शन्तनु

व्यास रचित महाभारतका अनुसार शान्तनु हस्तिनापुरका चन्द्रवंशी राजा थिए। उनी राजा भरतका वंशज र राजा प्रतीपका कान्छा छोरा थिए।

शन्तनु
महाभारत पात्र
शन्तनु र गङ्गाको भेट
प्राप्त जानकारी
परिवार	प्रतीप (पिता) सुनन्दा (माता) देवापि (भाइ) वाह्लिक (भाइ)
जीवनसाथी	गङ्गा र सत्यवती
बच्चा	भीष्म, चित्राङ्गद र विचित्रवीर्य

शान्तनुको जन्म

कुरु राजा प्रतीपका तीन छोरा थिए। जेठो छोरा देवापि कुष्ठ रोगी भएकाले जङ्गलमा गई सन्यासी जीवन बिताउन थाले। माहिलो छोरा वाह्लिक आफ्ना मामाका साथमा वल्ख देशमा बस्न गए र पछि त्यहीँको राजा भए। राजा प्रतीपको जीवनको उत्तरार्द्धमा रानी सुनन्दाको कोखबाट कान्छो राजकुमार शान्तनुको जन्म भयो।

कुनै दिन ध्यानमग्न रहेको अवस्थामा पूर्वकर्महरुद्वारा प्रेरित गङ्गा सुन्दर स्त्रीरुप धारण गरी उनको समीपमा आइन् र विवाहको प्रस्ताव राख्ने उद्देश्यले उनको दायाँ काखमा बसिन्। तर परम्परा अनुसार दायाँ पार्श्व पत्नीको नभई छोरी वा बुहारीको स्थान भएकाले राजाले गङ्गालाई आफ्नो पुत्रवधु बन्न सुझाए। सो कुरा स्वीकार गरी गङ्गा पुनः आफ्नो यथास्थानमा फर्किइन्।

गङ्गासँग विवाह

शान्तनु देवी गङ्गालाई भेट्दै

शान्तनुले गङ्गा (गङ्गा) नदीको तट नजिक एउटी सुन्दर महिलालाई देखे र उससँग विवाह गर्नका लागि प्रस्ताव राखे। उनले पनि कुरा मानिन तर एउटा शर्तका साथ: कि शान्तनु उनले कार्यहरुका बारेमा कुनै प्रश्न कहिल्यै पनि गर्ने छैनन् भनेर यदि त्यसो गर्यो भने उनी वहाँलाई छोडेर जानेछिन्। उनको सर्त माने शान्तनुले अनि तिनीहरुको विवाह भयो र पछी उनले एउटा छोरालाई जन्म दिए। तर उनले बच्चालाई नदीमा लगेर डुबाइ दिईन्। शान्तनु उनीसँग कारण सोध्न पनि सक्दैनथे, किनकि वहाँले वाचा गरेका थिए, यदि त्यसो गर्यो भने उनी वहाँलाई छोडेर जानेछिन् । एकपछी अर्को, सात पुत्र उनले जन्म दिए र गङ्गा नदीमा डुबाउँदै गरिन्। जब गङ्गा ८ औं पुत्रलाई डुबाउन लागिरहेकी थिइन्, तब शान्तनुले, स्वयम् लाई रोक्न नसकेर सोधी नै हाले। अन्तमा, गङ्गाले राजा शान्तनुलाई महाभिषेक र उनकोद्वारा दिइएको ब्रह्माका श्रापका बारेमा समझाएका थिए। तब उसले वहाँलाई बताए कि उनलाई आठ वटा बच्चा आठ वसु थिए, जसलाई वशिष्ठले पृथ्वीमा नश्वर मानवका रूपमा जन्म लिने भन्ने श्राप दिएका थिए। यद्यपि जब उनले वहाँलाई शान्त गरे, तर उसले आफ्नो श्रापलाई सीमित गरिदिएका थिए र उनलाई बताए कि तिनीहरु मनुष्यका रूपमा आफ्नो जन्मको एक साल भित्र नै यस अभिशापबाट मुक्त हुनेछन्। यसका लागि उसले ती सबै मध्ये सात बच्चालाई यस जीवनबाट मुक्त गरिदिएकी हुन्। यद्यपि वासु दायसलाई एउटा लामो जीवन बाँच्न र कहिल्यै पनि पत्नी वा बच्चा नहुने श्राप दिइएका थिए। तर ऋषिले उसलाई एउटा वरदान पनि दिए कि ऊ सबै धर्मग्रन्थहरुका साथ सदाचारी, वार्तालाप गर्ने र आफ्ना पिताका आज्ञाकारी पुत्र पनि हुनेछन्। गङ्गाले भनेकी थिइन् कि उनी त्यस राजाका सिंहासन र स्थितिका लागि राम्ररी प्रशिक्षित गर्नका लागि स्वर्ग लिएर जानेछिन्। यस शब्दहरुका साथ, उनी बच्चाको साथ हराएकी थिइन्, जबकि शान्तनु दु:ख का साथ उसको जीवनका बाँकी समय बिताउनका बारेमा सोचेर मरिएका थिए।

गङ्गा आफ्ना पुत्र देवव्रत (भविष्यको भीष्म) लाई आफ्ना पिता शान्तनु समक्ष पेश गर्दै

आफ्नो छोरासँगको पुनर्मिलन

आफ्नो पत्नी र पुत्रको हानीले दुःखले भरिएका शान्तनुले ब्रह्मचर्यको पालन गर्न शुरू गरिदिए अनि आफ्नो राज्यमा धेरै नै राम्रो शासन गरे। केवल सदाचारी व्यवहारलाई अपनाएर, शान्तनु बिना हतियार उठाइकानै पुरा दुनियामाथि सजिलै जीत हासिल गर्न सक्दथे। सब राजाहरुले शान्तनुलाई सम्राट घोषित गरे अनि उनको शासनकाल शान्तिपूर्ण नै थियो। शान्तनुले शिकार गर्न छोडे अनि आफ्ना प्रजाबाट लोकप्रियता हासिल गरे। एक दिन, गङ्गाको किनारामा घुम्दै गर्दा शान्तनुले देखे कि नदी उल्टापुल्टा जस्तो भएको छ। यस घटनाका कारणको खोजी गर्दै, वहाँ एउटी सुन्दर युवा केटोका साथ आए, जसले आफ्नो आकाशीय हतियारबाट नदीको प्रवाहलाई जाँच गरेको थियो। युवा केटो उसकै छोरा थियो, यद्यपि वहाँले उसलाई चिन्न सकेनन् किनकि उनले उसलाई जन्म हुनुको केहि समय पछी मात्र देखेका थिए। केटोले चिनिहाल्यो कि वहाँ उसको पिता हो भनेर, यद्यपि उसले उसलाई प्रकट गरेन्, यस बाहेक ऊ त्यस भ्रमको शक्तिको उपयोग गर्दै उसको दृष्टिभन्दा पर हटी हाले। शान्तनुले यो देखेर आश्चर्य गरे कि के त्यो केटो वास्तवमा उनकै पुत्र थियो र उसले गङ्गालाई भने कि त्यो केटो वहाँलाई देखाओस्। यस प्रकार गङ्गा प्रकट भएर, वहाँलाई थाहा भयो कि त्यो बालक वास्तवमा उनकै पुत्र देवव्रत थिए र उसलाई ऋषि वशिष्ठद्वारा पवित्र शास्त्रको ज्ञान र परशुरामद्वारा युद्धको कला सिकाइएको थियो। देवव्रतका बारेमा सत्यताको खुलासा भएपछी उसले शान्तनुलाई हस्तिनापुर लिएर आउन भनेका थिए। राजधानी पुगेपछी शान्तनुले सिंहासनका उत्तराधिकारीका रूपमा देवव्रतलाई ताज पहिर्याएका थिए। यद्यपि शान्तनुलाई गङ्गाबाट अलग हुने पीडा भयो, तर वहाँलाई यस प्रकारको एउटा कुशल पुत्र प्राप्त हुनुमा ज्यादै खुशी पनि लागेको थियो। वहाँले देवव्रतको सहयोगबाट यमुनाको तटमा सात अश्वमेध यज्ञ पनि गरेका थिए।

सत्यवतीसँगको विवाह

चार वर्षपछी, शान्तनुले यमुनाका किनाराको यात्रा गर्ने समयमा एउटा अज्ञात दिशाबाट आएको वास्नालाई सुगन्ध लिएका थिए। सुगन्धको कारण खोज्दै जाँदा, वहाँ सत्यवतीका नजिक पुगेका थिए, जहाँबाट सुगन्ध आइरहेको थियो। सत्यवती आफ्नो गाउँका माछ मार्नेहरुका प्रमुखको एउटी धर्मपुत्री थिइन्। उनलाई देख्दा खेरि नै शान्तनुलाई उनीसँग माया बसीहाल्यो अनि वहाँ उनीसँग विवाह गर्न चाहन्थे । उनको सहमति सोधे पश्चात, उनका पिता यस शर्तमा विवाहका लागि राजी भए कि सत्यवतीका छोरा हस्तिनापुराको गद्दी सम्हालनेछन्। राजा शान्तनु, आफ्नो ठुलो छोरा देवव्रतलाई सिंहासनका उत्तराधिकारीका रूपमा आफ्नो कुरा भन्नमा असमर्थ थिए। यद्यपि, देवव्रतलाई आफ्नो नैतिकताको कारण थाहा भयो अनि आफ्ना पिताका लागि, आफ्नो मुखियालाई वचन दियो कि वहाँ सत्यवतीका बच्चाका पक्षमा आफ्ना सबै दाबीहरुको त्याग गरी दिनेछन्। संशयवादी प्रमुखलाई आश्वस्त गर्नका लागि, उनले यो सुनिश्चित गर्नलाई आजीवन ब्रह्मचर्यको पनि वाचा गराई आउने भावी पीढीलाई सत्यवतीका साथ जन्म हुने सन्तानहरुलाई पनि चुनौती दिइने गर्दैनन्। यस व्रतलाई सुनेर वहाँ तुरुन्त सत्यवती र शान्तनुका विवाहका लागि राजी भए। उनको द्वारा लिइएको भयानक शपथका कारण खगोलीय धारावाहिकहरुद्वारा देवव्रतका नाम भीष्मका रूपमा लिइएको थियो (जो कि एउटा भयानक प्रतिज्ञा लिइसकेका थिए) । सत्यवतीका साथ हस्तिनापुरा फिर्ता भएपछी उसले आफ्ना पितासँग आफ्नो व्रतका बारेमा बताएका थिए। यस बारेमा सुनेर शान्तनु धेरै प्रभावित भए अनि उनलाई वरदान दिए कि यदि ऊ चाहन्छ त्यतिबेला मात्र उसको मृत्यु हुनेछ। शान्तनु र सत्यवतीका दुईटा पुत्र थियो, चित्राङ्गद र विचित्रवीर्य। शान्तनुको मृत्यु पश्चात, विचित्रवीर्य हस्तिनापुरको राजा बने किनकि चित्राङ्गदको हत्या उसैको नाम भएको एउटा गन्धर्वद्वारा गरिएको थियो जब कि शान्तनु त्सयतिबेलासम्म पनि जीवित थिए।