पानी जहाज

यो लेख पानी जहाजको बारेमा हो।

हवाई जहाजको लागि हवाई जहाज हेर्नु होला.

पानीमा आवत जावत गर्न प्रयोग गरिने डुङ्गा भन्दा ठूलो साधन।

प्रकार

न्यु योर्क पत्तनमा इटलीको जलयान अमेरिगो वेस्पुक्की (१९७६)

जलयान या पानीको जहाज (ship), पानीमा तैरदै अघि बढ्नमा सक्षम एक धेरै ठूलो डिब्बा हुन्छ। जलयान , नाउ (बोट) भने यस मामलामा भिन्न छ कि जलयान , नाउको तुलनामा धेरै ठूला हुन्छन्।

जलयान पोखरीहरू, समुद्रहरू एवं नदिहरूमा चल्छन। यिनलाई अनेक प्रकारले उपयोगमा ल्याइन्छ; जस्तै - मान्छेलाई लान-लेजानको लागि, सामान बोक्नको लागि, माछा छोप्नको लागि, मनोरंजनको लागि, तटहरूको देखरेख एवं सुरक्षाको लागि तथा युद्धको लागि।

जहाज समुद्रको आवागमन तथा टाढा देशहरूको यात्राको लागि जस बृहद् नौकाहरूको उपयोग प्राचीनकाल देखि हुदै आएको छ उनलाई जहाज भन्छन्। पहिले जहाज अपेक्षाकृत साना हुन्थे तथा लकडीको बनथे। प्राविधिक तथा वैज्ञानिक उन्नतिको आधुनिक कालमा धेरै बडे, मुख्यत: फलाम देखि बने तथा इन्जिनहरू देखि चलनेवाला जहाज बनछन।

आधुनिक जहाजहरूको वर्गीकरण

जस जहाजले जुन पनि काम लिइन्छ। त्यसैको अनुसार उनको अभिकल्पना (डिजाइन) र निर्माण गरिन्छ। अत: कार्यको अनुसार जहाजहरू लाई तीन वर्गहरूमा बाडिन्छ :

(१) यातायातको जहाज,

(२) युद्ध सम्बन्धी जहाज तथा

(३) तटवर्ती र नद्युपयोगी नौकाहरू।

इनके पनि धेरै उपवर्ग हुन्छन्, जसको हामी क्रमानुसार अगाडि वर्णन गर्नेछन्।

यातायातोपयोगी (Transportation) जहाज

(क) यात्री जहाज (Passenger Liners) दुनियाँको एक बन्दरगाह देखि दोस्रो सम्म यात्रीहरू लाई लैजाने काम गर्छन। यिनिहरूबाट माल धेरै नै कम बोकिन्छ, किन भनें यिनको अधिकांश भागहरूमा यात्रीहरूको आवास तथा सुख सुविधा का सबै प्रकारको रचनाहरू बनेका हुन्छन्।

(ख) व्यापारी जहाज (Merchant Ships) अधिकतर हलका माल बोक्ने काममा नै आउने गर्छन। अत: यिनीहरूमा यात्रीहरूको आवास कक्ष धेरै थोरै हुन्छन्। सामानलाई उठाने राख्नको लागि यिनीहरूमाथि केही क्रेन पनि लागेका हुन्छन।

(ग) माल जहाज (Cargo Ships) प्राय भारी माल बोक्नको लागि बनाइन्छन्। छरिएका माल, जस्तै अनाज, कोयला, धातुहरूको अयस्क आदि, जसलाई खुलामाल (Bulk cargo) भन्छन्, डेकको माथि बने ठूलो बडे कुएँनुमा गोदामहरूमा भरने पछि उनको ढक्कन बन्द गरेर दिइन्छ। बँधा भयो सामान, जसलाई पैक माल (General cargo) भन्छन्, गोदामहरूमा चुन दिइन्छ। यन्त्रादि फरक डेकमा पनि लादे जान्छन्, जसलाई डेकमाल (Deck cargo) भन्छन्। सामान खाली भए पछि यस्तो जहाज जब हल्का हो जान्छन् तब उनको निम्नतम (पेंदे के) भागमा बने विशेष कक्षहरूमा माटो, रोडी, पानी आदि भर दिइन्छ, जसबाट कि उनी समुद्रमा ठीक सतहमा बस्एर तैर सकें। यस प्रकारको बोझेको नीरम (Ballast) भन्छन्।

(घ) टंकी जहाज (Tankers) यिनीहरूमा पेट्रोल, इर्धंन, तेल, गुडको शीरा आदि भरकरले गइन्छ। अत: यिनको रचनामा अधिकतर टंकियहरूको नै भाग रहन्छ र तरल पदार्थहरू लाई निकालनको लागि जहाँ तहाँ पंप पनि लगे हुन्छन्। यिनी जहाजहरूमा इन्जिन सबै भन्दा पछिल्लो भागमा लगाइन्छ, जसबाट पेट्रोल आदिमा आगो लागने आशंका न रहे। यिनीहरूमा क्रेन बिलकुल हुदैनन्, बल्कि यिनको अगाडिको टाउकोहरू देखि पछिको टाउकोहरू सम्म एक लामो पुल अवश्य बनाइन्छ, जसबाट समुद्रको लहरहरूको पानी डेकमा आ जानेको समय कार्यकर्ता एक टाउकोहरू देखि दोस्रो टाउकोहरू सम्म आ जा सकें।

युद्ध सम्बन्धी जहाज

(क) युद्धोपयोगी, सैनिक जहाजहरू (Warships)मा भारी भारी तोपहरू लगी रहन, चाल धेरै छिटो होने तथा चारै तर्फ देखि कवचीय प्लेटहरूको आवरण चढा रहन स यिनको ढाँचाहरूमा भारी प्रतिबल पर्यो गर्छन। केन्द्रिय भागमा चिमनीको नजीकै नै समस्त आवश्यक अधिरचनाएँ बनयो दी जान्छं, जसबाट चारै तर्फको खाली भागहरूमा तोपहरूको गोलोंको जानेको लागि निर्बाध ठाँउ रह सके।

(ख) वायुयान बाहक (Aircraft Carrier) यिनको सपाट डेकमा नाना प्रकारको बम, रकेट, तारपीडो र जल सुरंगों देखि सुसज्जित वायुयान रखे जान्छन्, जुन यहीं देखि उड उडकर शत्रुमा टाढा दूर सम्म सबै प्रकारको हमला गर्न सक्छन्। यिनी जहाजहरूमा आफ्नो सुरक्षाको लागि पनि केही तोपहरू लगी रहछ, तर फेरि पनि यो जहाज ठूलो युद्धपोतहरूको संरक्षामा नै काम गर्छन।

(ग) ठूलो विध्वंसक जहाजहरू (Fleetr Destroyers)को काम शत्रुको पनडुब्बियों भन्दा ठूलो युद्धपोतहरूको रक्षा गर्न, शत्रुमा तारपीडों देखि हमला गर्न तथा आफ्नो जंगी बेडेको अगाडि आगे चलक अग्रदूतको सा काम गर्न हुन्छ। आकारमा साना भएको कारण साफ मौसममा त यो जहाज राम्रो छिटो गतिले हिड सकते छन्, तर तूफानी मौसिममा यिनलाई ठूलो सतर्कता अपनाउनु पर्छ।

(घ) पनडुब्बियाँ (Submarines) शत्रुको युद्धपोतों, माल जहाजहरू तथा सेनावाहक जहाजहरूमा छिट पुट हमला गरेर उनलाई परेशान गर्न सक्छं। यो पानीमा डुबकी लागाएर आफ्नो जंगी बेडों देखि धेरै अगाडि सम्म गएर वहाँको खबरें पनिले आउँछं।

(ङ) सुरंग निवारक (Mine Sweeper) जहाज शत्रु द्वारा बिछाई गई विस्फोटक समुद्री सुरंगहरूलाई आफ्नो जंगी बेडेको अगाडि आगे साफ करते चलते छन्। आफ्नो सुरक्षाको लागि इनपर केही तोपहरू पनि लगी हुन्छं।

(च) क्रूजर जहाज (Cruiser) युद्धपोतहरू देखि साना भए पछि पनि सबै प्रकारको युद्धहरूमा स्वतन्त्रता पूर्वक भागले सकते छन्। यिनीहरूमा आक्रमणात्मक तथा पैतरा बदलन व्यवस्था रहन्छ एवं यिनको गति धेरै राम्रो हुन्छ। यिनको टरेटों (turrets)मा माध्यम नापको तोपहरू लगी हुन्छं, जुन सबै ऋतुहरूमा राम्रो काम गर्छं।

(छ) यिनको अतिरिक्त शत्रुको हानि पुर्यानको लागि उनको समुद्रको निकट सुरंगें बिछानेवाला (Mine Layers) जहाज पनि बनाए जान्छन्। सुरंगें बिछाउनेको काम हवाई जहाजहरू, जंगी जहाजहरू र पनडुब्बियों आदि भन्दा पनि लिया जान सक्छ। जंगी नौबेडों सँग युद्ध सामग्री र तेल पुर्यानवाला तथा सेनावाहक जहाज पनि रहयो गर्छन।

तटवर्ती तथा नदीमा उपयोगी नौकाहरू

इस वर्गमा डूबते भएका जहाजहरू लाई निकालनवाला पोत (Dredgers and Tugs) समुद्री तार बिछाउने तथा उनको मरम्मत गर्नवाला (Cable Ships), तटवर्ती यात्रोपयोगी साना जहाज (Steamers), भोजन सामग्रीले जानेवाला (Frozen Meat Carriers), मत्स्य नौकाहरू (Trawlers) र घाट-यान-नौकाएँ (Ferries) आदि मुख्य छन्।

जहाजको ढाँचाहरूमा पर्नवाला प्रतिबल (stresses)

प्रत्येक जहाजको ढाँचेको अभिकल्पना (design) यस प्रकार देखि गरिन्छ कि उनको इन्जिनहरू, प्रणोदित्रों अथवा पैडल व्हीलों, सहायक यन्त्रों तथा पञ्चों आदिको चलनेको कारण र विशेषगरेर समुद्री लहरोंको कारण जुन विकृतिहरू तथा प्रतिबल पर््नुहोस, उनलाई त्यो सह ले। जहाजहरूको चलते समय जब अगाडिको हावाको मुकाबिला गर्न हुन्छ। उन समय यदि जहाजको चौडाईको बराबर लामो लहरें उठन लागछ, त धेरै बेर कुनै एक नै ठूलो लहर बीचमा जहाजको अधरमा उठयो लिन सक्छ। तब जहाजको अगाडि र पछि क टाउकोहरू ठीक त्यसै प्रकर देखि लटकि रहेंगे जस्तै कि कुनै लदी भए शहतीरको बीच मध्ये सहारा दिएर उठयो लिया हो। जहाजको यस दशाको उत्तलन (माथिको उठयो लिया जाना, hogging) भन्छन्। कहिले काँही यस्तो पनि हुन्छ कि जहाजको अगाडि र पछिको सिरा त लहरोंमा टिक जान्छ र बीचको स्थान खाली हुन्छ, ठीक त्यस्तो नै जस्तै कुनै लदी भए शहतीर दुवै टाउकोहरूमा टिकी हो। यस परिस्थितिमा जहाजको ढाँचेमा पर्नवाला प्रतिबलहरूको अवतलन (sagging) भन्छन्। कहिले काँही यिनी दुवै परिस्थितिहरूको मिश्रण पनि हुन्छ, जसमा पर्नवाला प्रतिबल कर्तन (shear stress) कहलाते छन्। जब हावा छडके चलती छ तब कहिले काँही जहाजको ढाँचेमा मरोड प्रतिबल (twisting strains) पर्छन। जब बगली हावा चलती छ तब पार्श्वीय विकृतिहरू उत्पन्न हुन्छ। यसको अतिरिक्त पानीमा डूबे रहनवाला भागमा समुद्री पानीको पनि अत्यधिक दाब पर्एर ढाँचेको चिपकानहरूको प्रवृत्ति दिखाता छ। सबै भन्दा अधिक तथा विकट प्रकारको विकृतिहरू त अगाडि र पछिको टाउकोहरूमा उन समय पैदा हुन्छं जब जहाजमा मालको विषम लदान र लहरोंको प्रभाव तथा पानीको उत्प्लावक बलको कारण ठाँउ ठाँउमा नमन घूर्ण (bending moments) पैदा हुन थाल्छ।

लहरों द्वारा पर्नवाली विकृतिहरूको गणना गर्दा खेरी मान लिया जान्छ कि प्रत्येक लहरको लंबाई जहाजको चौडाईको बराबर र उनको ऊँचाई लंबाईको वें भागको उराबर छ।

जहाजको ढाँचेको अभिकल्पना गर्दा खेरी उनको प्रत्येक अवयव (जो ढले इस्पातको हुन्छ अथवा मुलायम इस्पातको छडों, एंगल आयरनों, च्यानलहरू, गर्डरों र प्लेटहरू आदिको आपसमा रिबटों द्वारा बसाएर अथवा विभिन्न प्रकारको जोडों द्वारा कसकर बनाइन्छ)को रचना यस्तो गर्छन कि उसपर जुन पनि प्रतिबल पडे, सबैमा समविभाजित भएर यस प्रकार देखि समस्त ढाँचेमा फैल जाए कि प्रत्येक अवयवमा आनेवाला झटकहरूलाई अवयव मिलेरसह लें।

जहाजको ढाँचेको प्रधान अवयव

जहाजको पठाण (नौतल, keel) फलाम या ढले इस्पातद्वारा तीन प्रकार देखि बनाइन्छ, यथा इकहरी मोटी छडों, चपटी पट्टियों अथवा प्लेटहरू द्वारा। यही सबै भन्दा तल रहनवाला बुनियादी अवयव छ, जसको सहारे समस्त ढाँचा खडा गरिन्छ।

मरिया (Keelson) एक भन्दा अधिक तथा विभिन्न आकारको बनाए जान्छन्। यिनीहरू मध्ये जुन प्रमुख हुन्छ त्यो जहाजको पेंदि गर्‍यो मध्य रेखामा खडा लगइन्छ। सबै मिलेरसमस्त पेंदेको सहारा दिछन। पठाणको अगाडिको टाउकोहरू मल्लजोड (Scarph) द्वारा।

माथिको उठेको जुन अवयव ढले भएका इस्पातको बनाएर जोडइन्छ त्यो दुंबाल (Stern) भनिन्छ। त्यहिमा खाँचे बनाएर बीचवाला मरिया बढी बाहिरी खोलको प्लेट बसाएर जरा दिइन्छ। पछिको तर्फ ढले इस्पातको जुन खडा अवयव त्यहि प्रकार जोडइन्छ त्यो दुंबाल स्तम्भ या कुदास (Sternpost) भनिन्छ। रडरको सहारा दिनको लागि र यदि एक या तीन प्रणोदित्र (propeller) युक्त जहाज हो त मध्यवर्ती प्रणोदित्रको घूमनको लागि पनि त्यहिमा ठाँउ बनाए जान्छ१ जहाजको समस्त ढाँचेको रचना पंजरनुमा हुन्छ। पंजरको समस्त अङ्ग एंगल आयरन र पट्टियों द्वारा नै बनाए जान्छन्। यो पंजर दोहोरो हुन्छन्, एक भित्री र दोस्रो बाहिरी। जस स्थानहरूमा जहाजको निचला फर्श टिकता छ, उनी बाहिरी र भित्री पंजरोंको बीचमा खडे लगाए जान्छन् यिनलाई मरिया अथवा फ्लोर्स पनि भन्छन्। यिनको कारण पेंदा धेरै नै दृढ हुन्छ। जहाजको दुवै बगलियोंको पंजरहरूलाई दृढता प्रदान गर्नको लागि, उनको बीचमा लंब पट्टियाँ तथा आडी स्थूणाएँ (धरनें) लागयो दी जान्छ। लंब पट्टियाँ जहाजको पंजर देखि एेंगल प्लेटहरू सँग रिवेटों द्वारा जरा दी जान्छ। संपूर्ण जहाजको पंजर धेरै खंडहरूमा बनाएर प्रत्येक पंजरको माथि टाउकोहरूमा पनि एक एक धरन लागयो दी जान्छ, जुन माथि डेकको प्लेटलाई सहारा देती छ।

जिन जहाजहरूमा एक भन्दा अधिक डेक हुन्छन्, उनमा प्रत्येक डेकको सँम्हालनको लागि प्रत्येक खण्डमा एक एक स्थूणा लगाए जान्छ। माथि डेक सदैव इस्पातको प्लेटहरूको बनाइन्छ र उसपर लकडीको तख्ते बस्यो दिइन्छ। तलको डेक लकडीको तख्तों देखि नै बनाए जान्छन्। केही जहाजहरूमा तलको डेक पनि इस्पातको प्लेटहरू देखि बनाछन। यो सबै उपयोगमा निर्भर गर्दछ। जहाजको पंजरको आडी धरनोंको बीच, उनलाई सहारा दिनको लागि एक एक खंभा पनि इस्पातको लागयो दिइन्छ। जस जहाजहरूको चौडाई अधिक हुन्छ उनको मध्य खंभेको दुवै ओर एक खंभा र लागयो दिइन्छ। मालवाहक जहाजहरूको गोदामहरूमा अधिक खुली ठाँउको आवश्यकता पर्यो गर्छ। अत: उनमा खंभे न लागाएर अन्य प्रकारको युक्तिहरू सँग काम लिया जान्छ।

नितल पट्टिका (Bilge Keels)

ये जहाजको बाहिरी आवरण भन्दा बाहिर तिर निकली रहछ। कारण जहाजको खोल (hull)को लुंठनगति (rolling)मा एकदम अवरोध हुन्छ, जसबाट लुंठनगति बिलकुल त हैन रुकने पाती, तर एकदम कम हुन्छ। जहाजको पेंदेमा पूरी लंबाई भर मा, इस्पातको प्लेटहरू लाई ब्रैकटों द्वारा जडकर, उनबाट भीतें (bulk-heads) बनाएर जलाभेद्य कोठा बनयो दिइन्छ, जसको ऊँचाई दोतले पेंदे देखि लेक समुद्री पानीको सतह सम्म हुन्छ। यो कोठा ठूलो उपयोगी हुन्छन्, किन भनें जब कि दुर्घटनावश जहाजको आवरणमा कहीं छेद हुन्छं, तब समुद्री पानी केवल उनको निकटवर्ती कोठामा नै भरकर रहछ र शेष जहाज सुरक्षित रहन्छ। धेरै पल्ट जहाजको लंबाईको दिशामा लदे भएका मालको सन्तुलन ठीक गर्नको लागि कुनै उपयुक्त कोठामा जान बूझकर पनि पानी भर दिइन्छ। धेरै पुराना प्रकारको जहाजहरूमा त यो कोठा यस प्रकारको बने हुन्थे कि एक देखि दोस्रोमा जानेको लागि उनको छतमा बने छेदमा चढकर दोस्रोको छेदमा उतरना हुन्थ्यो। आधुनिक जहाजहरूमा उनको पर्खालहरूमा नै दरवाजे लागयो दिइन्छ। यो छेद र दरवाजे रबरको पट्टियाँ तथा क्लैंप लागाएर बिलकुल जलाभेद्य बनयो दिइन्छ।

व्यापारी जहाजहरूमा अधिक भन्दा अधिक तीन डेक हुन्छन्। एक डेकवाला जहाजको ऊँचाई पठाण देखि डेक तथा १५ फुट, दुई डेक वाला जहाजको ऊँचाई पठाण देखि माथि डेक सम्म २४ फुट र तन डेकवालाको ३५ फुटको लगभग रहन्छ। तर ठूलो समुद्री पोतहरू र माल जहाजहरूको समग्र ऊँचाई यसले अधिक हुन्छ।

जहाजहरूको बाहिरी आवरण

यो इस्पातको चादरहरूको बनयो हुन्छ र उनको मोटाई, जहाजको परिमाण, उनमा भरे जानेवाला माल तथा जस भागमा त्यो जडा जान्छ वहाँको पानीको दबावको अनुपात देखि निश्चित गरिन्छ। जहाजको पेंदे र अडवाल देखि तलको प्लेट, जसलाई पेरज (Gunwale) पनि भन्छन् सबै भन्दा मोटे रखे जान्छन्। मंदान तथा कुदासको निकटवर्ती प्लेटहरू पनि एकदम मोटी हुन्छ। यिनको अधिक भन्दा अधिक मोटाई एक इंच हुन्छ। आवरण प्लेटहरूको मोटाई इंचको ०औं भागमा नापनेको प्रथा छ।

जहाजको चौडाई

जहाजको मध्य भागमा तलको तर्फ सबै भन्दा अधिक चौडाई रहन्छ, जसलाई ""धरन नाप (moulded breadth) भन्छन्। यसको माथिको तर्फ चौडाई क्रमश: कम होती जान्छ, जसलाई जहाजको मध्य भागको भित्री झुकाव (Tumble home) भन्छन्। यसलाई माथिको डेक भन्दा एक नै तर्फको नापाउउछ। अगाडि तथा पछिको टाउकोहरूको निकट, तल तिर, जहाजको चौडाई क्रमश: कम होती जान्छ, जसबाट वहाँको परिच्छेंड् गर्‍यो आकृति V आकारको हुन्छ। यस तल देखि माथि बढती चौडाईको जहाजको अपसरण (flare अथवा flam) भन्छन्।

यात्री जहाज - यिनीहरूमा उनको मुख्य ढाँचा, दोहरो पंजर र लंब पट्टियाँ आदि मध्य डेक सम्म नै समाप्त हुन्छ। विहार डेक (Promenade deck) तथा नौका डेक (Boat deck)को अधिरचना माथि ढाँचेको रूपमा उपरले बढी खुला डेकमा गरेर दी जान्छ। ठूलो यात्री जहाज माल जहाजहरूको अपेक्षा अधिक भारी होने सँग नै समुद्रको सतहले अधिक अग्लो पनि तैरि रहयो गर्छन। अत: उनलाई अधिक दृढ तथा सावधानी देखि बनाउन पर्दछ, जसबाट कुनै दुर्घटना भए पछि पनि समुद्री पानी उनमा प्रवेश न गरेर सके।

युद्धपोतहरूको बनावट

तारपीडो नौकाहरू तथा युद्धपोतहरूको पंजरोंको बनावट त त्यसै ढंगको हुन्छ जस्तो यात्री जहाजहरूको तर उनलाई यति दृढ बनाइन्छ कि उनी ठूलो बडे इन्जिनहरूको चाल, तोपहरूको दागे जाने, अथवा जहाजको चालको बारंबार अगाडि पछि गरेर पैतरा बदलते समय हुनेवाला कंपनोंको प्रभावको सह सकें। यिनको पठाण चपटे प्लेटहरू देखि बनाएर उनको अगाडि पछिको टाउकोहरू लाई मंदान र कुदालको झिरियहरूमा हालएर मोड दिइन्छ। फेरि उनलाई मल्ल जोडद्वारा पक्का पनि गरेर दिइन्छ। बाहिरी र भित्री पठाण प्लेटहरू लाई पंजरसँग टक्करी जोड (butt joint) द्वारा कसकर, तलको तर्फ बाहिरी आवरण प्लेटहरूको कोरहरूलाई पठाणसँग नै जरा दिछन। हथियारहरूको गोदामहरूमा इन्जिन र यन्त्रोंको ऊँचाईको सतह सम्म सुरक्षाको लागि इस्पातको मोटा कवच प्लेट लागयो दिइन्छ। सबै भन्दा अगाडिको पोतभीत (bulk-head) तथा दुंबाल (stern)को बीच केही खाली ठाँउ छोड दी जान्छ, जसलाई टक्कर पीतभीत (Collision Bulkhead) भन्छन्।

बाहिरी कडिहरू

जलपोतहरूको संपूर्ण एवं आंशिक विखंडनको पर्यावरणीय दृष्टिले समुचित प्रबंध हेतु प्राविधिक मार्गदर्शक सिद्धान्त