प्रतिरक्षण (चिकित्सा)

यो लेख वा खण्ड नेपाली भाषामा नभएर अर्को भाषामा लेखिएको छ।
यदि यो लेखमा तपाईंको योगदान छ भने यसलाई नेपाली भाषामा उल्था गर्नुहोला। एक महिनासम्म उल्थानभएमा यसलाई हटाएर नयाँ लेख बनाइने छ ।

प्रतिरक्षा एक जैविक प्रक्रिया हो जुन सङ्क्रमण,बीमारी या अन्य अवांछित जैविक हमलावरोंको लागि पर्याप्त जैविक रोग प्रतिरोध हुने स्थितिको वर्णन गर्छ| रोगक्षमता दुईटै विशिष्ट र गैर विशिष्ट घटकहरूलाई शामिल गर्छ| गैर विशिष्ट घटक प्रतिजनी विशिष्टताको बावजूद व्यापक श्रेणीको रोगजनकोंको लागि बाधाहरु या eliminatorsको रूपमा कार्य गर्छन्| प्रतिरक्षा प्रणालीको अन्य घटक खुदको हरेक बीमारीको अनुकूल बना लिन्छन् र रोगजन विशिष्ट रोगक्षमताको उत्पन्न गर्छन्|

अनुकूली उन्मुक्ति अक्सर दुई प्रमुख प्रकारहरूमा विभाजित गरिन्छ जुन उन्मुक्तिको प्रारंभमा निर्भर गर्छ| स्वाभाविक रूप सँग अर्जित प्रतिरक्षा रोग पैदा गर्ने वाला एजेंटको साथ संपर्कको माध्यमबाट हुन्छ जब संपर्क जानिजानि भएको थिएन, जबकि कृत्रिम अर्जित रोगक्षमता टीकाकरण जस्तै जानिजानि गरिएको माध्यमसँग नै विकसित गर्छ| दुईटै स्वाभाविक रूपसँग र कृत्रिम अर्जित रोगक्षमता, के उन्मुक्ति मेजबानमा प्रेरित हो या निष्क्रिय रूपसँग एक प्रतिरक्षा पाहुनासँग स्थानांतरित गरिएको छ, यस आधारमा बांटे जान सकिन्छ| निष्क्रिय उन्मुक्ति प्रतिरक्षी (एंटीबडी)को स्थानांतरण या रोगक्षम पोषदको क्रियात्मक टी कोशिकाहरूसँग अर्जित गरिन्छ जुन कम समयको लागि जीवित रहन्छन् - साधारण तरिकामा कुनै महिना - जबकि सक्रिय रोगक्षमता प्रतिजनद्वारा पोषदमा नै प्रेरित है, र धेरै लामो समय सम्म रहन्छ, कहिलेकाँही जीवन भर| तल दिइएको चित्र उन्मुक्तिको विभाजनको सार है|

अनुकूली उन्मुक्तिको उपखण्ड शामिल कोशिकाओंको द्वारा विभाजित गरिन्छ, humoral प्रतिरक्षारोगक्षमताको पहलू हो जुन secreted प्रतिपक्षिहरूसँग मध्यस्थ है, जबकि कोशीय रोगक्षमता द्वारा प्रदानको सुरक्षामें टी lymphocytes अकेले शामिल हुन्छन्| Humoral उन्मुक्ति तब सक्रिय हुन्छ जब जीव आफ्नो एंटीबडी उत्पन्न गर्छ, र निष्क्रिय जब एंटीबडी व्यक्तिहरु को बीच स्थानांतरित गर्छन्| इसी प्रकार, संगलद्वारा मध्यस्थ रोगक्षमता तब सक्रिय हुन्छ जब जीवोंको आफ्नो टी कोशिकाहरु उत्तेजित हुन्छं, र निष्क्रिय हुन्छ जब टी कोशिकाहरु कुनै अन्य जीवसँग आउछन्|

उन्मुक्तिको सिद्धांतको इतिहास

उन्नीसवीं सदीको हैजा महामारीको प्रतिनिधित्व.

रोगक्षमताको अवधारणाले मानव जातिको हजारों वर्षों सम्म हैरान गरे है| प्रागैतिहासिक दृष्टिसँग यो माना जान्थ्यो कि रोग अलौकिक शक्तिहरु द्वारा हुन्छ र बीमारी एक प्रकारको theurgic सजाय हो जुन बुरे कर्मों र बुरे विचारैको कारण मिलती है, जब देवताहरु या हमारे दुश्मनोंको द्वारा हमारी आत्माको दौरा गरिन्छ|^[१] हिप्पोक्रेट्सको निर्धारित समयको बीच र १९ वीं शताब्दी मा, जब वैज्ञानिक पद्धतिको नींव रखी थी, रोगोंको लागि चार humorsमा परिवर्तन या असंतुलनको जिम्मेदार ठहराया जान्थ्यो (खून, कफ,पीला पित्त,काला पित्त)| ^[२] र यस समयको समयमा भाप सिद्धांतलोकप्रिय था, जुन कहता था कि हैजा या काले प्लेगजैसे रोग भापको कारण आयोजित हुन्छन्(हानिकारक रूपको बुरी हवा).^[१] अगर कोई भापको संपर्कमा आते थे, तो उसलाई त्यो रोग हो सकता था|

आधुनिक शब्द "रोगक्षमता "ल्याटिन "immunis" अर्थात सैन्य संगवा, कर भुगतान या अन्य सार्वजनिक संगवाओंसँग छूटसँग व्युत्पन्न है|^[३] उन्मुक्तिको विवरणको प्रारम्भिक लिखित अवधारणा अथीनियान Thucydidesद्वारा बनाई हो सकती हो ,जिनके द्वारा 430 ईसा पूर्वमा वर्णित है, कि जब प्लेग एथेंसमा फैला "बीमार र मरते भए लोगोंको देखभाल उनको द्वाराको गई जुन अब स्वस्थ थे किन भनें उनी बीमारी कि कार्यप्रणाली जानते थे र खुद आशंकाओंसँग मुक्त थे| किनकी कुनैमा पनि दूसरी बार हमला हैन भयो ,या घटक परिणामको साथ हैन" ^[३] शब्द "इम्मुनेस",महाकाव्य कविता Pharsaliaमा पनि पाया जान्छ जुन ६० ई.पूको आसपास माक्र्स Annaeus Lucanus कवि द्वारा एक उत्तरी अफ्रीकीको जनजातिको सांपको जहरको लागि प्रतिरोधको वर्णन करते भए लिखी गई थी|^[२]

रोगक्षमताको प्रथम नैदानिक वर्णन जुन कुनै विशिष्ट बीमारी पैदा गर्ने वाला जीवको कारण भयो हो शायद किताब fi अल jadari WA-अल hasbah (और खसरा चेचक एक ग्रन्थ मा, 1848 ^[४])मा है, जिसे इस्लामी चिकित्सक अल रजीले ९ वीं सदीमा लिखा था| . यस प्रकरणमा अल रजी चेचक र खसरेको नैदानिक प्रदर्शन गर्छन् र सङ्केत देते हुन् कि यिनी विशिष्ट एगेंतोंको अनावरण स्थायी रोगक्षमता प्रदान गर्छ|(हालांकि त्यो यस शब्दको प्रयोग हैन करते) ^[२] हालांकि, लुई 'पाश्चरको रोगाणु सिद्धान्तको द्वारा प्रतिरक्षा विज्ञानले समझाना शुरू कर दिया कि रोग जीवाणुको कारण कैबाट हुन्छ र कसरि सङ्क्रमण पछि मानव शरीर अगाडिको क्षतिको विरोध गर्नेको लागि क्षमता प्राप्त गर्छ| ^[३]

लुई पाश्चर आफ्नो प्रयोगशाला मा,१८८५.

सक्रिय immunotherapyको जन्म पुन्तुसको मिथ्रिदातेसछैठौको साथ शुरू हो सकउछ.^[५] सांपको जहरको लागि सक्रिय रोगक्षमताको प्रेरित गर्नेको लागि उन्होंने एक विधि कि सिफारिशको जुन आधुनिक toxoid serum चिकित्सा जैसा है, जिसमें उन पशुओंको रक्त पिया जान्छ जुन विषैले सांपहरूलाई खाता थे|^[५] जनावर जिन विषैले सांपहरूलाई खाता थे, उनका शरीर कुनै detoxifying सम्पत्ति अर्जित कर लेते हो र उनको रक्तमा सांपको जहरको तनु र बदले भए घटक होने चाहिए| यिनी घटकोंको प्रक्रिया विषाक्त प्रभाव गर्नेको बजाये जहरको बिरुद्धशरीरको मजबूत बना सकते है| Mithridatesले समझायाको यिनी जानवरोंको रगत पीनेसँग उनी सांपहरूलाई खाने वाला जानवरों जैसा प्रतिरोध हासिल कर सकते थे| ^[५] इसी तरह, उन्होंने खुदको जहरको बिरुद्धकठोर गर्नेको आमागको र सहिष्णुताको निर्माणको लागि दैनिक उप घातक खुराक ली| कहा जान्छ कि मिथ्रिदातेसले आफ्नो सबै सांसारिक विषसँग रक्षाको लागि एक सार्वभौमिक मारक विकसित किया| ^[२] लगभग २००० सालोंले लागि विषको रोगको आसन्न कारण माना जान्थ्यो , र पुनर्जागरणको समय एक सामग्रीको जटिल मिश्रण Mithridateको प्रयोग विषाक्ततासँग रोग मुक्त गर्नेको लागि होता था |^[२] , Theriacum Andromachi यस इलाजको एक अद्यतन संस्करण , 19 वीं सदीमा अच्छी जस्तैसँग प्रयोग भएको थियो|.^[६]

१८८८मा Emile रक्स र Alexandre Yersinले डिप्थेरिया,विषको अलग किया, र १८९०मा Behring र Kitasatoको द्वारा डिप्थीरिया र धनुस्तंभको लागि आधारित प्रतिरक्षाको खोज पछि , त्यो विषनाशक आधुनिक चिकित्सीय प्रतिरक्षा विज्ञानको प्रमुख सफलता बन गई| ^[२]

यूरोप मा, सक्रिय रोगक्षमताको प्रवेश चेचकसे बचनेको लागिको प्रयासको जस्तै उभरा| टीकाकरण,ले तथापि, हजारों वर्षों सम्म विभिन्न रूपहरूमा अस्तित्व रखा था| ^[३] टीकाकरणको प्रथम उपयोग अज्ञात हो , तथापि लगभग १००० ई.मा चीनी लोगोंले चेचकको घावोंको पपडिहरु सँग प्राप्त पाउडरको सुखाकर र सांसले कर, टीकाकरणको एक रूपको अभ्यास शुरू कर दिया|^[३] लगभग पंद्रहवीं शताब्दीमा भारत, तुर्क साम्राज्य, र पूर्वी अफ्रीकामा variolationको अभ्यास (चेचकसँग व्युत्पन्न पाउडर सामग्री संगको साथ त्वचामा प्रहार) काफी साधारण बन गया.^[३] Variolation पूर्व विश्वमा लेडी मैरी Montagu Wortleyद्वारा पूर्व 18 वीं सदीमा शुरू भएको थियो| ^[३] १७९६ मा, Edward जेंनेर [[ले [[cowpox भाइरस [[(जो घातक हैन था एवं चेचकको लागि पनि प्रतिरक्षा प्रेरित करता था ) द्वारा [[टीकाकरण [[]]]]]]]]]]को सुरक्षित पद्धतिको सुरुवातको | जेन्नरको क्रियाविधिको सफलता र सामान्य स्वीकृति, १९ ई.को अंतमा पाश्चर र अन्य लोगों द्वारा विकसित टीकाकरण [२]

निष्क्रिय रोगक्षमता

निष्क्रिय रोगक्षमता रेडीमेड एंटीबडीको रूपमा एक व्यक्तिसँग दूसरे व्यक्ति सम्म सक्रिय उन्मुक्तिको हस्तांतरण है| निष्क्रिय रोगक्षमता स्वाभाविक रूपसँग हो सकती हो जब माँसँग सम्बंधित एंटीबडी गर्भ-नालद्वारा गर्भमा हंस्तान्तरित हुन्छं एवं कृत्रिम रूप भन्दा पनि प्रेरित गर्न सकिन्छ जब उच्च स्तरको मानव (या घोडे)को रोगजन या विषको लागि विशिष्ट प्रतिरक्षी अरोगक्षम व्यक्तियहरूमा स्थानांतरित हुन्छन् निष्क्रिय टीकाकरण तब गरिन्छ जब संक्रमणको अधिक जोखिम हुन्छ र शरीरको आफ्नो प्रतिरक्षा प्रक्रिया विकसित गर्नेको लागि अपर्याप्त समय हुन्छ, या चल रहे immunosuppressive रोगोंको लक्षणहरूलाई कम करना हुन्छ| ^[७]

निष्क्रिय रोगक्षमता तत्काल सुरक्षा प्रदान गर्छ, तर शरीर स्मृतिको विकास गर्दैन इसलागि विरामी जुन बादमा एकसँग रोगजनसँग सङ्क्रमण होनेको खतरा हुन्छ |^[८]

स्वाभाविक रूपसँग निष्क्रिय रोगक्षमताको अधिग्रहण

मातृ निष्क्रिय रोगक्षमता एक प्रकारको स्वाभाविक अर्जित निष्क्रिय उन्मुक्ति हो , र एंटीबडी मध्यस्थ प्रतिरक्षाको सूचित गर्छ जुन गर्भावस्थाको समय गर्भको माँ द्वारा अवगत गरिन्छ| माँसँग सम्बंधित एंटीबडी (MatAb) अपरासँग भ्रूणमा placental कोशिकाओंमा स्थित FcRn रिसेप्टरको माध्यमसँग पारित गरिन्छ| यो सगर्भताको तीसरे महिनाको आसपास हुन्छ ^[९] IgG नै केवल एंटीबडी isotype हो जुन प्लेसेंटाको माध्यमसँग पारित सकउछ| ^[९] निष्क्रिय रोगक्षमता IgA एंटीबडी (जो स्तनको दूधमा पाये जाते हुन् र शिशुको पेटमा स्थानांतरित गर्छन् र उससे बैक्टीरियाको संक्रमणसँग बचातेछन् , जब सम्म नवजात आफ्नो एंटीबडीको एण्ड संश्लेषण खुद हैन कर सकते)को हस्तांतरणको माध्यमसँग प्रदान हुन्छ|^[८]

(1895 दिनांक)

कृत्रिम रूपसँग अर्जित निष्क्रिय रोगक्षमता

यह पनि हेर्नुहोस: अस्थायी रूपसँग प्रेरित रोगक्षमता

कृत्रिम रूपसँग अर्जित निष्क्रिय रोगक्षमता एक लघु अवधिको टीकाकरण हो जुन एंटीबडीको स्थानांतरणसँग प्रेरित गरिन्छ,जो अनेक रूपहरूमा प्रशासित गर्न सकिन्छ जस्तै मानव या पशु रक्त प्लाज्मा, अंतःशिरा IVIG, या इंट्रामस्क्युलर(IG) उपयोगको लागि सञ्चित मानव immunoglobulin , र मोनोक्लोनल एंटीबडीको रूपमा (MAb) |

निष्क्रिय हस्तांतरण, रोगक्षम अपर्त्याप्ताको रोगोंको मामलेमा सहयोगको लागि प्रयोग गरे जाता जस्तै hypogammaglobulinemia |^[१०] यहधेरै प्रकारको तीव्र सङ्क्रमण र विषाक्तताको इलाजमा पनि प्रयोग हुन्छ |^[७] निष्क्रिय टीकाकरणसँग प्राप्त प्रतिरक्षण छोटी अवधिको लागि नै रहन्छ र इसमें hypersensitivity प्रतिक्रियाओं, सीरम रोगको संभावित खतरा पनि हुन्छ,(गैर मानव मूलको गामा globulinसँग विशेष रूप संग) | ^[८]

निष्क्रिय रोगक्षमताको कृत्रिम प्रवेश एक सताब्दीसँग संक्रामक रोगको इलाजको लागि उपयोग हुन्छ, र एंटीबायोटिक दवाओंको आगमनसँग पहले, यो नै केवल अक्सर कुनै रोगोंको लागि विशिष्ट उपचार था| Immunoglobulin चिकित्सा १९३०'s सम्म गंभीर सांस लेनेको बीमारिहरु को इलाजको लागि प्रारम्भिक चिकित्साको रूपमा जारी रही,सल्फोनामाइड एंटीबायोटिकको प्रवेश पछि पनि |^[१०]

सेलको मध्यस्थता प्रतिरक्षाको निष्क्रिय स्थानान्तरण

सेल मध्यस्थता प्रतिरक्षाको निष्क्रिय या "दत्तक हस्तांतरण" संवेदनशील या सक्रिय टी-कोशिकाओंको स्थानांतरणको द्वारा अवगत गरिन्छ| यो इंसानहरूमा शायद नै प्रयोग गरिन्छ किन भनें इसमें histocompatible (मिलान) खोजनेको आवश्यकता हुन्छ, जिनको खोजना अक्सर मुश्किल हुन्छ| बेजोड दाताहरूमा यस प्रकारको हस्तांतरण संधान बनाम पाहुना रोगको गंभीर जोखिमको वहन गर्छ | ^[७]

यह कुनै प्रकारको क्यान्सर र रोगक्षम अपर्याप्तता सहितधेरै रोगोंको इलाजमा प्रयोग गरिएको हो | यस प्रकारको हस्तांतरण अस्थि मज्जा प्रत्यारोपणसँग अलग हो जिसमा (Undifferentiated) hematopoietic स्टेम संगल स्थानांतरित हुन्छन् |

सक्रिय रोगक्षमता

ये बादको सङ्क्रमण हल्के या inapparent हो सकते हुन्

]

जब बी कोशिकाहरु र टी कोशिकाहरु रोगजनद्वारा सक्रिय हुन्छन्, तब स्मृति बी कोशिकाहरु र टी कोशिकाहरु विकसित हुन्छं | एक जानवरको जीवन भरमा यो स्मृति कोशिकाहरु प्रतयेक विशिष्ट रोगजन जिससे सामना करना पडा होगा,को "याद" रखेंगी, र एक मजबूत प्रतिक्रियाको माउंट गर्नेमा सक्षम हुन् अगर रोगजनक फेरि मिलउछ| यस प्रकारको प्रतिरक्षा दुईटै सक्रिय र अनुकूली हो किन भनें शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली भविष्यको चुनौतिहरु को लागि तैयार हुन्छ | सक्रिय प्रतिरक्षा अक्सर दोनहरूलाईशिका मध्यस्थ र हुमोरल रोगक्षमताको पहलुओंको एवं सहज प्रतिरक्षा प्रणालीसँग इनपुटको पनि शामिल गर्छ| सहज प्रणाली जन्मसँग मौजूद हुन्छ र रोगजनकोंसँग एक व्यक्तिको रक्षा गर्छ, अनुभवोंको परवाह किये बिना, जबकि अनुकूली उन्मुक्तिसङ्क्रमण या प्रतिरक्षण पछि एक नै उठती हो र इसलागि जीवनको समयमा हासिल हुन्छ|

स्वाभाविक रूपसँग अर्जित सक्रिय उन्मुक्ति

यस शीर्षकमा थप जानकारीको लागि Immune system हेर्नुहोस ।

स्वाभाविक रूपसँग अर्जित सक्रिय प्रतिरक्षा तब हुन्छ जब एक व्यक्ति एक रोगजनकको संपर्कमा आउछ, र प्राथमिक प्रतिरक्षा प्रतिक्रियाको विकास गर्छ जुन प्रतिरक्षाविज्ञानी स्मृतिको पैदा गर्छ| ^[७] यस प्रकारको रोगक्षमता "प्राकृतिक" छैन किन भनें यो जानिजानि जोखिम लेनेसँग प्रेरित हुदैन | प्रतिरक्षा प्रणालीको कार्य मेंधेरै विकार सक्रिय प्रतिरक्षाको गठनको प्रभावित गर्न सक्छन् जस्तै रोगक्षम अपर्याप्तता (दुईटै अधिग्रहण र जन्मजात रूपों में) र इम्मुनोसुप्प्रेस्सिओन |

कृत्रिम रूपसँग अर्जित सक्रिय उन्मुक्ति

कृत्रिम रूपसँग अर्जित प्रतिरक्षा सुइहरु (एक पदार्थ जिसमें प्रतिजन हुन्छ) द्वारा प्रेरित गर्न सकिन्छ| एक वैक्सीन प्रतिजनको बिरुद्धएक प्राथमिक प्रतिक्रियाको उत्तेजित गर्छ, रोगको लक्षणहरूलाई पैदा किये बिना | ^[७] टीकाकरण, यो शब्द जेन्नर एडवर्ड द्वारा दिइएको र लुई पाश्चरद्वारा आफ्नो अग्रणी कामको लागि सामंजस्य स्थापित गरिएको| पाश्चरद्वारा इस्तेमालको गयी विधि उन बीमारिहरु को संक्रामक एजेंटोंको इलाजको लागि इस्तेमालको जाती थी ,जिससे उनी कुनै गंभीर बीमारीको पैदा गर्नेको क्षमता खो दें| पाश्चरले यो शब्द टीका (vaccine),जेन्नरको खोजको सम्मानमा एक सामान्य शब्दको रूपमा अपनाया|

1807 मा, Bavarians पहले समूह बन गए जिनको सैन्य रंगरूटहरूलाई चेचकको खिलक टीकाकरणको आवश्यकता थी, किन भनें चेचकको प्रसार मुकाबलेसँग जोडा गयो था| ^[११] बादमा टीकाकरणको अभ्यासको युद्धको फैलनेसँग वृद्धि हुई|

पारंपरिक सुइहरूको ये चार प्रकार हुन्छन् :^[१२]

निष्क्रिय सुइहरु सूक्ष्म जीवोंसँग बनते हुन् जुन रसायनों र / या गर्मीसँग मारे गए हुन् र अब संक्रामक हैन रहे | फ्लू,हैजा,बूबोनिक प्लेग र हैपेटाइटिस ऐको बिरुद्धसुइहरु यसको उदाहरणछन् | यस प्रकारको जयादातर टीकहरूमा बूस्टर शटको आवश्यकता हुन्छ|

जीवित, क्षीण भए सुइहरु सूक्ष्म जीवोंसँग उत्पन्न हुन्छन्, जुन यस्तो स्तिथियहरूमा विकसित हुन् जिसमें उनकी रोग प्रेरित गर्नेको क्षमता निष्क्रिय हुन्छ| ये प्रतिक्रियाहरु अधिक टिकाऊ हुन्छं र साधारण तरिका यिनलाई बूस्टर शट्सको आवश्यकता हुदैन| पहेलो ज्वरो,खसरा,रूबेला, र कण्ठमालाको रोग यसको उदाहरणहरूमा शापाइन्छन्् |

Toxoid सूक्ष्म जीवोंको निष्क्रिय विषाक्त यौगिक हुन् जुन यिनी अवस्थाहरूमा जहाँ ये (बजाय खुद सूक्ष्म जीव के) बीमारी पैदा गर्छन्, सूक्ष्म जीवको विषसँग मुतभेडसँग पहले प्रयोग हुन्छन्| toxoid-आधारित टीकोंको उदाहरण डिप्थीरिया र टेटनसको शामिल गर्छन्|

सबयूनिट-टीके रोगजनक जीवोंको छोटे टुकडोंसँग बनतीछन् | एक विशिष्ट उदाहरण हेपेटाइटिस बीवायरसको विरुद्ध सबयूनिट टीका है|

ज्यादातर सुइहरु छालाको तल इंजेक्शनद्वारा दिइन्छ जुन पेटको माध्यमसँग चिस्थायीता अवशोषित हुदैनन्| लाईव र क्षीण गरिएको पोलियो र कुनै टाइफाइड र हैजा के सुइहरु आंत्रसँग सम्बंधित प्रतिरक्षाको उत्पादनको लागि मौखिक रूपसँग दिइन्छ|

यिनलाई पनि हेर्नुहोस

एन्टीसीरम(Antiserum)

एन्टीवेनीन(Antivenin)
हास्कीनस(Hoskins) प्रभाव
प्रतिरक्षा विज्ञान
टीका

सन्दर्भ

↑ ^१.० ^१.१ Lindquester, जे गैरी (2006) रोगको इतिहासको परिचय. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०७-२१ मिति रोग र प्रतिरक्षण, रोड्स कलेज.
↑ ^२.० ^२.१ ^२.२ ^२.३ ^२.४ ^२.५ ^२.६ Silverstein, आर्थर एम. (1989) इम्यूनोलजीको इतिहास (हिन्दी) शैक्षणिक प्रेस. नोट: पृष्ठोंको यस पाठ छह पहले (औनलाईन उपलब्ध हुन् पर: Amazon.com आसान पाठक )
↑ ^३.० ^३.१ ^३.२ ^३.३ ^३.४ ^३.५ ^३.६ Gherardi ई. प्रतिरक्षण संकल्पना.^{[स्थायी मृत कडी]}इतिहास र अनुप्रयोग. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००७-०१-०२ मिति इम्यूनोलजी कोर्स मेडिकल स्कूल, विश्वविद्यालय Pavia.
↑ एक "अल रजी." 2003 कोलंबिया इलेक्ट्रनिक विश्वकोश,छैठौसंस्करण. Answers.com, 2006सँग कोलंबिया विश्वविद्यालय (प्रेस.)
↑ ^५.० ^५.१ ^५.२ Maleissye जे (1991). Histoire Du जहर. पेरिस: Francois Bourin, ISBN 2876860821 फ्रेंचमा (. जापानी में: Hashimoto मैं, Katagiri टी, अनुवादकों (1996) अनुवादित. जहर के] [इतिहास. टोक्यो: पिंडली-Hyoron, लिमिटेड, ISBN 4-7948-0315-C0020 एक्स).
↑ ^{^} This article incorporates content from the 1728 Cyclopaedia, a publication in the public domain. " Mithridate ".
↑ ^७.० ^७.१ ^७.२ ^७.३ ^७.४ सूक्ष्म जीव विज्ञान र इम्मुनोलोगि औन लाईन पाठ्यपुस्तक : चिकित्सा स्कूल यूएससी
↑ ^८.० ^८.१ ^८.२ [27] ^ [26]
↑ ^९.० ^९.१ Coico, आर, सनशाइन, जी, र बिन्यामीन, ई. (2003). ": एक संक्षिप्त कोर्स इम्यूनोलजी." पृष्ठ. 48.
↑ ^१०.० ^१०.१ Keller, Margaret A. and E. Richard Stiehm (Oct २०००), "Passive Immunity in Prevention and Treatment of Infectious Diseases", Clinical Microbiology Reviews 13 (4): 602–614, आइएसएसएन 0893-8512, डिओआई:10.1128/CMR.13.4.602-614.2000, पिएमआइडी 11023960, पिएमसी 88952। |month= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)
↑ "चेचक राष्ट्रीय स्वास्थ्य संस्थान - एक बडे र भयानक" कोडा Variolation
↑ : तपाईँ प्रतिरक्षण शट्स कल. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०९-२९ मिति रोगको लागि केंद्रमा राष्ट्रीय टीकाकरण कार्यक्रम नियन्त्रण र रोकथाम

[Rhodes-1] १.० ^१.१ Lindquester, जे गैरी (2006) रोगको इतिहासको परिचय. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०७-२१ मिति रोग र प्रतिरक्षण, रोड्स कलेज.

[Silverstein-2] २.० ^२.१ ^२.२ ^२.३ ^२.४ ^२.५ ^२.६ Silverstein, आर्थर एम. (1989) इम्यूनोलजीको इतिहास (हिन्दी) शैक्षणिक प्रेस. नोट: पृष्ठोंको यस पाठ छह पहले (औनलाईन उपलब्ध हुन् पर: Amazon.com आसान पाठक )

[Gheradi-3] ३.० ^३.१ ^३.२ ^३.३ ^३.४ ^३.५ ^३.६ Gherardi ई. प्रतिरक्षण संकल्पना.^{[स्थायी मृत कडी]}इतिहास र अनुप्रयोग. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००७-०१-०२ मिति इम्यूनोलजी कोर्स मेडिकल स्कूल, विश्वविद्यालय Pavia.

[4] एक "अल रजी." 2003 कोलंबिया इलेक्ट्रनिक विश्वकोश,छैठौसंस्करण. Answers.com, 2006सँग कोलंबिया विश्वविद्यालय (प्रेस.)

[Maleissye-5] ५.० ^५.१ ^५.२ Maleissye जे (1991). Histoire Du जहर. पेरिस: Francois Bourin, ISBN 2876860821 फ्रेंचमा (. जापानी में: Hashimoto मैं, Katagiri टी, अनुवादकों (1996) अनुवादित. जहर के] [इतिहास. टोक्यो: पिंडली-Hyoron, लिमिटेड, ISBN 4-7948-0315-C0020 एक्स).

[6] ^{^} This article incorporates content from the 1728 Cyclopaedia, a publication in the public domain. " Mithridate ".

[USC-7] ७.० ^७.१ ^७.२ ^७.३ ^७.४ सूक्ष्म जीव विज्ञान र इम्मुनोलोगि औन लाईन पाठ्यपुस्तक : चिकित्सा स्कूल यूएससी

[Janeway-8] ८.० ^८.१ ^८.२ [27] ^ [26]

[Coico-9] ९.० ^९.१ Coico, आर, सनशाइन, जी, र बिन्यामीन, ई. (2003). ": एक संक्षिप्त कोर्स इम्यूनोलजी." पृष्ठ. 48.

[Keller-10] १०.० ^१०.१ Keller, Margaret A. and E. Richard Stiehm (Oct २०००), "Passive Immunity in Prevention and Treatment of Infectious Diseases", Clinical Microbiology Reviews 13 (4): 602–614, आइएसएसएन 0893-8512, डिओआई:10.1128/CMR.13.4.602-614.2000, पिएमआइडी 11023960, पिएमसी 88952। |month= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)

[NIH-Variolation-11] "चेचक राष्ट्रीय स्वास्थ्य संस्थान - एक बडे र भयानक" कोडा Variolation

[12] : तपाईँ प्रतिरक्षण शट्स कल. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०९-२९ मिति रोगको लागि केंद्रमा राष्ट्रीय टीकाकरण कार्यक्रम नियन्त्रण र रोकथाम

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]