"मोक्ष" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

यद्यपि विभिन्न प्रणालीहरूले आफ्नो-आफ्नो ज्ञानमीमांसाका अनुसार मोक्षको अलग अलग कल्पनाको छ, तथापि अज्ञान, दु:खबाट मुक्त हुन सक्छ। यसलाई जीवनमुक्ति कह्नुहोस्गे। तर केही प्रणालियोउँ, जसमा न्याय, वैशेषिक एवं विशिष्टाद्वैत उल्लेखनीय छन्; जीवनमुक्तिको सम्भावनालाई अस्वीकार गर्दछन्। दोस्रो रूपलाई "विदेहमुक्ति" भन्दछन्। जसका सुख-दु:खका भावहरूको विनाश भयो छ, त्यो देह त्यागने पछि आवागमनका चक्रबाट सर्वदाको लागि मुक्त हुन जान्छ। उसलाई निग्रहवादी मार्गको अनुसरण गर्न पर्दछ। [[उपनिषद्|उपनिषदहरू]]मा आनंदको स्थितिलाई नैं मोक्षको स्थिति भनिएको छ, किन भने आनंदमा सारा द्वंद्वहरूको विलय हुन जान्छ। यो अद्वैतानुभूतिको स्थिति छ। यसै जीवनमा यसलाई अनुभव गरे जान सक्छ। [[वेदांत]]मा मुमुक्षुलाई श्रवण, अनन एवं निधिध्यासन, यो तीन प्रकारको मानसिक क्रियाहरू करनी पर्दछन्। यस प्रक्रियामा नानात्व, का, जुन अविद्याकृत छ, विनाश हुन्छ, र आत्मा, जुन ब्रह्मस्वरूप छ, उनको साक्षात्कार हुन्छ। मुमुक्षु "तत्वमसि"बाट "अहंब्रह्यास्मि"को पटि बढ्दछ। यहाँ आत्मसाक्षात्कारलाई छ मोक्ष मानिएको छ। वेदांतमा यो स्थिति जीवनमुक्तिको स्थिति छ। मृत्यूपरांत त्यो ब्रह्ममा विलीन हुन जान्छ। ईश्वरवादमा ईश्वरको सान्निध्य नैं मोक्ष छ। अन्य दोस्रो वादहरूमा संसारबाट मुक्ति नै मोक्ष छ। लोकायतमा मोक्षलाई अस्वीकार गरिएको छ।

बौद्ध दर्शनमा निर्वाणको कल्पना मोक्षका समानान्तर नै गरिएको छ। "निर्वाण"को अर्थ छ, बुझ जान। संक्षेपमा यसलाई चित्तनिरोधको स्थिति स्वीकार गरिएको छ। बौद्ध दर्शनमा पनि बन्धनको कारण अविद्यालाई मानिएको छ। यो बंधन ज्ञानका माध्यमबाट नैं काटयो जान सक्छ। तर यस तरहको ज्ञान कठोर अनुशासनको पालन गरे पछि नै उपलब्ध हुन सकोस्गा। यसका लागि अष्टांगिक मार्गको व्यवस्था गरिएको छ। उनी यस प्रकार छन्: सम्यग् दृष्टि, सम्यग् संकल्प, सम्यग् वचन, सम्यग् कर्म, सम्यग् जीविका, सम्यग् प्रयत्न, सम्यग् स्मृति र सम्यग् समाधि। यिनीहरू मध्ये प्रथम दुइ ज्ञान, मध्यका तीन शील एवं अन्तिम तीन समाधिका अन्तर्गत आउँछन्। यस मार्गको अनुसरण गरे पछि तृष्णाको निरोध हुन्छ, तृष्णाका निरोधबाट सङ्ग्रह प्रवृतिको निरोध हुन्छ, फेरि भवको विरोध हुन्छ र जन्मको निरोध हुन्छ। यस प्रकार स्कंर्धहरूको सर्वकालिक लोप हुन जान्छ। यस प्रकारको मुक्ति जीवनमा पनि संभव छ, तर मृत्यूपरांत निर्वाणको के स्वरूप हुनेछ, यसलाई निषेधात्मक रूपबाट बताइएकोछ। एक प्रकारले त्यो शल्नयका समान छ।