विभाग

शैक्षिकसत्र सन् १९४७-४८ देखि ढाका विश्वविद्यालयको एक नयाँ विभागको रूपमन भूगोल तथा पर्यावरण विभागको स्थापना गरिएको थियो भने यस विभागको स्थापना नाफिस आहमेदको नेतृत्वमा भएको थियो। यस विभागको स्थापनाकालका यहाँ मात्र स्नातक तहसम्मको अध्यापन गराउने व्यवस्था रहेको थियो भने सन् १९५४ मा भूगोल तथा पर्यावरण विभागमा स्नातक (सम्मान) अध्यापन कार्यक्रमलाई पनि सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। पछि स्नातक र स्नातकोत्तर तहमा प्राकृतिक र मानव भूगोलको बिभिन्न शाखाहरूको स्थापना गरिएको थियो सन् १९९६ मा भूगोल विभागको नाम परिवर्तन गरी भूगोल तथा पर्यावरण विभाग राखिएको थियो। यस विभागमा स्नातकोत्तर पाठ्यक्रम-आधारित डिग्री तथा अनुसन्धान कार्यक्रमहरू विद्यार्थीहरूको माध्यमबाट सुरु गरिएको थियो

भूविज्ञान विभाग

सन् १९४९ मा भूविज्ञान विभागको स्थापना भएको थियो भने यस विभागको स्थापना पश्चात् पहिलो बिएससी स्नातकोत्तर अध्यापन कार्यक्रमलाई सञ्चालनमा ल्याइएको थियो। सन् १०५७ मा एमएससी, सन् १९६७ मा तीन वरणषे स्नातक तथा सन् १९९८ मा ४ वर्षे समन्विक स्नातकका अध्यापन कार्यक्रमहरूलाई सञ्चालन गरिएको थियो। हाल यस विभागका २३ जना शिक्षकहरू रहेका छन्। यस विभागले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय ख्यातिप्राप्त अनुसन्धान प्रतिष्ठानहरूसँगको संयुक्त सहकार्यमा अनुसन्धान कार्य चालू रहेको छ जसमध्ये संयुक्त राज्य अमेरिकाको कोलोम्बिया विश्वविद्यालय एक हो। यस विभागमा जलविज्ञान, खनिज पदार्थ भूविज्ञान, पर्यावरण भूविज्ञान, भूवैज्ञानिक मानचित्रण लगायतका विषयहरूमा अध्यापन गराइन्छ।

ललितकला सङ्काय

यस विभागको स्थापनाको समयमा ललितकला सङ्कायको नाम सरकारी कला संस्थान रहेको थियो। सन् १९९३ मा यसलाई प्रथम श्रेणीको कलेजमा अद्यावधिक गरिँदै यसको नाम परिवर्तन गरी बङ्गलादेश कलेज अफ आर्ट्स एन्ड क्राफ्ट्स राखिएको थियो। सन् १९७३ मा संस्थानलाई ढाका विश्वविद्यालयको प्रशासनिक ढाँचा अनुसार ल्याइएको थियो भने यसको नाम परिवर्तन गरी ललितकला संस्थान राखिएको थियो। पछि यसले ललितकला सङ्काय नामबाट एक सङ्कायलाई दर्जा गराएको थियो। हाल यस सङ्कायमा आठ विभागहरू रहेका छन्।

संस्थानहरू

ढाका विश्वविद्यालय

शिक्षा तथा अनुसन्धान संस्थान':

यस संस्थानको स्थापना सन् १९५९ मा देशको शैक्षिक विकास तथा आधुनिकीकरणका लागि योग्य शिक्षक तथा प्रशिक्षकलाई विकसित गर्ने उद्देश्यका साथ ढाका विश्वविद्यालयको पहिलो संस्थानको रूपमा युएसएडको कोलोराडो स्टेट कलेजको (हाल उत्तरी कोलोराडो विश्वविद्यालय) सहयोगका साथ गरिएको थियो। यस संस्थानका विभिन्न पाठ्यक्रमहरू; चार वर्षे बिएड, एक वर्ष एमएड, दुई वर्षे एमएएडको सन्ध्याकालिन अध्यापन, एमफिल र विद्यावारिधी हुन् भने यसका यी तहरूका शैक्षिक कार्यक्रमहरू सञ्चालमा रहेका छन्।

तथ्याङ्क तथा शिक्षण संस्थान:

यस संस्थानको स्थापना सन् १९६४ मा भएको थियो। यस संस्थान सामान्यरूपमा आइएसआरटी नामले परिचित रहेको छ। तथ्याङ्कविद् डाक्टर काजी माताहार होसेन यस संस्थानका संस्थापक निर्देशक थिए भने हाल यस संस्थानका अध्यक्ष मोहाम्मद सोवाइब हुन्। यस संस्थानमा विद्युतीय तथ्याङ्क विषयमा ४ वर्षे बिएस र एक वर्षे एमएस अध्यापन कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहेका छन्।

स्वास्थ्य अर्थनीति संस्थान:

विगत तीन दशकहरूमा स्वास्थ्य अर्थव्यवस्थाको अर्थशास्त्रको एक प्रमुख शाखाको रूपमा यो संस्थान परिचित छ। ढाका विश्वविद्यालयको स्वास्थ्य अर्थनीति (आइएचई) संस्थानले सन् १९९८ देखि स्वास्थ्य अर्थनीतिको क्षेत्रमा उल्लेखनीय कार्यहरू गर्दै आएको छ जुन दक्षिण एसियाको एक मात्र शिक्षा शिक्षण संस्थान रहेको थियो। आइएचईका शाखाहरूले देशका विभिन्न क्षेत्रहरूमा उल्लेखनीय कार्यहरू गरिरहेको छ। यो संस्थान गुणस्तरीय शिक्षा र स्वास्थ्यको मापन, प्रदर्शन मापन र उत्पादनशीलता, वैकल्पिक स्वास्थ्य सेवा कार्यक्रमको आर्थिक मूल्याङ्कन र उपचार विधाहरू, रोगको परीक्षणका पनि परिचित रहेको छ।

ढाका विश्वविद्यालय केन्द्रीय विद्यार्थी संसद

ढाका विश्वविद्यालय केन्द्रीय छात्रो सङ्सोदको कार्यक्रम

ढाका विश्वविद्यालय केन्द्रीय विद्यार्थी संसद (डाकसु) को स्थापना शैक्षिकसत्र सन् १९२२-२३ मा भएको थियो। यस विद्यार्थी सङ्गठनको स्थापनाकालको नाम ढाका विश्वविद्यालय विद्यार्थी संसद रहेको थियो। ढावि केन्द्रीय विद्यार्थी संसद बङ्गलादेशको द्वितीय संसदको रूपमा परिचित छ। बङ्गलादेशको गणतान्त्रिक चेतना तथा स्वाधिकार आन्दोलनको सुरुवातकारी संस्थाको रूपमा यस संस्था पनि रहेको थियो। यस विद्यार्थी संसदले बङ्गलादेशको स्थापनादेखिनै समग्र इतिहासमा गौरवशाली भूमिका खेलेको छ। सन् १९२२ डिसेम्बर १ का दिन ढाका विश्वविद्यालयको कार्जन हलमा शिक्षकहरूको एक सभाले शैक्षिकसत्र सन् १९२३-२४ मा ढाका विश्वविद्यालय छात्रो सङ्सद नामक एक विद्यार्थी सङ्गठनको स्थापना गर्ने निर्णय गरेका थिए। सन् १९२३ जनवरी १९ का दिन विश्वविद्यालयको तत्कालीन कार्यवाहक परिषद्का शिक्षकहरूको एक सभाले यस निर्णयलाई अनुमोदन गरेको थियो। सन् १९२५ अक्टोबर ३० मा यस सङ्गठनलाई साधारण सभामा एक प्रारूप दिइ अनुमोदित गरिएको थियो। पछि यस सङ्गठनलाई विश्वविद्यालयका कार्यवाहक परिषदद्वारा पनि स्वीकृति प्राप्त भएको थियो। शैक्षिकसत्र सन् १०२४-२५ मा यस सङ्गठनका प्रथम सम्पादकको रूपमा जोगेन्द्रनाथ स्नगुप्तले काम गरेका थिए भने अर्को शैक्षिकसत्रमा अवनीभूषन रुद्र यस सङ्गठनका सम्पादक बनेका थिए। शैक्षिकसत्र सन् १९५३-५४ मा गणतन्त्र संसोधनको माध्यमबाट पूर्वनामलाई परिवर्तन गरी वर्तमान नाम ढाका विश्वविद्यालय केन्द्रीय विद्यार्थी संसद राखिएको थियो। बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता पश्चात् सन् १९७२ मा डाकसुको सहसभापतिको रूपमा बङ्गलादेश छात्रो युनियनबाट मुजाहिदुल इसलाम सेलिम र साधारण सम्पादकको रूपमा माहबुबुर जामान निर्वाचित भएका थिए। शैक्षिकसत्र सन् १९९०-९१ का लागि सहसभापतिको तथा प्रमुख सम्पादकको रूपमा विद्यार्थीनेताहरू आमानउल्लाह आमान र खायरुल कबिर खोकन निर्वाचित भएका थिए। ढाका विश्वविद्यालय केन्द्रीय विद्यार्थी संसदको सन् १९९० सम्म ३६ पटक निर्वाचन आयोजना गरिएको छ। यस विश्वविद्यालयका उपकुलपति आजाद चौधुरीले निर्वाचनका लागि पहल गरेतापनि डाकसुको सत्तारुढ पार्टीको विपक्षी विद्यार्थी सङ्गठनले चुनाव जित्ने डरले सरकारहरू चुनावका लागि विभिन्न अवरोधहरू गराउने गरेका छन्। उपकुलपतिले निकै निर्वाचानका लागि निकै पहल गरेतापनि विभिन्न क्षेत्रका दबाब र अवरोधका कारण अन्त्यमा चुनाव खारेज भएको थियो जसको फलस्वरूप सत्ताधारी पार्टीको विद्यार्थी शाखाको प्रभुत्व विस्तारै विश्वविद्यालय र हलहरूमा स्थापित गरेका छन्।

आवासीय भवनहरू

हलहरू

सलिमुल्लाह मुस्लिम हल

यस हलको स्थापना सन् १९२१ मा ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनाकालदेखिनै भएको थियो। यस हलको मूलभवनको निर्माण कार्य सम्पन्न २०औँ शताब्दीको अन्त्य तिर भएको थियो। सन् १९१९ मे २७ का दिन बेलायती सरकारको आवासिक हल अन्तर्गत विश्वविद्यालयको स्थापनाका लागि नाथार समितिको गठन गरिएको थियो। कलकत्ता विश्वविद्यालय आयोगले मुसलमान विद्यार्थीहरूका लागि आफ्नो संस्कृति र धर्म कायम राख्न हलको सिफारिस गरेको थियो। नाथान समितिको प्रतिवेदन र कलकत्ता विश्वविद्यालय आयोगको सिफारिसको आधारमा बेलायती भारत सरकारले ढाका विश्वविद्यालय यसकोविधेयक तयार पारेको थियो। सन् १९२० मार्च २३ का दिन यो विधेयक भारतीय विधान सभाले गभर्नर जनरल लर्ड रिडिङको सहमतिबाट पारित गरेको थियो। विश्वविद्यालयमा विद्यार्थी प्रवेश कार्यक्रम सन् १९२१ जुलाई १० का दिनबाट सुरु गरिएको थियो।

ढाका विश्वविद्यालय तीन हलहरूको साथ स्थापना गरिएको थियो जसमा मुस्लिम हल (सलिमुल्लाह मुस्लिम हल), जगन्नाथ हल र ढाका हल (पछि,यस हलको नाम परिवर्तन गरि मुहम्मद शहीदुल्लाह हल राखिएको थियो) पर्दछन्। मुस्लिम हल मुख्य रूपमा सचिवालय भवनको पहिलो तल्लाममा अवस्थित थियो। त्यो भन्दा तलका कोठाहरूमा भोजन कक्ष, भान्साघर, पुस्तकालय गरी केही कक्षहरूमा विभाजन गरिएको थियो। ढाका विश्वविद्यालयको पहले वर्षमा मुस्लिम हलले कुल १७८ आवासीय तथा सम्बद्ध विद्यार्थीहरू मध्ये ७५ विद्यार्थीहरूलाई समायोजित गरेको थियो। अध्यापक आहमेद फजलुर रहमानलाई सलिमुल्लाह मुस्लिम हलको पहिला अध्यक्षको रूपमा नियुक्त गरिएको थियो। यस हलको पहिलाको नाम मुस्लिम हल थियो भने पछि यस हलको नाम परिवर्तन गरि नवाव सर सलिमुल्लाह हल राखिएको थियो। ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनाको दश वर्ष पश्चात् सलिमुल्लाहको पुण्यतिथिकम दिन ढाका विश्वविद्यालयमा एक छात्रावास निर्माण गर्ने प्रस्ताव गरिएको थियो।

मुहम्मद शहीदुल्लाह हल

डाक्टर शाहीदुल्लाह हल

मुसा खाँ मस्जिद

शाहीदुल्लाह हलको अगाडि रहेको एक पोखरी

डाक्टर मुहम्मद शहीदुल्लाह हल ढाका विश्वविद्यालयको एक ऐतिहासिक हल हो। स्थापनाकालमा यस हलको नाम ढाका हल रहेको थियो। सन् १९६९ मा एसियाली विख्यात विद्वान शहीदुल्लाहको नाममा यस हलको नाम ढाका हलबाट परिवर्तन गरी शाहीदुल्लाह हल राखिएको थियो भने सन् २०१७ जुन १७ का दिन यस हलको नाम पुनः परिवर्तन गरी मुहम्मद शाहीदुल्लाह हल राखिएको थियो। यस हलमा कुल ६ वटा भवनहरू रहेका छन्।

सन् १९२१ मा ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनाकालकै समयम यस हललाई निर्माण गरिएको थियो। स्थापना कालका यस हलको नाम लाइटन हल राखिएको थियो भने त्यस लगत्तै यसको नाम ढाका हलमा परिवर्तन गरिएको थियो। पछि यस हलको नाम विख्यात भाषाविद् तथा विद्वान मुहम्मद शाहीदुल्लाहको नामबाट राखिएको थियो। यस हलको ठिक अगाडि एक विशाल ताल रहेको छ। सन् १९५२ मा भाषा आन्दोलनको एक विशाल जुलुस आयोजना गर्ने निर्णय गरिएको थियो। २५ मार्च १९७१ को रात यस हलको नजिक पाकिस्तानी सेनाको विरुद्धमा प्रतिरोध शक्ति गठन गरिएको थियो भने त्यसको फलस्वरूप पाकिस्तानी सेनाले नरसंहार सुरु गरेको थियो। यस हलका निवासी शिक्षक आताउर रहमान खान खादिम र उनीसँग रहेका अन्य मानिसहरूलाई पाकिस्तानी सेनाले गोली हानी हत्या गरेका थिए।

जगन्नाथ हल

जगन्नाथ हल

जगन्नाथ हल ढाका विश्वविद्यालयको एक ऐतिहासिक हल हो। जगन्नाथ हल ढाका विश्वविद्यालयको हिन्दु-बौद्ध-ईसाई समुदाय सहित आदिवासी छात्रहरूका लागि संरक्षित हल हो। जगन्नाथ हल पूर्वमा प्रसिद्ध अक्सफोर्ड ढाका विश्वविद्यालयको पहिलो तीन हलहरू मध्ये एक हो। हलको नाम जगन्नाथराय चौधुरीको नामबाट राखिएको थियो जो ढाकाको बलियाटीका जमिन्दार, किशोरीलाल चौधुरीका बुबा थिए। यस हलका प्रथम प्रमुख अध्यापक नरेशचन्द्र सेनगुप्ता थिए। पछि विभिन्न कालखण्डहरूमा यस हलका प्रधानका रूपमा सत्येन्द्रनाथ बोस, अध्यापक ज्ञानचन्द्र, अध्यापक डाक्टर गोविन्दचन्द्र देव, अध्यापक ज्योतिर्मय गुहठाकुरताले काम गरेका थिए। बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता युद्धको समयमा डाक्टर गोविन्दचन्द्र देव र अध्यापक ज्योतिर्मय गुहठाकुरतालाई पाकिस्तानी सेनाले हत्या गरेका थिए।

फजलुल हक हल

फजलुल हक हल

फजलुल हक मुस्लिम हलको स्थापनम सन् १९४० मा भएको थियो। यस हलको नाम अविभाज्य बाङ्लाका प्रधानमन्त्री आबुल काशेम फजलुल हकको नामबाट राखिएको थियो। शेरेबाङ्ला फजलुल हकले ढाका विश्वविद्यालयलाई स्थापना गराउनका लागि ठूलो भूमिका निर्वाह गरेका थिए। सन् १९४० जुलाई १ का दिन यस हलको स्थापना ३६३ विद्यार्थीहरूको साथमा भएको थियो। यस हलको मुख्य भवनको नजिक एक वर्धित भवन रहेको छ जुन दोक्खिन भवनको नामले परिचित छ। सन् १९७२ जुन १६ का दिन ढाका विश्वविद्यालयको सिन्डिकेट हलको नामबाट "मुस्लिम" शब्द हटाइएको थियो। अधिवक्ता शमशुल आलमले यस निर्णयलाई अस्वीकार गर्दै यस विषयलाई अदालतसम्म पुर्‍याएका थिए। सन् २००४ मार्च १ का दिन बङ्गलादेश उच्च अदालतले विश्वविद्यालय अधिकारीहरूलाई हलको मूल नाम "मुस्लिम" मा पुनर्स्थापित गर्न निर्देशन दिएको थियो। भाषाविद् डाक्टर मुहम्मद शाहीदुल्लाह यस हलका प्रथम प्रधान अधिकारीको रूपमा नियुक्त भएका थिए। हाल यस हलका प्रमुख अधिकारी अध्यापक डाक्टर मोहाम्मद मासुद हुन्।

सहिद जहरुल हक हल

यस हलको स्थापनाकालको नाम इकबाल हल थियो। सन् १९७१ मा बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता भएपश्चात् आगरतला षड्यन्त्र मामिलामा पाकिस्तानी सेनाद्वारा गोली हानि हत्या गरिएका ३५ मानिसहरू मध्ये एक सहिद जहरुल हकको नाममा यस हलको नाम परिवर्तन गरिएको थियो। यस हलमा आवासिक विद्यार्थीहरू कुल सङ्ख्या ७५० र गैरआवासिय विद्यार्थीहरूको कुल सङ्ख्या १,६२३ रहेको छ।

रोकेया हल

रोकेया हल

रोकेया हलले सन् १९३८ मा ढाका विश्वविद्यालयको पहिलो आवासीय महिला विद्यार्थी हलका रूपमा यात्रा सुरु गरेको थियो भने स्थापनाकालमा चमेली आवासीय गृहमा कुल १२ जना महिला विद्यार्थीहरू रहेका थिए। सन् १९६४ मा यस हलको नाम बेगम रोकेयाको नामबाट राखिएको थियो जो मूल रूपमा भारतीय उपमहाद्वीपमा महिला जागरूकताको अग्रणी थिइन्। आक्तार इमाम यस हलको प्रथम हल प्रमुख थिइन्। सन् १९७१ मा बङ्गलादेश स्वतन्त्रता युद्धको क्रममा विद्यार्थीहरूलाई पाकिस्तानी सेना र पाकिस्तानी सेनाका सहयोग सङ्गठनहरूले क्रूर यातना दिएका थिए। त्यससमय हलका विद्यार्थीहरूले बङ्गलादेश र ढाका विश्वविद्यालयमा विभिन्न आन्दोलनहरूको माध्यमबाट साहसी भूमिका निर्वाह गरेका थिए। वर्तमानमा यो छात्रावास तीन हजार भन्दा बढी विद्यार्थीहरूको आवासीय गृह हो। यहाँ स्नातक विद्यार्थीहरूका लागि शापला (मुख्य), चमेली (नयाँ), सूर्जेमुखी (विस्तारित) र ७ मार्च भवन गरी ४ भवनहरू रहेका छन्। यहाँ स्नातकोत्तर र एमफिल विद्यार्थीहरूका लागि फयजुन्नेछा नामक एक भवन रहेको छ। सात मार्च भवनलाई सन् २०१८ मा प्रधानमन्त्री शेख हासिनाले उद्घाटन गरेकी थिइन्। यस बाहेक हलको छेउमा शिक्षकहरूका लागि आवासीय हलको पनि निर्माण गरिएको छ। प्रत्येक वर्ष रोकेया हल प्राधिकरणले मेधावी विद्यार्थीहरूलाई "रोकेया सुनौलो पदक" प्रदान गर्दै आएको छ।

मास्टार्दा सूर्जोसेन हल

मास्टर्डा सूर्जोसेन हलको स्थापना सन् १९६४ मा पाकिस्तानको तत्कालीन सरकारको कार्यकालमा भएको थियो। प्रतिष्ठाकालमा यस आवासीय हलको नाम जिनाह हल रहेको थियो। सन् १९७१ मा बङ्गलादेश स्वतन्त्र भएपछि हललाई बेलायत विरोधी क्रान्तिकारी सूर्जोसेनको नामबाट नामाकरण गरिएको थियो। तीन भवनामा स्थापित छ तलमा हलमा विद्यार्थीहरूका लागि ५०० कोठाहरू रहेका छ। त्यहाँ मस्जिद, एक पढ्ने कोठा, एक पुस्तकालय, एक सभागृह, खेल कोठा, एक पाहुना कोठा, एक कम्प्युटर प्रयोगशाला र तीन भोजन कक्षहरू रहेका पनि छ। अध्यापक डाक्टर मकबुल होसाइन यस हलका वर्तमान अध्यक्षको रूपमा कार्यरत छन्। आवासीय भवनको बीचमा फूलहरूको बगैँचा र कृत्रिम जलघारा रहेको छ। उल्लेखनीय प्रतिष्ठानहरूमा यहाँ एक सहिद मिनार र सन् १९७१ को बङ्गलादेश स्वतन्त्रता युद्धमा सहिद भएका विद्यार्थी र शिक्षकहरूको स्मृतिममा मूर्तिहरूको निर्माण गरिएको छ। हल विश्वविद्यालयको शिक्षा सङ्कायको १०० मिटर उत्तर पश्चिममा अवस्थित छ। यसको छेउमा अन्तर्राष्ट्रिय हल र विश्वविद्यालय प्रशासनिक भवन अवस्थित रहेको छ। ढाका विश्वविद्यालयका वर्तमान प्रमुख अध्यापक डाक्टर आखतारुज्जामान यस आवासीक हलका एक विद्यार्थी थिए।

हाजी मुहम्मद मुहसीन हल

यस हलको स्थापना सन् १९६७ मा भएको थियो। हाल यस हलका आवासीक विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या ६०० र अनावासीक विद्यार्थीहरूको कुल सङ्ख्या ८९० रहेको छ। यस हलको नजिक एक मैदान रहेको छ। यस हलमा ३ पढ्ने कोठा र १ पुस्तकालय रहेको छ जसको नाम जियासउद्दिन पुस्तकालय हो। यस बाहेक यस हलमा १ भोजन कक्ष र १ खेलगृह रहेको छ। यस हलको ५६४ सङ्ख्याको कक्षमा बाङ्ला साहित्यका प्रख्यात लेखक हुमायुन आहमेद बसोबास गर्ने गरेका थिए भने यहाँ उनले केही निकै प्रसिद्ध पुस्तकहरू पनि लेखेका थिए। यस बाहेक बङ्गलादेश आवामी लिगका प्रबन्धक वायदुल कादेर पनि यस हलसँग सम्बन्ध राख्ने व्यक्ति थिए।

कवि जसिमउद्दिन हल

बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता पश्चात् हलको नाम सन् १९७६ मा कवि जसिम उद्दिनको नामबाट नामाकरण गरिएको थियो। यस हलमा दुई वटा ५ तले भवनहरू रहेका छन्। हलमा दुई पढ्ने कक्ष, १ टिभी कक्ष, १ खेल कक्ष र १ भोजन कक्ष रहेको छ। यसबाहेक हलको तल्लो कक्षमा एक मस्जिद, १ बैठक कक्ष र स्वैच्छिक रक्तदान सङ्गठन रहेका छन्। यस हलको अगाडि एक सुन्दर फूल बगैँचा रहेको छ। हल आफ्नो रमणीय र एकान्त वातावरणको लागि परिचित छ। हाल यस हलका आवासीक विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या ३८७ र अनावासीक विद्यार्थीहरूको कुल सङ्ख्या ७८९ रहेको छ।

सर एएफ रहमान हल

सन् १९७६ मा स्थापना गरिएको यस हलको नाम ढाका विश्वविद्यालयका प्रथम बङ्गाली प्रबन्धक तथा वरिष्ठ शिक्षक आहमेद फजलुर रहमानको नामबाट नामाकरण गरिएको थियो। हाल यस हलका आवासीक विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या ९९२ तथा अनावासीक संयुक्त विद्यार्थीहरूको कुल सङ्ख्या ८९५ रहेको छ।

बङ्गोबोन्धु शेख मुजिबुर रहमान हल

सन् १९८८ मा बङ्गलादेशका राष्ट्रपिता तथा प्रथम राष्ट्रपति बङ्गोबोन्धु शेख मुजिबुर रहमानको नामबाट यस हलको नामाकरण गरिएको थियो। यस हलको आवासीक विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या ४८४ र अनावासीक विद्यार्थीहरूको कुल सङ्ख्या ३७५२ रहेको छ। यस हलको नाम राष्ट्रपिता शेख मुजिको सम्झनामा राखिएको थियो।

मुक्तिजोद्धा जियाउर रहमान हल

सन् १९८८ मा बङ्गलादेशका राष्ट्रपति जियाउर रहमानको नामबाट यस हलको नामाकरण गरिएको थियो। यस हलको आवासीक विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या १,२०५ र अनावासीक विद्यार्थीहरूको कुल सङ्ख्या ३,७५२ रहेको छ।

फिलिप हार्टग अन्तर्राष्ट्रिय हल

सन् १९६६ मा एक अन्तर्राष्ट्रिय आवासीय हलको रूपमा यस हलको स्थापना गरिएको थियो। सन् २००२ मा यसलाई आवासीय हलको साथसाथै छात्रावासको रूपमा विकास गरिएको थियो। हाल यस हलमा ३६ विदेशी विद्यार्थीहरू रहेका छन्।

अमर एकुशे हल

यस हलको स्थापना सन् २००१ मा भएको थियो। यस हलका कुल आवासीय विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या ४२५ र अनावासीक विद्यार्थीहरूको कुल सङ्ख्या ३७० रहेको छ।

बङ्गोमाता शेख फजिलातुन्नेछा मुजिब हल

बङ्गोमाता शेख फजिलातुन्नेछा मुजिब हलको नाम बङ्गलादेशी प्रथम नारी बेगम फजिलातुन्नेछा मुजिबको नामबाट राखिएको थियो। सन् २००१ मे ७ का दिन बेगम फजिलातुन्नेछाकी छोरी प्रधानमन्त्री शेख हासिनाले यस हलको उद्घाटन गरेकी थिइन्। यो हलमा बङ्गोमाता फजिलातुन्नेछा बैठक कक्ष, मानवीय सेवाहरूका लागि बन्धन सङ्गठन, पुस्तकालय, तीन पाठन कक्षहरू रहेका छन्।

विजोय एकात्तोर हल

५९ करोडको लागतमा निर्माण गरिएको यो ढाका विश्वविद्यालयको १९औँ आवासीय हल हो जुन ढाका विश्वविद्यालय मात्र नभई देश भरिका सबै विश्वविद्यालयहरू मध्ये सबैभन्दा ठूलो आवासीय हल हो। यो हल मास्टर्डा सूर्जोसेन र जिया हल बीचमा अवस्थित छ। सन् २०१३ नोभेम्बर १४ का दिन प्रधानमन्त्री शेख हासिनाले यस हलको उद्घाटन गरेकी थिइन्। यो हल ढाका विश्वविद्यालयको ट्विन-टावर र धर्मनिरपेक्ष हलको रूपमा चिनिन्छ। यो हल सबैको लागि खुला छ भने स्वतन्त्रताको भावनालाई उच्च राख्न र सबै समुदायको आत्म बलिदानको रूपमा यस।हललाई चिन्न सकिन्छ। सन् २०१५-१६ को शैक्षिक वर्षदेखि सबै धर्म र जातका विद्यार्थीहरू यस हलमा बस्न सक्ने व्यवस्था मिलाइएको थियो।

यस हलको तीन खण्डहरू बङ्गलादेशका प्रमुख तीन नदीहरूको नामबाट राखिएको छ जुन पद्मा, मेघना र जमुना हुन्। हलमा विद्यार्थीहरूको लागि चार विद्युतीय भर्‍याङ, १ सुविधा सम्पन्न अतिथि कक्ष, १ भण्डारण कक्ष, २ पठन कक्ष, १ कम्प्युटर प्रयोगशाला, १ परामर्श कक्ष, १ संसद कक्ष (सन् २०१९ मा स्थापित), १ विशाल हल सभागृह र टेलिभिजन कक्ष, १ भित्री खेल कक्ष (ढाका विश्वविद्यालयको सबैभन्दा ठूलो सार्वजनिक कक्षको रूपमा परिचित), एक अत्याधुनिक व्यायामशाला, १ पत्रिका पठन कक्ष, पुस्तकालय र विशाल मस्जिद रहेको छ। यस हलको वर्तमान अध्यक्ष डाक्टर एजेएफ शफिउल आलम भूइया हुन्।

कवि सुफिया कामाल हल

कवि सुफिया कामालको नामबाट यस हलको नामाकरण गरिएको थियो। यस हलमा कुल आवासीय विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या १,४०० रहेको छ। यस हलमा १ चमेनागृह, १ पुस्तकालय, १ पढाइ कक्ष र छात्राहरूका लागि सुविधा सम्पन्न पार्लर रहेको छ।

उपकुलपतिहरू

ढाका विश्वविद्यालयको स्थापनादेखिनै यस विश्वविद्यालयका लागि हालसम्म २६ जना वरिष्ठ शिक्षाविद्हरू यस विश्वविद्यालयको उपकुलपति रूपमा आसित भैसकेका छन्। यस विश्वविद्यालयका वर्तमान उपकुलपति मोहाम्मद आखतारुज्जामान हुन्।

यस विश्वविद्यालयका प्रथम भारतीय तथा मुसलमान उपकुलपति एएफ रहमान महोदय थिए। त्यसपश्चात् उपकुलपति रूपमा इतिहासविद् तथा अध्यापन रमेशचन्द्र मजुमदार यस पदमा आसित भएका थिए। ढाका विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरू मध्ये प्रथम कुलपति डा सोइयद मायाज्जेम होसेन भएका थिए।

सन् १९७१ मार्चमा ढाका विश्वविद्यालयका तत्कालीन उपकुलपति न्यायमूर्ति आबु साईद चौधुरी संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय मानव अधिकार आयोगको सत्रमा भाग लिन जिनेभा गएका थिए। जिनेभा पत्रिकामा ढाका विश्वविद्यालयका दुई विद्यार्थीको मृत्यु भएको खबरले विचलित भएका उनले मार्च २५ मा पाकिस्तानी दूतावासमार्फत पूर्वी पाकिस्तानको प्रान्तीय शिक्षा सचिवलाई पठाएको पत्रमा लेखे," निहत्था विद्यार्थीहरूमाथि गोली हानी हत्या गरेपछि मेरो उपकुलपति हुनुपर्ने कुनै कारण छैन। " त्यसैले मैले राजीनामा गरेँ। त्यसको फलस्वरूप मार्चको उक्त रातबाट ढाका विश्वविद्यालय उपकुलपति विहीन बनेको थियो। पछि मुजिबनगर सरकारले न्यायधीश साईदलाई प्रवासी सरकारको विशेष प्रतिनिधि नियुक्त गरेको थियो। पाकिस्तान सेना राजशाही विश्वविद्यालयका तत्कालीन उपकुलपति सोइयद साज्जाद होसायेनलाई ११ जुलाई १९७१ मा ढाका विश्वविद्यालय ल्याई त्यहाँको उपकुलपतिको रूपमा नियुक्त गरेका थिए।

क्र.स	तस्वीर	नाम	दायित्व ग्रहण	दायित्व हस्तान्तरण
१		महोदय पिजी हार्टग	१ डिसेम्बर १९२०	३१ डिसेम्बर १९२५
२		अध्यापक जर्ज ह्यारी ल्याङ्ली	१ जनवरी १९२६	३० जुन १९३४
३		आहमेद फजलुल रहमान	१ जुलाई १९३४	३१ डिसेम्बर १९३६
४		अध्यापक रमेशचन्द्र मजुमदार	१ जनवरी १९३७	३० जुन १९४२
५		अध्यापक माहमुद हासान	१ जुलाई १९४२	२१ अक्टोबर १९४৮
६		अध्यापक सैयद मोयाज्जेम हुसाइन	२२ अक्टोबर १९४৮	৮ नोभेम्बर १९५३
७		अध्यापक डब्ल्युके जेनकिन्स	९ नोभेम्बर १९५३	८ नोभेम्बर १९५६
८		विचारपति मोहाम्मद इबराहिम	९ नोभेम्बर १९५६	२७ अक्टोबर १९५৮
९		हामुदुर रहमान	५ नोभेम्बर १९५৮	१४ डिसेम्बर १९६०
१०		अध्यापक माहमुद हुसेएन	१५ डिसेम्बर १९६०	१९ फेब्रुअरी १९६३
११		ओसमानी गनी	२० फेब्रुअरी १९६३	१ डिसेम्बर १९६९
१२		आबु साईद चौधरी	२ डिसेम्बर १९६९	२० जनवरी १९७२
१३		मोजारुफर आहमेद चौधरी	२१ जनवरी १९७२	१२ अप्रिल १९७३
१४		आब्दुल मतिन चौधरी	१३ अप्रिल १९७३	२२ सेप्टेम्बर १९७५
१५		एम शामसुल हक	२३ सेप्टेम्बर १९७५	१ फेब्रुअरी १९७६
१६		अध्यापक फजलुल हालिम चौधरी	२ फेब्रुअरी १९७६	२० मार्च १९৮३
१७		एकेएम सिद्दिक	२१ मार्च १९८३	१६ अगस्ट १९८३
१८		एम शामसुल हक	१७ अगस्ट १९८३	१२ जनवरी १९८६
१९		आब्दुल मान्नान	१२ जनवरी १९८६	२२ मार्च १९९०
२०		अध्यापक मोहाम्मद मनिरुज्जामान मियाँ	२४ मार्च १९९०	३१ अक्टोबर १९९२
२१		एमाजउद्दिन आहमेद	१ नोभेम्बर १९९२	३१ अगस्ट १९९६
२२		शहिद उद्दिन आहमेद	३१ अगस्ट १९९६	२९ सेप्टेम्बर १९९६
२३		अध्यापक एके आजाद चौधरी	३० सेप्टेम्बर १९९६	११ नोभेम्बर २००१
२४		अध्यापक आनोवारउल्लाह च‌ौधरी	१२ नोभेम्बर २००१	३१ जुलाई २००२
२५		अध्यापक एएफएम युसुफ हायदर	१ अगस्ट २००२	९ सेप्टेम्बर २००२
२६		अध्यापक एमएमए फायेज	९ सेप्टेम्बर २००२	१५ जनवरी २००९
२७		अध्यापक आरेफिन सिद्दिकि	१५ जनवरी २००९	४ सेप्टेम्बर २०१७
२८		अध्यापक मोहाम्मद आखतारुज्जामान	४ सेप्टेम्बर २०१७	वर्तमान

दीक्षान्त समारोह

स्नातकोत्तर हासिल गरेकी एक विद्यार्थीको तस्वीर दीक्षान्त समारोहमा

सन् १९२१ जुलाई १ का दिन ढाका विश्वविद्यालयको शैक्षणिक गतिविधिहरूको सुरुवात पश्चात् २२ फेब्रुअरी १९२३ का दिन बेलायती शासनकालको समयमा विश्वविद्यालयको पहिलो नियमित दीक्षान्त समारोह आयोजित गरिएको थियो। सन् १९२४ देखि सन् १९४६ सम्ममा प्रत्येक वर्ष (कुल २३ पटक) दीक्षान्त समारोह आयोजित गरिएको थियो। अन्तिम दीक्षान्त समारोह बेलायती शासनकालको समयमा सन् १९४७ नोभेम्बर २१ का दिन आयोजना गरिएको थियो। स्वतन्त्रता पश्चात् पाकिस्तानको स्वामित्वमा रहेको ढाका विश्वविद्यालयको स्वतन्त्रता पश्चात् दीक्षान्त कार्यक्रम सन् १९४८ मार्च २४ का दिन आयोजना गरिएको थियो भने सन् १९७० सम्ममा यस विश्वविद्यालयमा पुनः १५ पटक दीक्षान्त समारोहको आयोजना गरिएको थियो। सन् १९७० मार्च ८ का दिन पाकिस्तानको स्वामित्वमा अन्तिमपटक दीक्षान्त समारोह आयोजना गरिएको थियो जुन यस विश्वविद्यालयको ३९औँ दीक्षान्त समारोह थियो। बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता पश्चात् पहिलो ४०औँ दीक्षान्त समारोह सन् १९७५ अगस्ट १५ का दिन आयोजना गरिएको थियो। तत्कालीन समयमा यस विश्वविद्यालयका कुलपति बङ्गलादेशका राष्ट्रिय बङ्गोबोन्धु शेख मुजिबुर रहमान रहेका थिए भने उक्त दिन आयोजना गरिने भनिएको दीक्षान्त समारोहको उद्घाटन राष्ट्रपतिले गर्न निर्णय भएको थियो तर सोही दिन १५ अगस्ट १९७५ का दिन शेख मुजिबुर रहमानको पुरै परिवारको हत्या गरिएको थियो। सन् १९९९ डिसेम्बर १८ का दिन ४०औँ दीक्षान्त समारोहको आयोजना गरिएको थियो भने सन् २००१ मा अर्को दीक्षान्त समारोहको आयोजना सम्पन्न भएको थियो। त्यसपछिका वर्षहरूमा दीक्षान्त समारोह प्रत्येक वर्ष आयोजना गरिँदै आएको छ। यसअघि सन् २०१९ डिसेम्बर ९ का दिन सर्वशेष दीक्षान्त समारोहको आयोजना गरिएको थियो।

दीक्षान्त समारोहमा स्नातकोत्तर प्राप्त गर्ने विद्यार्थीहरूको सूची

स्नातकोत्तरप्राप्त व्यक्तिहरू

वर्ष	नाम	उपाधि	परिचय
१९२२	लरेन्स दुनदास	कानुन स्नातकोत्तर	ढाका विश्वविद्यालयका प्रथम विचारपति तथा उच्चपदाधिकारी
१९२५	फिलिप जोसेफ हार्टग	कानुन स्नातकोत्तर	विश्वविद्यालयका प्रथम उपविचारपति तथा उच्चपदाधिकारी
१९२७	अध्हयापक हरप्रसाद शास्त्री	साहित्य स्नातकोत्तर	विश्वविद्यालयका।संस्कृत तथा बाङ्ला विभागका प्रथम अध्यक्ष
	अर्ल अफ लिटन	कानुन स्नातकोत्तर	विश्वविद्यालयका उच्चपदाधिकारी
१९३२	महोदय चन्द्रशेखर भेङ्कट रामन	विज्ञान स्नातकोत्तर	पदार्थविद्
	महोदय क्रान्सिस स्ट्यानली ज्याकसन	कानुन स्नातकोत्तर	विश्वविद्यालयका विचारपति
१९३६	महोदय आब्दुर रहमान	कानुन स्नातकोत्तर	राजनितीविद्
	महोदय जोन एन्डरसन	कानुन स्नातकोत्तर	विश्वविद्यालयका विचारपति
	महोदय जगजीतचन्द्र बसु	विज्ञान स्नातकोत्तर	पदार्थविद् तथा जीवविज्ञानी
	महोदय प्रफुल्ल चन्द्र राय	विज्ञान स्नातकोत्तर	रसायनविद्
	महोदय यदुनाथ सरकार	साहित्य स्नातकोत्तर	इतिहासविद्
	महोदय मुहम्मद इकबाल	साहित्य स्नातकोत्तर	कवि तथा दार्शनिक
	रवीन्द्रनाथ ठाकुर	साहित्य स्नातकोत्तर	कवि तथा साहित्यकार
	शरतचान्द्र चट्टोपाध्याय	साहित्य स्नातकोत्तर	आख्यानकार
१९३७	महवदय एएफ रहमान	कानुन स्नातकोत्तर	विश्वविद्यालयका विचारपति
१९४९	खाजा नाजिमुद्दिन	कानुन स्नातकोत्तर	पाकिस्तानका गभर्नर
१९५१	महोदय मोहाम्मद शाह आगा खान	कानुन स्नातकोत्तर	आगा सुलतान
१९५२	डाक्टर आब्दुल वाहाब आजम	कानुन स्नातकोत्तर	कूटनीतिज्ञ
१९५६	आबुल काशेम फजलुल हक	कानुन स्नातकोत्तर	राजनीतिविद्
	इस्कान्दार मिर्जा	कानुन स्नातकोत्तर	पाकिस्तानका गभर्नर
	चउ एन लाई	कानुन स्नातकोत्तर	चीनका प्रधानमन्त्री
	सुङ चिङ लिङ	कानुन स्नातकोत्तर	---
१९६०	जामाल आब्दुल नासेर	कानुन स्नातकोत्तर	संयुक्त अरब प्रजातान्त्रका राष्ट्रपति
	अयुब खान	कानुन स्नातकोत्तर	पाकिस्तानका राष्ट्रपति
१९७४	सत्यन्द्रनाथ बसु	विज्ञान स्नातकोत्तर (मृत्यु पश्चात्)	पदार्थविद्
	मुहम्मद कुदराते खुदा	विज्ञान स्नातकोत्तर	रसायनविद्
	काजी मोताहार होसेन	विज्ञान स्नातकोत्तर	परिसङ्ख्याविद्
	हीरेन्द्रलाल दे	विज्ञान स्नातकोत्तर	वैज्ञानिक
	मुहम्मद शहीदुल्लाह	साहित्य स्नातकोत्तर (मृत्यु पश्चात्)	बहुभाषाविद्
	काजी नजरुल इसलाम	साहित्य स्नातकोत्तर	बङ्गलादेशका राष्ट्रकवि
	आबुल फजल	साहित्य स्नातकोत्तर	साहित्यकार
	उस्ताद आली आकबर खान	साहित्य स्नातकोत्तर	सङ्गीतकार
१९९३	आब्दुस सालाम	विज्ञान स्नातकोत्तर	पदार्थविद्
१९९७	फेडरिक मायार	विज्ञान स्नातकोत्तर	युनेस्कोका महाप्रबन्धक
१९९९	अमात्य सेन	विज्ञान स्नातकोत्तर	अर्थनीतिविद्
	शेख हसिना	कानुन स्नातकोत्तर	बङ्गलादेशका प्रधानमन्त्री
२००४	माहाथिर बिन मोहाम्मद	कानुन स्नातकोत्तर	मलेसियाका प्रधानमन्त्री
२००७	मुहम्मद युनूस	कानुन स्नातकोत्तर	अर्थनीतिविद्
२००९	युवानतसे ली	विज्ञान स्नातकोत्तर	रसायनविद्
	आबुल हुससाम	विज्ञान स्नातकोत्तर	रसायनविद्
	रनजित गुह	साहित्य स्नातकोत्तर	इतिहासविद्
२०१०	आब्दुल्लाह गुल	कानुन स्नातकोत्तर	तुर्कीका राष्ट्रपति
२०११	बान कि मुन	कानुन स्नातकोत्तर	জাতিসংঘের মহাসচিব
२०१२	प्यासकेल ल्यामी	कानुन स्नातकोत्तर	विश्व वाणिज्य संस्थाका महाप्रबन्धक
	एरिना बोकोभा	कानुन स्नातकोत्तर	युनेस्कोका महाप्रबन्धक
२०१३	प्रणब मुखर्जी	कानुन स्नातकोत्तर	भारतका राष्ट्रपति
२०१५	फ्रान्सिस गुरी	कानुन स्नातकोत्तर
२०१७	अमित चाकमा	विज्ञान स्नातकोत्तर	उपविचारपति, युनिभर्सिटी अफ वेस्टर्न अन्टारिओ
	युकिया आमानो	कानुन स्नातकोत्तर	महाप्रबन्धक, अन्तर्राष्ट्रिय आणविक शक्ति संस्था

पूर्व विद्यार्थी तथा शिक्षकहरू

विद्यार्थीहरू

• शेख मुजिबुर रहमान, बङ्गलादेशका राष्ट्रपिता तथा प्रथम राष्ट्रपति
• सैयद नजरुल इस्लाम बङ्गलादेशका प्रथम अन्तरिम राष्ट्रपति
• ताजउद्दिन आहमेद, बङ्गलादेशका प्रथम प्रधानमन्त्री
• जामाल उद्दिन आहमेद , सन् १९७७ देखि १९८२ सम्म बङ्गलादेशको उपराष्ट्रपतिको रूपमा काम गरेका थिए।
• शेख कामाल, स्वतन्त्र योद्धा, आबाहनी लिमिटेडका संस्थापक
• आब्दुल मतिन चौधुरी, पदार्थ वैज्ञानिक तथा नोबेल समितिका सदस्य
• एकेएम सिद्दिक, पदार्थविद्, नोबेल समितिका सदस्य सन् १९८१
• गोलाम मोहाम्मद भुँया, पदार्थविद्, नोबेल समितिका सदस्य
• एमए वाजेद मिया मिया, पदार्थविद्
• अध्यापक डाक्टर अनुपम सेन - समाजविद् तथा एकुशे पदक विजेता
• खन्दोकार सिद्दिकी राब्बानी, पदार्थविद्
• इमदादुल हक खान, पदार्थविद्
• मोहाम्मद आताउल करिम, पदार्थविद्
• एएम हारुन-अर-रशिद, पदार्थविद्
• एम इन्नास आली, पदार्थविद्
• कामरुल हायदार, पदार्थविद्
• खन्दोकार आब्दुल मुत्तालिब, पदार्थविद्
• सुलतान नुरुन नाहार, पदार्थविद्
• डाक्टर एएफएम युसुफ हायदार, सन् १९९४ मा पदार्थविज्ञानका लागि नोबेल पुरस्कार मनोनीत, २०१३
• डाक्टर शाहिदा रफिक, नोबेल पुरस्कारका लागि मनोनीत, सन् २००१
• मुहम्मद मुनिरुल इसलाम, पदार्थविद्
• सालेह फारुक
• डाक्टर मुहाम्मद युनुस, बङ्गलादेशका वरिष्ठ अर्थनीतिविद् तथा ग्रामीन बैङ्कका संस्थापक, सन् २००६ शान्ति नोबेल पुरस्कार प्राप्त गरेका थिए।
• हाफिज जिए सिद्दिकी, अर्थनीतिविद् तथा नर्थ साउथ विश्वविद्यालयका उपकुलपति
• आबदुस सात्तार खान, रसायनविद्
• फजलुल हालिम चौधुरी, रसायनविद् तथा ढाका विश्वविद्यालयका पूर्व उपकुलपति
• आबु हुससाम, रसायनविद्
• शाह मोहाम्मद फारुक
• शाह एएमएस किबरिया, अर्थनीतिविद्, कूटनीतिज्ञ, राजनीतिज्ञ, बङ्गलादेशका पूर्व अर्थमन्त्री
• शाहबुद्दिन आहमेद, बङ्गलादेशका पूर्व राष्ट्रपति
• शाइखुल हादिस, इस्लामी चिन्तक
• आब्दुल बारी, राजशाही विश्वविद्यालय तथा जातीयो विश्वविद्यालयका पूर्व उपकुलपति तथा इस्लामी चिन्तक
• मुहाम्मद आसादुल्लाह आल-गालिब, ইসলামী চিন্তাবিদ
• आखतारुज्जामान इलियास, कथासाहित्यविद्
• बुद्धदेव बसु, बङ्गाली कवि, प्रावन्धिक, नाट्यकार, कथासाहित्यविद्, अनुवादक तथा सम्पादक
• जाहानारा इमाम, लेखिका, कथासाहित्यविद्, शिक्षाविद् तथा नेत्री
• हुमायुन आहमेद, कथासाहित्यविद्
• हुमायुन आजाद, कथासाहित्यविद्
• हुमायुन कादिर, कथासाहित्यविद्
• रफिक कायसार, अनुसन्धानकर्ता, प्रावन्धिक
• मुहम्मद जफर इकबाल, लेखक
• डाक्टर मुहाम्मद मुशताक होसेन, जनस्वास्थ्य विशेषज्ञ तथा राजनैतिक व्यक्तित्व
• अध्यापक आली आजगर, लेखक तथा वैज्ञानिक

शिक्षक

विज्ञान सङ्काय

• सत्येन्द्रनाथ बासु
• श्रीनिवास कृष्णन
• एएम हारुन-अर-रशिद
• डाक्टर खोरशेद आहमद कबिर
• गोलाम मोहाम्मद भुयाँ, पदार्थविद्, नोबेल समितिका सदस्य
• खन्दोकार सिद्दिकी राब्बानी
• डाक्टर जेके खास्तगीर
• डाक्टर मोकाररम होसेन खन्दोकार
• एम इन्नास आली
• आफम युसुफ हायदार
• डाक्टर शाहिदा रशिक
• आब्दुल मतिन चौधुरी
• डाक्टर एम शमशेर आली
• डाक्टर मुहम्मद इब्राहिम
• डाक्टर काजी मोताहार होसेन
• डाक्टर मजिद आहमेद
• भूपतिमोहन सेन
• नलिनीमोहन बसु
• নাফিস आहमेद
• डाक्टर अजय राय
• डाक्टर ललित मोहन नाथ
• एकेएम सिद्दिक
• फजलुल हालिम चौधुरी
• डाक्टर कामरुल हासान

कला सङ्काय

• हरप्रसाद शास्त्री
• रमेशचन्द्र मजुमदार
• डाक्टर मुहम्मद शहीदुल्लाह
• आबु माहमेद हाबिबुल्लाह
• डाक्टर ज्योतिर्मय गुह ठाकुरता
• डाक्टर राशिदुल हासान
• डाक्टर मुनिर चौधुरी
• मुहम्मद आब्दुल हाई
• डाक्टर काजी दीन मुहम्मद
• डाक्टर आहमद शरीफ
• डाक्टर सिराजुल इसलाम चौधुरी
• डाक्टर वाकिल आमेद
• डाक्टर मोफाज्जल हायदार चौधुरी
• डाक्टर एमाजउद्दिन आहमेद
• आनोवार पाशा
• डाक्टर माहमुद हुसाइन
• डाक्टर सुशील कुमार दे
• डाक्टर गोविन्द चन्द्र देव
• डाक्टर मोहाम्मद मनिरुज्जामान मियाँ
• डाक्टर मुहम्मद एनामुल हक
• डाक्टर आनिसुज्जामान
• डाक्टर हुमायुन आजाद
• डाक्टर रेहमान सोबहान
• डाक्टर उपर तालुकदार
• खान बाहादुर जियाउल हक

वाणिज्य सङ्काय

• डाक्टर आब्दुल्लाह फारुक
• डाक्टर मइनउद्दिन खान
• डाक्टर हरिपद भट्टाचार्य

सामाजिक अध्ययन सङ्काय

• आबदुर राज्जाक
• अध्यापक डाक्टर अनुपम सेन
• सरदार फजलुल करिम
• एके नाजमुल करिम
• आनोवारउल्लाह चौधुरी
• डाक्टर आबु आहमेद
• डाक्टर नाजमा चौधुरी

जीवविज्ञान सङ्काय

• शाश मोहाम्मद फारुक
• पि महेश्वरी
• डाक्टर हाबिबुल्लाह खान युसुफजाई
• डाक्टर कामालउद्दिन सिद्दिकी
• डाक्टर आनोवारुल आजिम चौधुरी
• डाक्टर इयाजुद्दिन आहमेद
• डाक्टर एजेडएम नओशेर आली खान
• डाक्टर एकेएम नुरुल इसलाम (राष्ट्रिय अध्यापक)

फार्मेसी सङ्काय

• डाक्टर आबुल कामाल आजाद चौधुरी
• डाक्टर राशेदुज्जामान चौधुरी
• डाक्टर महिउद्दिन आहमेद कादेरी

इस्लामी अध्ययन सङ्काय

• आल्लामा आजिजुल हक

विश्वविद्यालयमा स्थित मूर्ति तथा स्मारकहरू

• अपराजेय बाङ्ला
• सन्त्रास विरोधी राजु स्मारक
• म्बोपार्जित स्वाधीनता
• दोयेल चत्वर
• तीन नेतार माजार
• ढाका प्रवेशद्वार
• स्वाधीनता सोङ्ग्राम
• स्वामी विवेकानन्द स्मारक
• सहिद मिनार
• घृनास्तम्भ
• मधुदार स्मारक
• सप्तसहिद स्मृतिस्तम्भ
• बौद्ध स्मारक
• सहिद डाक्टर मिलन स्मारक
• शान्तिर पायरा स्मारक