आसन

आसनः

शास्त्रीय योग अन्तर्गत महर्षि पतन्जलि र महर्षि घेरण्डको योग विधि प्रयोगमा आउँछन् । दुबैको योग विधिमा आसनको प्रयोग भएको छ । आसन अष्टांग योगको तेश्रो अंग हो भने हठयोगको महत्वपूर्ण भाग पनि हो । योगदर्शनमा पतन्जलिले “स्थिरसुखमासनम्” भनी आसनको परिभाषा दिएका छन् । यसको अर्थ शरीरको स्थिर र सुखदायी अवस्था नै आसन हो अर्थात् जीउलाई हलचल नगरी, आरामपूर्वक, सजिलोस“ग एकै स्थान र स्थितिमा धेरैबेर रहेर गरिने अभ्यास नै आसन हो । योगदर्शनमा आसनहरुको विधि, संख्या आदि कुनै पनि चर्चा गरिएको छैन । तर घेरण्ड ऋषिले घेरण्ड संहितामा समस्त आसनहरु त्यति नै छन् जति संसारमा जीवजन्तु छन् । प्राचीन समयमा शिवले आसनको संख्या चौरासी लाख भएको बताएका छन् । तीनमा पनि चौरासी सय विशेष बताएका छन् र मनुष्यलोकमा ती मध्ये पनि विशेषतः बत्तीस आसन नै शुभ छन ।

घेरण्डका अनुसार निम्न आसनहरु प्रमुख छन्–

सिद्धासन,
पद्मासन,
भद्रासन,
मुक्तासन,
वज्रासन,
स्वस्तिकासन,
सिंहासन,
गोमुखासन,
वीरासन,
धनुरासन,
मृतासन,
गुप्तासन,
मत्स्यासन,
मत्स्येन्द्रासन,
गोरक्षासन,
पश्चिमोत्तानासन,
उत्कटासन,
संकटासन,
मयूरासन,
कुक्कुटासन,
कूर्मासन,
उत्तानकूर्मासन,
उत्तानमण्डूकासन,
वृक्षासन,
मण्डूकासन,
गरुडासन,
वृषभासन,
शलभासन,
मकरासन,
उष्ट्रासन,
भुजंगासन,
योगासन, कूल बत्तीस आसन मनुष्यलोकमा सिद्धि दिने

खालका छन् ।

हठयोगप्रदीपिका (१.१७) का अनुसार आसन हठयोगको प्रथम अंग हो र यसको नियमित अभ्यासले मानसिक तथा शारीरिक स्थिरता, स्वास्थ्य तथा शरीरमा हल्कापन प्राप्त हुन्छ । हठप्रदीपिकामा १५ वटा आसनहरुका बारेमा उल्लेख गरिएको छ , जस्तैः स्वस्तिकासन, गोमुखासन, वीरासन, कूर्मासन, कुक्कूटासन, उत्तानकूर्मासन, धनुरासन, मत्स्येन्द्रासन, पश्चिमोत्तानासन, मयुरासन, शवासन, सिद्धासन, पद्मासन, सिंहासन, भद्रासन ।

शास्त्रीय रुपमा योगका ग्रन्थहरुमा वर्णन भएको भन्दा असंख्य आसन तथा सूक्ष्म व्यायामहरु गुरुकूल पद्धतिबाट गुरुबाट शिष्यमा ज्ञान हस्तान्तरित हुँदै आइरहेको छ । देश, काल, गुरु आदि अनुरुप वर्तमान समयमा आसनको नाम, विधि आदिमा एकरुपता नपाइने, आसन अभ्यासका तरिकाहरुमा विविधता पाइने वा मूल रुपबाट परिष्कृत वा परिमार्जित भएका पनि पाइन्छन् ।

आसनसूक्ष्म तथा स्थूल व्यायामहरुः

आसनसँगै जोडिएर सूक्ष्म तथा स्थूल व्यायामहरु आउँछन् । विशेषगरी सीमित भाग वा अंग विशेषमा मा मात्र व्यायाम पुग्ने कारणले यस्ता यौगिक अंगव्यायामलाई यौगिक सूक्ष्म व्यायाम भनिन्छ । यस्ता व्यायामहरु सरल भएकै कारणले चिकित्साका लागि पनि बढी उपयोगी हुन्छन् । यस्ता सूक्ष्म तथा स्थूल व्यायामहरुको निरन्तरता गुरुशिष्य परम्पराबाट हालसम्म आइपुगेको पाउन सकिन्छ । यस्ता सूक्ष्म तथा स्थूल व्यायाम वा अंग व्यायामहरुको प्रयोगले विशेषतः आसन गर्नुपूर्व शरीरलाई लचिलो र मांसपेशीहरुलाई खुकुलो पार्ने वा तताउने वा खास अंगमा विशेष लाभ दिने गर्छन् । शरीरको अंग विशेषलाई सरलरुपमा अभ्यास गरी स्वास्थ्यलाभ दिन सकिने यस्ता यौगिक सूक्ष्म व्यायामहरुमा हात, खुट्टा, नाक, मुख, कान, आ“खा, पेट, छाती, मेरुदण्ड, गर्दन,

कम्मर आदिका निम्ति धेरै थरीका छन् । यसरी गरिने सूक्ष्म व्यायामहरुले पनि दृष्टिशक्ति, श्रवणशक्ति, बुद्धिशक्ति, स्मरणशक्ति, प्राणाशक्तिलगायत थुप्रै प्रकारका शारीरिक, मानसिक अवस्थाहरुलाई परिमार्जन गर्न मद्दत पुर्याउछ । यसरी नै धेरै भागमा एकैपटक प्रभाव गर्ने सरल व्यायामहरुलाई स्थूल व्यायाम भनिन्छ । अनेकौं थरिका सूक्ष्म तथा स्थूल व्यायामहरुको प्रयोग योग चिकित्सामा गरिन्छ ।