देवीभागवत पुराण
यो पुराण परम पवित्र वेदको प्रसिद्ध श्रुतीहरूका अर्थबाट अनुमोदित, अखिल शास्त्रहरूका रहस्यका श्रोत तथा आगमहरूमा आफ्नो प्रसिद्ध स्थान राख्दछ। यो सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, वंशानुकीर्ति, मन्वन्तर आदि पाउँचहरूलक्षणहरूबाट पूर्ण छन्। पराम्बा भगवतीका पवित्र आख्यानहरूबाट युक्त छ। यस पुराणमा लगभग १८,००० श्लोक छ।
| चित्र:Devibhagvat.gif देवीभागवत पुराण , गीताप्रेस गोरखपुरको आवरण पृष्ठ | |
| लेखक | वेदव्यास |
|---|---|
| देश | भारत |
| भाषा | संस्कृत |
| संस्करण | पुराण |
| विषय | देवी महात्यम् |
| प्रकार | हिन्दू धार्मिक ग्रन्थ |
| पृष्ठ | १८,००० श्लोक |
एक पल्ट भगवत्-अनुरागी तथा पुण्यात्मा महर्षीहरूले श्री वेदव्यासका परम शिष्य सूतजीबाट प्रार्थना गरे -हे ज्ञानसागर ! तपाईँका श्रीमुखबाट विष्णु भगवान र शंकरका दैवी चरित्र तथा अद्भुत लीलाहरू सुनेर हामी धेरै सुखी भए। ईश्वरमा आस्था बढी र ज्ञान प्राप्त गरे। अब कृपा गरेर मानव जातिलाई समस्त सुखहरूको उपलब्ध गराले वालाहरू, आत्मिक शक्ति दिन वाला तथा भोग र मोक्ष प्रदान गराले वाला पवित्रतम पुराण आख्यान सुनाएर अनुगृहीत गर्नुहुँस्। ज्ञानेच्छु र विनम्र महात्माहरूको निष्कपट अभिलाषा जानेर महामुनि सूतजीले अनुग्रह स्वीकार गरे। ती्हुँंले भने-जन कल्याणको लालसाबाट तपाईँले ठूलो सुंदर इच्छा प्रकट गरयो। म तपाईँ मान्छेको उबाट सुनाउँछु।यो साउँचो छ कि श्री मद् देवी भागवत् पुराण सबै शास्त्रहरूतथा धार्मिक ग्रन्थहरूमा महान् छ। यसका अगाडि बडे-बडे तीर्थ र व्रत नगण्य छन्। यस पुराणका सुनलेबाट पाप सुकेका वनको भांति जलकर नष्ट छ जान्छन्, जसबाट मनुष्यलाई शोक, क्लेश, दु:ख आदि नभोगले पडते। जस प्रकार सूर्यका प्रकाशका अगाडि अन्धकार छंट जान्छ, त्यसै प्रकार भागवत् पुराणका श्रवणबाट मनुष्यका सबै कष्ट, व्याधियां र संकोच समाप्त छ जान्छन्। महात्माहरूले सूतजीबाट भागवत् पुराणका सम्बन्धमा यो जिज्ञासाहरू रखीं:
- पवित्र श्रीमद् देवी भागवत् पुराणको आविर्भाव कहिले भयो ?
- यसका पठन-पाठनको समय क्ए छ ?
- यसका श्रवण-पठनबाट किन-किन कामनाहरूको पूर्ति हुन्छ?
- सर्वप्रथम यसका श्रवण कसले गरे ?
- यसका पारायणको विधि क्ए छ ?
आविर्भाव
सम्पादन गर्नुहोस्महर्षि पराशर र देवी सत्यवतीका संयोगबाट श्रीनारायणका अंशावतार देव व्यासजीको जन्म भयो। व्यासजीले आफ्ना समय र समाजको स्थिति चिन्हारीदै वेदहरूको चार भागहरूमा विभक्त गरे र आफ्ना चार पटु शिष्यहरूको तीका बोध गराया। यसका पश्चात् वेदाध्ययनका अधिकारबाट वंचित नर-नारीहरूको मंदबुद्धीहरूका कल्याणको लागि अट्ठारह पुराणहरूको रचना गर्यो, ताकि ती पनि धर्म-पालनमा समर्थ छ सकहरू। सूतजीले भने-महात्मन्! गुरूजीका आदेशानुसार सत्रह पुराणहरूका प्रसार एवं प्रचारको दायित्व मुझमा आयो, तर भोग र मोक्षदाता भागवत पुराण स्वयं गुरूजीले जन्मेजयलाई सुनाए। तपाईँ जान्दछन्-जन्मेजयका पिता राजा परीक्षितलाई तक्षक सर्पले डस लागि थियो र राजाले आफ्नो हत्एका कल्याणको लागि श्रीमद् भागवत् पुराणको श्रवण गरे थियो। राजाले नौ दिन निरंतर लोकमाता भगवती दुर्गाको पूजा-आराधनाको तथा मुनि वेदव्यासका मुखबाट लोकमाताको महिमाबाट पूर्ण भागवत पुराणको श्रवण गरे। सूतजीले भने-महात्मन्! गुरूजीका आदेशानुसार सत्रह पुराणहरूका प्रसार एवं प्रचारको दायित्व मुझमा आयो, तर भोग र मोक्षदाता भागवत पुराण स्वयं गुरूजीले जन्मेजयलाई सुनाए। तपाईँ जान्दछन्-जन्मेजयका पिता राजा परीक्षितलाई तक्षक सर्पले डस लागि थियो र राजाले आफ्नो हत्एका कल्याणको लागि श्रीमद् भागवत् पुराणको श्रवण गरे थियो। राजाले नौ दिन निरंतर लोकमाता भगवती दुर्गाको पूजा-आराधनाको तथा मुनि वेदव्यासका मुखबाट लोकमाताको महिमाबाट पूर्ण भागवत पुराणको श्रवण गरे।
- देवी पुराणको महिमा
- देवी पुराणका पढले एवं सुनलेबाट भयंकर रुँग, अतिवृष्टि, अनावृष्टि भूत-प्रेत बाधा, कष्ट योग र दोस्रो आधिभौतिक, आधिदैविक तथा आधिदैहिक कष्टहरूका निवारण छ जान्छ। सूतजीले यसको लागि एक कथाको उल्लेख गरदै भने-वसुदेव जी द्वारा देवी भागवत पुराणलाई पारायणको फल नैं थियो कि प्रसेनजितलाई ढूंढले गए श्रीकृष्ण संकटबाट मुक्त हुँकर सकुशल घर फर्किए थिए। यस पुराणका श्रवणबाट दरिद्र धनी, रुँगी-नीरोगी तथा पुत्रहीन स्त्री पुत्रवती छ जान्छ। ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य तथा शूद्र चतुर्वर्णहरूका व्यक्तीहरू द्वारा समान रूपबाट पठनीय एवं श्रवण योग्य यो पुराण आयु, विद्या, बल, धन, यश तथा प्रतिष्ठा दिन वाला अनुपम ग्रन्थ छ।
- पारायणको उपयुक्त समय
- सूतजी बोले-देवी भागवतको कथा-श्रवणबाट भक्तहरू र श्रद्धालु श्रोताहरूलाई ऋद्धि-सिद्धिको प्राप्ति हुँन्छ। मात्र क्षणभरको कथा-श्रवणबाट पनि देवीका भक्तहरूको कहिले कष्ट नहुँता। सबै तीर्थहरू र व्रतहरूका फल देवी भागवतका एक बारका श्रवण मात्रबाट प्राप्त छ जान्छ। सतयुग, त्रेता तथा द्वापरमा त मनुष्यको लागि अनेक धर्म-कर्म छन्, तर कलियुगमा त पुराण सुननेका अतिरिक्त कुनै अन्य धार्मिक आचरण छैन। कलियुगका धर्म-कर्महीन तथा आचारहीन मनुष्यहरूका कल्याणको लागि नैं श्री व्यासजीले पुराण-अमृतको सृष्टि गरेका थिए। देवी पुराणका श्रवणको लागि यसै त सबै समय फलदायी छ, तर फेरि पनि आश्विन, चैत्र, मार्गशीर्ष तथा आषाढ मासहरूएवं दोनहरूनवरात्रहरूमा पुराणका श्रवणबाट विशेष पुण्य हुन्छ। वास्तवमा यो पुराण नवाह्र यज्ञ छ, जुन सबै पुण्य गर्महरूबाट सर्वोपरि एवं निश्चित फलदायक छ।यस नवाह्न यज्ञबाट छली, मूर्ख, अमित्र, वेद-विमुख निंदक, चोर, व्यभिचारी, उठाईगीर, मिथ्याचारी, गो-देवता-ब्राह्मण निंदक तथा गुरूद्वेषी जैबाट भयानक पापी शुद्ध र पापरहित छ जान्छन्। बडे-बडे व्रतहरू, तीर्थ-यात्राहरू, बृहद् यज्ञहरूए तपहरूबाट पनि त्यो पुण्य फल प्राप्त नहुँता जुन श्रीमद् देवी भागवत् पुराणका नवाह्र पारायणबाट प्राप्त हुन्छ।
- तथा न गंगा न गए न काशी न नैमिषं न मथुरा न पुष्करम्।
- पुनाति सद्य: बदरीवननो यथा हि देवीमख एष विप्रा:।
- गंगा, गया, काशी, नैमिषारण्य, मथुरा, पुष्कर र बदरीवन आदि तीर्थहरूको यात्राबाट पनि त्यो फल प्राप्त नहुँता, जुन नवाह्र पारायण रूप देवी भागवत श्रवण यज्ञबाट प्राप्त हुन्छ। सूतजीका अनुसार-आश्विन् मासका शुक्ल पक्षको अष्टमीलाई स्वर्ण सिंहासनमा श्रीमद् भागवतको प्रतिष्ठा गराकर ब्राह्मणलाई दिन वाला देवीका परम पदलाई प्राप्त गरेर लिँदछ। यस पुराणको महिमा यति महान् छ कि नियमपूर्वक एक-आध श्लोकको पारायण गर्ले वाला भक्त पनि मां भगवतीको कृपा प्राप्त गरेर लिँदछ।
पौराणिक महत्त्व
सम्पादन गर्नुहोस्
श्री कृष्ण प्रसेनजितलाई ढूंढनेका प्रयासमा हराए थिए जुन श्री देवी भगवतीका आशीर्वादबाट सकुशल फर्किए। यो वृत्तांत महर्षीहरूको इच्छाबाट विस्तारबाट सुनादै श्री सूतजी भन्न लगे-सज्जनहरू! धेरै पहिले द्वारका पुरीमा भोजवंशी राजा सत्राजित रहन्थ्यो। सूर्यको भक्ति-आराधनाका बलमा उनले स्वमंतक नामको अत्यन्त चमकदार मणि प्राप्त गरयो। मणिको क्रांतिबाट राजा स्वयं सूर्य जस्तो प्रभा-मंडित छ जाँदथ्यो। यस भ्रममा जब यादवहरूले श्रीकृष्णबाट भगवान सूर्यका आगमनको कुरा कही, तब अंतर्यामी कृष्णले यादवहरूको शंकाको निवारण गरदै भन्यो कि आन वाला महानुभाव स्वमंतक मणिधारी राजा सत्राजित छन्, सूर्य नं। स्वमंतक मणिको गुण थियो कि उसको धारण गर्ले वाला प्रतिदिन आठ किलो स्वर्ण प्राप्त गरेगा। उनी प्रदेशमा कुनै पनि प्रकारको मानवीय वा दैवीय विपत्तिको कुनै चिह्नसम्म नथियो। स्वमंतक मणि प्राप्त गर्ले इच्छा स्वयं कृष्णले भीको लिकिन सत्राजितले अस्वीकार गरेर दियो।
एक पल्ट सत्राजितको भाइ प्रसेनजित उनी मणिलाई धारण गरका घोडेमा चढकर शिकारलाई गए त एक सिंहले उबाट मार हालयो। संयोगबाट जामवंत नामक रीछले सिंहलाई नैं मार हालयो र त्यो मणिलाई लिएर आफ्नो गुफामा आ्यो। जामवंतको छोरी मणिलाई खिलौना समझकर खेलन लगी। प्रसेनजितका न फर्कनुमा द्वारकामा यो अफवाह फैल गई कि कृष्णलाई सत्राजित द्वारा मणि दिनबाट इनकार गर्नेमा दुर्भावनावश कृष्णले प्रसेनजितको हत्ए गरा दी र मणिमा आफ्नो अधिकार गरेर लियो। कृष्ण यस अफवाहबाट दु:खी हुँकर प्रसेनजितलाई हराजलेको लागि निकल पडे।वनमा कृष्ण र तीसहितीहरूले प्रसेनजित सहित एक सिंहलाई पनि मरयो पाया। ती्हहरू वहाँ रीछका खुट्टाहरूका निशानहरूका सङ्केत पनि मिले, जुन भित्र गुफामा प्रवेशका सूचक थिए। यसबाट कृष्णले सिंहलाई मारले तथा मणिका रीछका पास हुँनेको अनुमान लगाया।
आफ्ना साथीहरूलाई बाहिर रहएर प्रतीक्षा गर्लेको लागि भन्एर स्वयं कृष्ण गुफाका भित्र प्रवेश गरेर गए। एकदम समय पछि पनि कृष्णका फिर्ता न आनमा निराश हुँकर लौटे साथीले कृष्णका पनि मारे जानेको मिथ्ए प्रचार गरेर दियो। कृष्णका न फर्कनुमा तीका पिता वसुदेव पुत्र-शोकमा व्यथित छ उठे। त्यसै समय महर्षि नारद आए। समाचार जानेर नारदजीले वसुदेवबाट श्रीमद् देवी भागवत पुराणका श्रवणको उपदेश दियो। वसुदेव मां भगवतीको कृपाबाट पूर्व परिचित थिए। ती्हुँंले नारदजीबाट भने-देवर्षि, देवको सहित कारागारवास गरदै जब छ: पुत्र कंसका हाथहरूमारे गयसकाको थिए त हामी दोनहरूपति-पत्नी एकदम व्यथित र अंसतुलित छ गए थिए। तब आफ्ना कुल पुरोहित महर्षि गर्गबाट परामर्श गरे र कष्टबाट छुटकारा पानको उपाय पूछा। गुरूदेवले जगदम्बा मांको गाथाको पारायण गर्नेलाई भन्यो। कारागारमा हुँनेका कारण मेरा लागि यो संभव नथियो। अत: गुरूदेवबाट नैं यो कार्य संपन्न गरानेको प्रार्थना गरयो।
वसुदेवले भने-मेरी प्रार्थना स्वीकार गरका गुरूदेवले विंध्याचल पर्वतमा गएर ब्राह्मणहरूसहित देवीको आराधना-अर्चना गरयो। विधि-विधानपूर्वक देवी भागवतको नवाह्र यज्ञ गरे। अनुष्ठान पूर्ण हुँनेमा गुरूदेवले मलाई यसको सूचना देदै भने-देवीले प्रसन्न हुँकर यो आकाशवाणी गरेकाछन्-मेरी प्रेरणाबाट स्वयं विष्णु पृथ्वीका कष्ट निवारण हेतु वसुदेव देवकीका घर अवतार लिंगे। वसुदेवलाई चाहिए कि उनी बालकलाई गोकुल ग्रामका नंद-यशोदाका घर पुगा दिनुहोस् र त्यसै समय उत्पन्न यशोदाको बालिकालाई ल्याएर आठऔं संतानका रूपमा कंसलाई सौंप दहरू। कंस यथावत् बालिकालाई धरतीमा पटक देगा। त्यो बालिका कंसका हातबाट तत्काल छूटकर दिव्य शरीर धारण गर, मेरा नैं अंश रूपबाट लोक कल्याणको लागि विद्यांचल पर्वतमा वास गरेगी।गर्ग मुनि द्वारा यस अनुष्ठान फललाई सुन गरेर मले प्रसन्नता व्यक्त गरदै अगाडि घटी घटनाहरू मुनिका कथनानुसार पूरी कीं र कृष्णको रक्षा गरयो। यो विवरण सुनाएर वसुदेव नारदजीबाट भन्न लगे-मुनिवर ! सौभाग्यबाट तपाईँको आगमन मेरा लागि शुभ छ। अत: तपाईँ नैं मलाई देवी भागवत पुराणको कथा सुनाएर उपकृत गरहरू।
वसुदेवका भन्नमा नारदले अनुग्रह गरदै नवाह्र परायण गरे। वसुदेवले नवहरू दिन कथा समाप्तिमा नारदजीको पूजा-अर्चनाको भगवती मांको माएबाट श्रीकृष्ण जब गुफामा प्रविष्ट भएका त ती्हुँंले एक बालिकालाई मणिबाट खेलते देखा। जैबाट नैं कृष्णले बालिकाबाट मणि ली, त बालिका रुँ उठी। बालिकाका रुँनेको आवाजलाई सुनेर जामवंत वहाँ आ पुगा तथा कृष्णबाट युद्ध गर्ले लागयो। दोनहरूमा सत्ताईस दिनसम्म युद्ध चल्दै दै। देवीको कृपाबाट जामवंत लगातार कमोजर पडता गए तथा श्रीकृष्ण शक्ति-संपन्न हुँते गए। अंतमा ती्हुँंले जामवंतलाई पराजित गरेर दियो। भगवतीको कृपाबाट जामवंतलाई पूर्व स्मृति छ आए। त्रेतामा रावणको वध गर्ले वाला रामलाई नैं द्वापरमा कृष्णका रूपमा अवतरित जानेर तीको वंदना गरयो। अज्ञानमा गरे अपराधको लागि क्षमा मांगी। मणि सहित आफ्नो पुत्री जांबवतीलाई पनि प्रसन्नतापूर्वक कृष्णलाई समर्पित गरेर दियो।
मथुरामा कथाका समाप्त हुँले पछि वसुदेव ब्राह्मण भोज पछि आशीर्वाद लिइरहेका थिए, त्यसै समय कृष्ण मणि र जांबवती सहित वहाँ पहुच गए। कृष्णलाई वहाँ देखेर सबैको प्रसन्नताको कुनै सीमा न रह्यो। भगवतीको आभार प्रकट गरदै वसुदेव-देवकीले श्रीकृष्णको अश्रूपूरित नेत्रहरूबाट स्वागत गरे। वसुदेवको सफल काम बनाएर नारद देवलोक फिर्ता लौट गए।
श्रवण विधि
सम्पादन गर्नुहोस्बाहिरी कडिहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- वेद-पुराण - यहाँ चारहरूवेद एवं दसबाट अधिक पुराण हिन्दी अर्थ सहित उपलब्ध छन्। पुराणहरूको यहाँ सुना पनि जानसक्दछ।
- महर्षि प्रबंधन विश्वविद्यालय वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-०४-०८ मिति-यहाँ सम्पूर्ण वैदिक साहित्य संस्कृतमा उपलब्ध छ।
- ज्ञानामृतम् - वेद, अरण्यक, उपनिषद् आदिमा सम्यक जानकारी
- वेद एवं वेदांग - आर्य समाज, जामनगरका जालघरमा सबै वेद एवं तीका भाष्य दिये भएका छन्।
- जसको उदेश्य छ - वेद प्रचार[स्थायी मृत कडी]
- वेद-विद्या_डॉट_कॉम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०५-२१ मिति