"शेख मुजिबुर रहमान" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

सुधार
सुधार
पङ्क्ति ४९:
शेख मुजिबुर रहमानको जन्म सन् १९२० मार्च १७ का दिन तत्कालीन भारतीय उपमहादिपको बङ्गो प्रदेश अन्तर्गत पर्ने फरिदपुर जिल्लाको गोलापगञ्ज महाकुमको पाटागाति सङ्घ परिषद्को टुङ्गिपाडा गाउँमा भएको थियो। उनको बुबाको नाम शेख लुत्तफर रहमान थियो (जो दायरा अदालतमा हिसाब किताब राख्ने काम गर्थे) भने उनकी आमाको नाम सायेरा खातुन थियो। आफ्ना बुबा आमाको चार छोरी तथा दुई छोराहरू मध्ये उनी तेस्रो सन्तान थिए। उनका दिदीहरूको नाम फातेमा बेगम, आछिया बेगम र हेलेन थियोे भने उनकी बहिनीको नाम लाइली थियो। उनका एक भाइ थिए जसको नाम शेख आबु नासेर थियो।<ref name="REF">{{वेब स्रोत| युआरएल=http://banglapedia.search.com.bd/HT/R_0022.HTM| शीर्षक = Mujib, (Bangabandhu) Sheikh Mujibur| पहुँचमिति = 2006-07-06| अन्तिम = Rashid| प्रथम = Harun-or| कार्य = Banglapedia| प्रकाशक = Asiatic Society of Bangladesh|भाषा=en}}</ref>
 
शेख मुजिबुर रहमानको नाम उनको हजुरबुबा शेख आब्दुल मजिदको नामको आधारमा राखिएको थियो। शेख मुजिबुरको बाल्यकालको उपनाम "खोका" थियो। सानो उमेरदेखिनै उनको मानिसहरू प्रति निकै सहानुभूति राख्ने गरेका थिए।<ref name="ভোকা১ভোকা१">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bhorerkagoj.com/2020/03/17/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9B%E0%A7%87%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%AC%E0%A7%87%E0%A6%B2%E0%A6%BE/ |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর ছেলেবেলা |मिति=১৭१७ मार्च ২০২০२०२० |प्रकाशक=ভোরের কাগজ |पहुँचमिति=১৯१९ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref><ref name="হ">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=শেখ মুজিব আমার পিতা |अन्तिम=হাসিনা |प्रथम=শেখ |लेखक-সংযোগ=শেখ হাসিনা |मिति=फेब्रुअरी ২০১৫२०१५ |प्रकाशक=আগামী প্রকাশনী |आइएसबिएन=978-984-04-1730-8}}</ref> उनले अकालको समयमा आफ्नो खेतबाट धान वितरण गर्ने गरेका थिए भने उनले यसको साथसाथै अरूबाट धान र चामल जम्मा पारी गरीब विद्यार्थीहरूमा वितरण गर्ने गरेका थिए।<ref name="ভোকা১ভোকা१" />
 
=== शिक्षा ===
[[चित्र:Bangabandhu in 1940.jpg|size|150px|thumb|सन् १९४० मा फुटबल खेलको उपाधि विजेता मुजिब]]
 
सन् १९२७ मा सात वर्षको उमेरमा शेख मुजिबले गिमाडाङ्गा विद्यालयबाट प्रारम्भिक शिक्षा सुरु गरेका थिए भने ९ वर्षको उमेरसम्म उक्त विद्यालयमा प्राथमिक शिक्षा हासिल गरिसकेपछि उनलाई सन् १९२९ मा गोपालगञ्जमा रहेको गोपालगञ्ज सरकारी विद्यालयमा भर्ना गरिएको थियो जहाँ उनले सन् १९३४ सम्म अध्ययन गरेका थिए।<ref name="Kadir" /> सन् १९३१ देखि उनले गोपालगञ्ज माथुरानाथ शिक्षण संस्थामा अध्ययन गर्न सुरु गरेका थिए भने त्यससम्मा उनी सात कक्षामा भर्ना भएका थिए। सन् १९३४ मा उनको आँखामा एक जटिल रोगको सङ्क्रमण देखिएका कारण उनको आँखाको सल्यक्रिया गरिएको थियो भने सल्यक्रिया गरेर आँखा ठीक हुनलाई चार वर्ष लागेको थियो। उक्त चार वर्षे अन्तरालमा उनी विद्यालय जानबाट बञ्चित हुनु परेको थियो। शेख मुजिबलेपछि गोलापगञ्ज विद्यालयबाट प्रवेशिका परीक्षा उतिर्ण गरेका थिए। मुजिबले सन् १९४४ मन इस्लामिया कलेज, कलकत्ताबाट (हाल माओलाना आजाद कलेज) आफ्नो आइए स्तरसम्मक‍ अध्ययन र सन् १९४८ मा इतिहास तथा राजनीति विज्ञानमा स्नातकोत्तर प्राप्त गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=প্রিয় শিক্ষকদের প্রিয় ছাত্র বঙ্গবন্ধু|प्रथम=অনুপম|अन्तिम=হায়াৎ|युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A7%9F-%E0%A6%B6%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%95%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A7%9F-%E0%A6%9B%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81|प्रकाशक=প্রথম আলো (কলাম)|मिति=১৫१५ अगस्ट ২০১৭२०१७|पहुँचमिति= अक्टोबर ২০২০२०२०}}</ref> कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट सम्बद्ध यस कलेज त्यस समयको निकै प्रसिद्ध शिक्षण संस्थाहरू मध्ये एक थियो। इस्लामिया कलेजका एक विद्यार्थीको रूपमा उनी बेकार छात्रावासका २४ सङ्ख्याको कक्षामा बसोबास गरेका थिए।<ref name="Kadir">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দুশো ছেষট্টি দিনে স্বাধীনতা |अन्तिम=কাদির |प्रथम=মুহাম্মদ নূরুল |लेखक-সংযোগ=মুহাম্মদ নূরুল কাদির |वर्ष=২০০৪२००४ |प्रकाशक=মুক্ত পাবলিশার্স |स्थान=ঢাকা |पृष्ठ=৪৪০४४० |आइएसबिएन=984-32-0858-7}}</ref> सन् १९९८ मा पश्चिम बङ्गाल सरकारले २३ र २४ कक्षलाई शेख मुजिबुर रहमानको सम्मानमा "बङ्गोबोन्धु स्मारक कक्षको नाा दिएक‍ थियो। सन् २०११ मा त्यस कक्षको अगाडि उनक‍ मुर्ति खडा गरिएक‍ो थियो।<ref name="ই" /> भारतको विभाजन पश्चात् उनले कानुन विषयको अध्ययन गर्नका लागि [[ढाका विश्वविद्यालय]]मा भर्ना भएका थिए तर सन् १९४९ मा उनको उचित मागका लागि विश्वविद्यालयको अधिकारीहरूको उदासीनताको विरुद्ध आवाज उठाएको र चौँथो श्रेणीका कर्मचारीहरूलाई उक्साएको भन्दै उनलाई विश्वविद्यालयबाट निष्कासित गरिएको थियो।<ref name="বাংলাদেশ প্রতিদিন">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bd-pratidin.com/special-arrangement/2017/08/15/256282 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু ও কলকাতা বেকার হোস্টেল |अन्तिम=আলম |प्रथम=ফখরে |मिति=১৫१५ अगस्ट ২০১৭२०१७ |वेबसाइट=বাংলাদেশ প্রতিদিন |पहुँचमिति=১৩१३ मार्च ২০২০२०२०}}</ref> यसपछि सन् १९१० अगस्ट १४ का दिन ढाका विश्वविद्यालयका अधिकारीहरूले निष्कासन आदेश फिर्ता लिएका थिए।<ref name="পিতা" /><ref name="ছাত্রত্ব বিবিসি">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/mobile/news/2010/08/100814_mrkmujib |शीर्षक=শেখ মুজিবের ছাত্রত্ব বাতিলের আদেশ প্রত্যাহার |अन्तिम=মিরাজ |प्रथम=ওয়ালিউর রহমান |मिति=১৪१४ अगस्ट ২০১০२०१० |पहुँचमिति=১৭१७ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা |स्थान=ঢাকা}}</ref><ref name="REF" /><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-150811 |शीर्षक=DU rights historic wrong: Withdraws his expulsion order after 61 years |अन्तिम=আহমেদআহमेদ |प्रथम=রাকিব |मिति=১৫१५ अगस्ट ২০১০२०१० |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति=২৪२४ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=ঐতিহাসিক ভুল শোধরালো ঢাবি, ৬১६१ वर्ष পর বহিষ্কারাদেশ প্রত্যাহার}}</ref><ref name="BD">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://m.bdnews24.com/en/detail/bangladesh/248617 |शीर्षक=Mujib's DU expulsion order withdrawn |मिति=১৪१४ अगस्ट ২০১০२०१० |पहुँचमिति=২৪२४ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=ঢাবি থেকে মুজিবের বহিষ্কারাদেশ প্রত্যাহার}}</ref>
 
== बेलायती भातरमा राजनैतिक सक्रियता ==
पङ्क्ति ६७:
=== पाकिस्तान आन्दोलन र देशको विभाजन ===
 
सन् १९४० मा लाहोर प्रस्तावको उठान गरिएपछि मुस्लिम लिगले पाकिस्तानको स्थापना गर्न मैदानमा उत्रिएको थियो। मुस्लिम लिगका युवा विद्यार्थी नेता शेख मुजिब यस समय पाकिस्तान आन्दोलनमा सामेल भएका थिए।<ref name="মুনতাসীর" /><ref name="দাঙ্গা" /> सन् १९४६ को चुनावमा "पाकिस्तानको मागको लागि जनमत सङ्ग्रह" भनेर चिनिने आन्दोलनलाई शेख मुजिबले वृहत् फरिदपुर अञ्चलको लिगका कर्यकर्ता प्रमुखको रूपमा काम गरेका थिए। पछि मुस्लिम लिगले मुसलमानको बाहुल्यता रहेको क्षेत्रहरूमा चुनाव जितेको थियो यद्यपि चुनावमा बङ्गालमा मात्र एकल बहुमत प्राप्त गरेका कारण सोहरावर्दीको नेतृत्वमा सरकार गठन गरिएको थियो।<ref name="দাঙ্গা">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.kalerkantho.com/print-edition/muktadhara/2019/08/26/807109 |शीर्षक=পাকিস্তান আন্দোলন, দাঙ্গা ও শেখ মুজিব |मिति=২৬२६ अगस्ट ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=দৈনিক কালের কণ্ঠ}}</ref>
 
सन् १९४६ अगस्ट १६ का दिन प्रत्यक्ष सङ्घर्ष दिवस उपलक्ष्यमा कलकत्तामा भयङ्कर हिन्दु-मुसलमान दङ्गा भड्किएको थियो। त्यस समयमा मुजिबले मुसलमानहरूलाई बचाउन र दङ्गालाई नियन्त्रणमा राख्न हुसेन सहिद सोहरावार्दीसँग विभिन्न राजनीतिक गतिविधिमा सहभागिता जनाएका थिए।<ref name="BAL">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.albd.org/bangabandhu/bangabandhu.htm |शीर्षक=Political Profile of Bongobondhu Sheikh Mujibur Rahman |प्रकाशक=বাংলাদেশ আওয়ামী লীগ |भाषा=अङ्ग्रेजी |আর্কাইভের-युआरएल=https://web.archive.org/web/20060426174108/http://www.albd.org/bangabandhu/bangabandhu.htm |আর্কাইভের-मिति=২৬२६ এপ্রিলअप्रिल ২০০৬२००६ |पहुँचमिति= জুলাই ২০০৭२००७ |অকার্যকর-युआरएल=হ্যাঁ}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য থার্ড ওয়ার্ল্ড ক্যারিশম্যাট: শেখ মুজিব অ্যান্ড দ্য স্ট্রাগল ফর ফ্রিডম |अन्तिम=খান |प्रथम=জিল্লুর রহমান |मिति=১৯৯৬१९९६ |प्रकाशक=ইউনিভার্সিটি প্রেস লিমিটেড |स्थान=ঢাকা |पृष्ठ=৩২३२ |आइएसबिएन=978-984-05-1353-6}}</ref> त्यस समयमा शेख मुजिब भारत र पाकिस्तानको नियन्त्रण बाहिर एक अविभाजित स्वतन्त्र बङ्गाल गठन गर्न सोहरावार्दी, आबुल हाशिम, शरतचन्द्र बोस र अन्यको नेतृत्वमा रहेको "संयुक्त बङ्गाल आन्दोलन" मा पनि सामेल भएका थिए।<ref name="মুনতাসীর">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু কীভাবে আমাদের স্বাধীনতা এনেছিলেন |अन्तिम=মামুন |प्रथम=মুনতাসীর |लेखक-সংযোগ=মুনতাসীর মামুন |मिति=फेब्रुअरी ২০১৩२०१३ |प्रकाशक=মাওলা ব্রাদার্স}}</ref> पछि जब भारत र पाकिस्तान नामक दुई स्वतन्त्रता देशहरूको स्थापना गरियो तब आसामका बङ्गाली मुसलमानहरूको बाहुल्यता रहेको सिलेट जिल्लाको निर्णय गर्नका लागि एक जनमत सङ्ग्रहको आयोजना गरिएको थियो। शेख मुजिबले सिलेट जनमत सङ्ग्रहमा पाकिस्तानलाई सामेल गर्नका लागि आयोजक र प्रचारकको रूपमा काम गरेका थिए। उनी त्यससमय लगभग ५०० श्रमिकहरूको साथ कलकत्ताबाट सिलेट गएका थिए। जनमत सङ्ग्रह जितेपछि पनि करिमगञ्ज पाकिस्तानको भाग हुने नसकेका कारण मुजिबले आफ्नो आत्मकथामा पूर्व पाकिस्तानको भौगोलिक कमजोरीहरूबारे सीमा निर्धारणमा आफ्नो धारणा व्यक्त गरेका थिए। <ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/news-40963034.amp |शीर्षक=সাতচল্লিশে সিলেট কীভাবে পাকিস্তানের অংশ হল? |मिति=১৭१७ अगस्ट ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২২२२ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা}}</ref>
 
== तत्कालीन पाकिस्तानको राजनैतिक नेतृत्व ==
{{मुख्य|पूर्व पाकिस्तान}}
 
बेलायत शासित भारतको विभाजन पश्चात् पाकिस्तान र भारत दुई स्वतन्त्रता मुलुक बनिसकेपछि शेख मुजिब पूर्व पाकिस्तान आएका थिए भने उनी [[ढाका विश्वविद्यालय]]को कानुन विभागमा भर्ना भएका थिए।<ref name="ই" /> उनी पूर्व पाकिस्तान जनप्रजातान्त्रिक जुबो लिगका संस्थापक सदस्य बनेका थिए जसको स्थापना सन् १९४७ सेप्टेम्बर ७ का दिन भएको थियो। उनले सन् १९४८ जनवरी ४ का दिन पूर्व पाकिस्तान मुस्लिम छत्र लिगको स्थापना गरेका थिए जहाँबाट उनी प्रान्तका अग्रणी छात्र नेताहरू मध्ये एक बनेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://m.dailyinqilab.com/article/177139/%E0%A6%86%E0%A6%9C-%E0%A6%9B%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%B2%E0%A7%80%E0%A6%97%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%A0%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%80-%E0%A7%AD%E0%A7%A8-%E0%A6%AC%E0%A6%9B%E0%A6%B0%E0%A7%87-%E0%A6%AA%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%AA%E0%A6%A3 |शीर्षक=আজ ছাত্রলীগের প্রতিষ্ঠাবার্ষিকী, ৭২७२ वर्षে পদার্পণ |मिति= জানুয়ারি ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=১৭१७ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=দৈনিক ইনকিলাব}}</ref> यस समयमा उनी समाजवाद तर्फ अग्रसर बन्दै गरीबी, बेरोजगारी र जीवन स्तर सुधारका लागि समाजवादलाई एकमात्र उपाय मानी अवलम्बन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.daily-sun.com/printversion/details/75909/Bangabandhu-wanted-to-establish-socialism-within-Democratic-state-framework:-Amu |शीर्षक=Bangabandhu wanted to establish socialism within Democratic state framework: Amu |मिति=১৪१४ सेप्टेम्बर ২০১৫२०१५ |कार्य=দ্য ডেইলি সান |पहुँचमिति= अगस्ट ২০১৭२०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বঙ্গবন্ধু গণতান্ত্রিক রাষ্ট্রকাঠামোয় সমাজতন্ত্র প্রতিষ্ঠা করতে চেয়েছিলেন: আমু}}</ref>
 
=== बङ्गाली भाषा आन्दोलन ===
पङ्क्ति ८९:
}}
 
शेख मुजिबको राजनीतिक गतिविधि बङ्गाली भाषालाई राष्ट्रभाषाको रूपमा स्थापना गर्ने आन्दोलनमा सहभागिताका साथ सुरु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%BE_%E0%A6%86%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%8B%E0%A6%B2%E0%A6%A8 |शीर्षक=ভাষা আন্দোলন |अन्तिम=আল হেলাল |प्रथम=বশীর |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=১৯१९ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> सन् १९४६ फेब्रुअरी २० का दिन पाकिस्तानका तत्कालीन प्रधानमन्त्री खाजा नाजिमउद्दिनले मात्र उर्दु भाषालाई पाकिस्तानको सङ्घीय भाषा हुनेछ भनि घोषणा गरेका थिए।<ref name="s">{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |युआरएल=http://www.keesings.com |शीर्षक=Mr. Chowdhury becomes President of Bangladesh. - Cabinet formed by Sheikh Mujib. |मिति=फेब्रुअरी ১৯৭২१९७२ |সাময়িকী=কিসিং'স রেকর্ড অব ওয়ার্ল্ড ইভেন্টস |খণ্ড=১৮१८ |সংখ্যা নং= |पृष्ठসমূহ=২৫১১১२५१११ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=মন্ত্রীসভা গঠন করলেন শেখ মুজিব, চৌধুরী রাষ্ট্রপতি |সদস্যতা=yes}}</ref><ref name="JSToldenburg">{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |शीर्षक="A Place Insufficiently Imagined": Language, Belief, and the Pakistan Crisis of 1971 |अन्तिम=ওল্ডেনবার্গ |प्रथम=ফিলিপ |मिति=अगस्ट ১৯৮৫१९८५ |সাময়িকী=দ্য জার্নাল অব এশিয়ান স্টাডিজ |प्रकाशक=অ্যাসোসিয়েশন ফর এশিয়ান স্টাডিজ |খণ্ড=৪৪४४ |সংখ্যা নং= |पृष्ठ=৭১১७११-৭৩৩७३३ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक="একটি অপ্রতুল চিন্তিত স্থান": ভাষা, বিশ্বাস এবং ১৯৭১१९७१ এর পাকিস্তান সঙ্কট |doi=10.2307/2056443 |issn=0021-9118 |jstor=2056443}}</ref> यद्यपि उर्दू ऐतिहासिक रूपमा उपमहाद्वीपको उत्तर, मध्य र पश्चिमी क्षेत्रमा मात्र प्रचलित भाषा थियो जबकि पूर्वी बङ्गालमा बङ्गालीहरूको मातृभाषा बङ्गाली थियो जुन दुई भारतीय-युरोपेली भाषाहरूको महत्त्वपूर्ण भाषाहरू हुन्।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://samakal.com/mujib-year/article/200315672/%E0%A6%8F%E0%A6%95-%E0%A6%AE%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A7%80%E0%A6%AC%E0%A6%A8 |शीर्षक=এক মহাজীবন |मिति=১৭१७ मार्च ২০২০२०२० |कार्य=[[দৈনিক সমকাল]] |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> पाकिस्तानका बाङ्ला मातृभाषा हुने मानिसहरूको सङ्ख्या देशको ३० प्रतिशत थिए।<ref name="JSToldenburg" /> भाषा सम्बन्धि त्यस सरकारी अडानले पूर्वी क्षेत्रको संस्कृति दमन गर्ने प्रयासको रूपमा व्यापक रूपमा देखिन थालेको थियो। उक्त सरकार अडानको प्रतिवादी शेख मुजिबले तुरुन्तै मुस्लिम लिगको यो पूर्व नियोजित निर्णयको विरुद्ध एक भाषा आन्दोलन सुरु गर्ने निर्णय गरेका थिए भने सोही वर्षको मार्च २ मा ढाका विश्वविद्यालयको फजलुल हक हलमा विभिन्न राजनीतिक दलका नेताहरूसँग सम्मेलन भएको थियो।<ref name="TDS">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://archive.thedailystar.net/suppliments/2007/21stfeb/bangabandhu.htm |शीर्षक=Bangabandhu and Language Movement |अन्तिम=হোসেন |प्रथम=জাহিদ |मिति=২১२१ फेब्रुअरी ২০০৭२००७ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति=২৬२६ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বঙ্গবন্ধু ও ভাষা আন্দোলন}}</ref> सम्मेलनले मुस्लिम लिगको विरुद्ध आन्दोलनको नीति बारे छलफलमा शेख मुजिबले प्रस्ताव पेश गरेका थिए भने त्यसपछि सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद् गठन गर्ने निर्णय गरिएको थियो। पूर्वी बङ्गालका मानिसहरूले उनीहरूको मातृभाषा बाङ्लालाई उर्दू र अङ्ग्रेजी साथसाथै सङ्घीय दर्जा दिने माग गरेका थिए। पाकिस्तानमा भाषा आन्दोलन सन् १९४८ मा सुरु भएको थियो जब नागरिक समाजले बाङ्ला लिपिलाई मुद्रा र टिकटबाट हटाउने निर्णयलाई विरोध गरेको थियो जबकि बेलायती राजको समयदेखिनै यो प्रचलनमा रहेको थियो। यस परिषद्को आह्वानमा सन् १९४८ मार्च ११ का दिन ढाकामा हडताल तथा सरकारी अडान विरोध आन्दोलनको सुरुवात भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.channelionline.com/%E0%A7%A7%E0%A7%AF%E0%A7%AA%E0%A7%AE-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%86%E0%A6%9C%E0%A6%95%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%A6%E0%A6%BF%E0%A6%A8%E0%A7%87-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0/ |शीर्षक=১৯৪৮१९४८ সালের আজকের দিনে প্রথমবারের মত কারাবন্দী হন বঙ্গবন্ধু |मिति=১১११ सेप्टेम्बर ২০১৮२०१८ |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=চ্যানেল আই অনলাইন}}</ref> हडतालको समयमा सचिवालय भवनको अगाडि शेख मुजिब र उनको साथसाथै अन्य थुप्रै राजनीतिक कार्यकर्ताहरूलाई सरकारी विरोधी आन्दोलन चर्काएको भन्दै गिरफ्तार गरिएको थियोे तर शेख मुजिब र अन्य छात्र नेताहरूलाई गिरफ्तार गरिएको जानकारी पाएपछि छात्र समुदायको तर्फबाट कडा विरोध भएपछि उनी तथा उनका सहकर्मीहरूलाई १५ मार्चका दिन रिहा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.tangail.gov.bd/site/page/efc110ff-2012-11e7-8f57-286ed488c766/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%96%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%A4%20%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AC |शीर्षक=টাঙ্গাইল জেলা - প্রখ্যাত ব্যক্তিত্ব |वेबसाइट=জাতীয় তথ্য বাতায়ন |प्रकाशक=বাংলাদেশ সরকার |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> उनको रिहाईको अवसर पारेर सर्वदलीय राष्ट्र सङ्ग्राम परिषद्ले ढाका विश्वविद्यालयको बटलामा मुजिबको नेतृत्वमा र्‍यालिको आयोजना गरिएको थियो भने उक्त र्‍यालिलाई प्रहरीले अवरोध पुर्‍याएको थियो।<ref name="s">{{वेब स्रोत|शीर्षक=Mr. Chowdhury becomes President of Bangladesh. - Cabinet formed by Sheikh Mujib.|प्रकाशक=Keesing's Record of World Events|मिति=February 1972|पृष्ठ=२५१११|युआरएल=http://www.keesings.com|भाषा=en}}</ref> विरोध प्रदर्शन र्‍यालीमा प्रहरीको अवरोध पश्चात् शेख मुजिबले १७ मार्च १९४८ का दिन देशव्यापी रूपमा आन्दोलनको घोषणा गरेका थिए। १९ मार्चमा उनले ढाका विश्वविद्यालयका चतुर्थ श्रेणीका कर्मचारीहरूको अधिकारका लागि पनि आन्दोलन सुरु गरेका थिए।<ref name="ছাত্রত্ব বিবিসি" /><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://archive.prothom-alo.com/detail/date/2010-08-14/news/86436 |शीर्षक=ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়: বঙ্গবন্ধুর ছাত্রত্ব বাতিলের আদেশ প্রত্যাহার |अन्तिम=ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয় প্রতিনিধি |मिति=১৪१४ अगस्ट ২০১০२०१० |पहुँचमिति=১৯१९ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো আর্কাইভ |এজেন্সি=প্রথম আলো}}</ref>
[[चित्र:Founders of Awami League.jpg|thumb|220 px|२६ जुन १९४९ का दिन ढाका केन्द्रीय कारागारबाट रिहा हुँदै शेख मुजिब]]
 
२१ जनवरी १९४९ का दिन शेख मुजिब कारागारबाट रिहा भएका थिए भने कारागारबाट रिहा भएपछि उनी पुनः चतुर्थ श्रेणी कर्मचारीहरूको आन्दोलनमा सामेल भएका थिए जसका लागि उनलाई विश्वविद्यालय द्वारा जरिवाना लगाएको थियो तर उनले उक्त जरिवानालाई गैरकानूनी घोषित गर्दै जरिवाना तिर्नबाट बचेका थिए।<ref name="৪৬৮২४६८२" /> त्यसपछि २७ अप्रिलका दिन मुस्लिम लिग विरोधी उम्मेदवार शामसुल हकले टाङ्गाइलको उपचुनाव जित्न सफल भएका थिए। शेख मुजिबले आफ्नो आन्दोलनको सफलताका लागि कुलपतिको निवास भवन अगाडि भोक हडताल गरेका थिए जसका लागि उनलाई पुनः हिरासतमा लिइएको थियो भने त्यतिखेर उनलाई ढाका विश्वविद्यालयबाट रिहा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://dailyasianage.com/news/11509 |शीर्षक=The lighthouse of Bengali mentality |अन्तिम=রহমান |प्रथम=ড. আতিউর |मिति=২১२१ फेब्रुअरी ২০১৬२०१६ |पहुँचमिति= अगस्ट ২০১৭२०१७ |प्रकाशक=দি এশিয়ান এইজ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বাঙালি মানসিকতার বাতিঘর}}</ref><ref name="BAL" /><ref name="জেলজীবন যুগান্তর">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jugantor.com/todays-paper/b100/289999/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A7%87%E0%A6%B2%E0%A6%9C%E0%A7%80%E0%A6%AC%E0%A6%A8 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর জেলজীবন |अन्तिम=হোসেন |प्रथम=মোকাম্মেলমোকাম্मेল |मिति=১৭१७ मार्च ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=যুগান্তর}}</ref> उनी माथि लगाइएको आरोप विश्वविद्यालयमा चतुर्थ श्रेणीका कर्मचारीहरूको अधिकारको लागि आन्दोलनको नेतृत्व गर्नु थियो।<ref name= "নয়াচীন"/><ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=https://m.dailyinqilab.com/article/227012/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81-%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%96-%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%B0%E0%A6%B9%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A5%E0%A6%AE-%E0%A6%9A%E0%A7%80%E0%A6%A8-%E0%A6%AD%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%AE%E0%A6%A3|शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমানের প্রথম চীন ভ্রমণ|अन्तिम=মাহমুদ|प्रथम=হোসেন|वेबसाइट=দৈনিক ইনকিলাব|मिति=১৫१५ अगस्ट ২০১৯२०१९|पहुँचमिति=২৮२८ अक्टोबर ২০২০२०२०}}</ref><ref name="REF" /><ref>{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=https://books.google.com/books?id=U-1tAAAAMAAJ |शीर्षक=বাংলাদেশের মুক্তিযুদ্ধ, মুজিবনগর সরকারের নথি, ১৯৭১१९७१ |अन्तिम=বিশ্বাস |प्रथम=সুকুমার |मिति=২০০৫२००५ |प्रकाशक=মাওলা ব্রাদার্স |स्थान=ঢাকা |पृष्ठ=১৬৭१६७ |आइएसबिएन=978-984-410-434-1}}</ref>
 
=== आवामी लिगको स्थापना ===
[[चित्र:Sheikh Mujibur Rahman in 1952.jpg|থাম্ব|220 px|सन् १९५२ मा आवामी लिगका नेता तथा कार्यकर्ताहरूको साथ शेख मुजिब (बीचमा)]]
 
सन् १९४९ जुन २३ का दिन सोहरावार्दी र माओलाना भासानीले पूर्वी पाकिस्तानमा आवामी मुस्लिम लिगको गठन गरेका थिए भने शेख मुजिबले उक्त राजनैतिक दलको स्थापना पश्चात् मुस्लिम लिगलाई छाडेर आवामी मुस्लिम लिगमा सामेल भएका थिए भने उनी उक्त नयाँ राजनैतिक दलको पूर्वी पाकिस्तान क्षेत्रका संयुक्त महासचिवमा निर्वाचित भएका थिए र उनलाई जुनको अन्तमा कारागारबाट रिहाई प्राप्त भएको थियो। कारागारबाट रिहाइ भैसकेपछि उनले खाद्य सङ्कटको विरुद्ध भैरहेको आन्दोलनामा सहभागी भएका थिए। उनलाई धारा १४४ को उल्लङ्घन गरेको आरोपमा सोही वर्षको सेप्टेम्बरमा अस्थायी रूपमा पक्राउ गरिएको थियो तर उनी कारागारबाट चाँडै रिहा भएका थिए। पछि उनलाई माओलाना आब्दुल हामिद खान भासानीको साथ मिलेर लियाकट अली खानलाई एक प्रतिनिधिमण्डल पठाउन कोशिश गरेका कारण पुनः पक्राउ गरिएको थियो।<ref name="dot">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://dot.chittagongdiv.gov.bd/site/page/af834133-b5c6-4848-8d8a-6a94bf68605a/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A7%80%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%80 |शीर्षक=জাতির পিতা বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমানের জীবনী |प्रकाशक=বিভাগীয় বস্ত্র অধিদপ্তর, চট্টগ্রাম |पहुँचमिति=১৫१५ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref>
 
सन् १९५० को प्रारम्भिक दिनहरूमा पूर्वी पाकिस्तानमा तत्कालीन पश्चिम पाकिस्तानी प्रधानमन्त्री लियाकत अली खानको आगमनलाई लिएर आवामी मुस्लिम लिगले ढाकामा विरोधी जुलुस आयोजना गरेको थियो भने यस प्रकारको विरोध जुलुसको नेतृत्व गरेका कारण उनलाई पुनः पक्राउ गरी कारागार पठाइएको थियो भने उनले सवा दुई वर्ष कारागारमा बिताउनु परेको थियो। सन् १९५२ जनवरी २६ का दिन तत्कालीन पश्चिम पाकिस्तान प्रधानमन्त्री खाजा नाजिमउद्दिनले उर्दु भाषालाई एकमात्र राष्ट्रिय भाषाको रूपमा घोषणा गरेका थिए।
यस घोषणापछि उनले कारागारमै रहेको अवस्थामा सङ्ग्राम परिषद् चलाएर विरोध प्रदर्शन र प्रतिरोधको आयोजना गर्न निर्देशन दिँदै उक्त आन्दोलना अहम् भूमिका निर्वाह गरेका थिए। त्यस पछि २१ फरवरीलाई राज्य भाषाको मागलाई साकार गरेको दिनको रूपमा मनाउने निर्णय गरिएको थियो। सोही समयमा शेख मुजिबले कारागारमा फेब्रुअरी १४ देखि भोक हडताल गर्ने निर्णय गरेका थिए भने उसको उपवास १३ दिनसम्म प्रभावकारी रूपमा अघि बढेको थियो। शेख मुजिबलाई १६ फेब्रुअरीका दिन कारागारबाट रिहा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://mini.thesangbad.net/opinion/open-discussion/%E0%A6%97%E0%A6%A3%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%AE%E0%A7%87%2B%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81-69058/ |शीर्षक=গণমাধ্যমেগণমাধ্যमे বঙ্গবন্ধু |मिति=১১११ জানুয়ারি ২০২০२०२० |कार्य=দৈনিক সংবাদ |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref>
 
=== संयुक्त मोर्चा सरकार ===
पङ्क्ति ११६:
}}
 
सन् १९५३ जुलाई ९ तारिखका दिन उनी परिषद्को अधिवेशनको अन्त्यमा पूर्वी पाकिस्तान आवामी लिगका महासचिवमा चयन भएका थिए भने सोही वर्षको नोभेम्बर १४ का दिन आम चुनावमा भाग लिन अन्य राजनैतिक दललाई गठन गर्ने निर्णय गरिएको थियो।<ref>{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |युआरएल=http://results.pu.edu.pk/images/journal/csas/PDF/7-Tahir%20Kamran.pdf |शीर्षक=Early phase of electoral politics in Pakistan: 1950s |अन्तिम=কামরান |प्रथम=তাহির |मिति=জুলাই–ডিসেম্বরজুলাই–डिसेम्बर ২০০৯२००९ |সাময়িকী=সাউথ এশিয়ান স্টাডিজ |খণ্ড=২৪२४ |সংখ্যা নং= |पृष्ठ=২৭৭–২৭৮२७७–२७८}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://ictd.gov.bd/site/news/f96fe81e-8c11-44a3-ba94-283ff95fb942/-%E0%A6%A1%E0%A6%BF%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%9F%E0%A6%BE%E0%A6%B2-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6-%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%86%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%95-%E0%A6%B0%E0%A7%82%E0%A6%AA |शीर्षक=ডিজিটাল বাংলাদেশ: সোনার বাংলার আধুনিক রূপ |वेबसाइट=তথ্য ও যোগাযোগ প্রযুক্তি বিভাগ |प्रकाशक=গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ সরকার |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> आम चुनाव १० मार्च १९५४ का दिन सम्पन्न भएको थियो भने यस निर्वाचनमा संयुक्त मोर्चाले २३७ सीटहरूमध्ये २२३ सीटहरूमा मतदान प्राप्त गरी ठूलो मत अन्तरले चुनाव जित्न सफल भएको थियो जसमध्ये आवामी लिगले १४३ सिट जित्न सफल भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/news-48734882 |शीर्षक=আওয়ামী লীগের ৭১७१ वर्ष: যেভাবে জন্ম হয়েছিল দলটির |अन्तिम=ইসলাম |प्रथम=সায়েদুল |मिति=২৩२३ জুনजुुन ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা |स्थान=ঢাকা}}</ref> शेख मुजिबले १३,००० मतको अन्तरले गोपालगञ्ज निर्वाचन क्षेत्रमा जित हासिल गरेका थिए भने उनको विपक्षीमा शक्तिशाली मुस्लिम लिग नेता वाहिदुज्जमान थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/special-supplement/%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%AB%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A7%87-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81 |शीर्षक=যুক্তফ্রন্টে বঙ্গবন্ধু |मिति=১৬१६ मार्च ২০২০२०२० |कार्य=[[প্রথম আলো]] |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |अन्तिम1=আহমেদআহमेদ |प्रथम1=সিরাজ উদ্‌দীন}}</ref> १५ मेका दिन उसलाई कृषि तथा वन मन्त्रालयको दायित्व प्रदान गरिएको थियो भने २९ मे का दिन केन्द्रीय सरकारले संयुक्त मोर्चा भङ्ग गरेको थियो। कराचीबाट ढाका फर्केपछि शेख मुजिबलाई ३० मेमा विमानस्थलमै पक्राउ गरिएको थियो भने उनले डिसेम्बर २३ का दिन कारागारबाट रिहा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/news-53782966 |शीर्षक=শেখ মুজিবুর রহমান: ছবিতে তাঁর জীবনের গুরুত্বপূর্ণ কিছু মুহূর্ত |मिति=১৫१५ अगस्ट ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা}}</ref> सन् १९५५ जुन ५ मा शेख मुजिब ऐन परिषद्को सदस्यको रूपमा निर्वाचित भएका थिए। १७ जुनमा आवामी लिगले २१ औँ बुँदे माग पल्टन मैदानमा आयोजित सम्मेलनमा प्रस्तुत गरेको थियो जसमा पूर्वी पाकिस्तानको स्वायत्तता पनि रहेको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://samakal.com/mujib-year/article/200315672/%E0%A6%8F%E0%A6%95-%E0%A6%AE%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A7%80%E0%A6%AC%E0%A6%A8 |शीर्षक=এক মহাজীবন |मिति=১৭१७ मार्च ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=সমকাল}}</ref> २३ जुनका दिन दलको कार्यकारी परिषद्को बैठकमा पूर्वी पाकिस्तानले स्वायत्तता प्राप्त नगरे व्यवस्थापिकाका सबै सदस्यले राजीनामा गर्ने निर्णय भएको थियो।<ref name="REF" /> शेख मुजिबले अगस्ट २५ मा पाकिस्तानको कराचीमा संविधानसभालाई सम्बोधन गर्दै यस्तो भनेका थिए:
{{Quote
|text=[গণপরিষদের প্রেসিডেন্ট], আপনি দেখবেন ওরা "পূর্ব বাংলা" নামেরনাमेর পরিবর্তে "পূর্ব পাকিস্তান" নাম রাখতে চায়। আমরা বহুবার দাবি জানিয়েছি যে; পাকিস্তানের পরিবর্তে আপনাদের বাংলা [বঙ্গ] ব্যবহার করতে হবে। "বাংলা" শব্দটার একটি নিজস্ব ইতিহাস, ঐতিহ্য আছে। আপনারা এই নাম আমাদের জনগণের সঙ্গে আলাপ-আলোচনা করে পরিবর্তন করতে পারেন। আপনারা যদি ঐ নাম পরিবর্তন করতে চান তাহলে আমাদের বাংলায় আবার যেতে হবে এবং সেখানকার জনগণের কাছে জিজ্ঞেস করতে হবে তারা নাম পরিবর্তনকে মেনেमेনে নেবে কিনা। এক ইউনিটের প্রশ্নটা গঠনতন্ত্রে অন্তর্ভুক্ত হতে পারে। আপনারা এটাকে এখনই কেন তুলতে চান? বাংলা ভাষাকে, রাষ্ট্রভাষা হিসেবে গ্রহণ করার ব্যাপারে কি হবে? যুক্ত নির্বাচনী এলাকা গঠনের প্রশ্ননটাই কি সমাধান? আমাদের স্বায়ত্তশাসন সম্বন্ধে ভাবছেন? পূর্ব বাংলার জনগণ অন্যান্য প্রশ্নগুলোর সমাধানের সাথে এক ইউনিটের প্রশ্নটাকে বিবেচনা করতে প্রস্তুত। তাই আমি আমার ঐ অংশের বন্ধুদের কাছে আবেদন জানাবো তারা যেন আমাদের জনগণের ‘রেফারেন্ডাম’ অথবা গণভোটের মাধ্যমেমাধ্যमे দেয়া রায়কে মেনেमेনে নেন।
}}
 
सन् १९५५ अक्टोबर २१-२३ का दिनहरूको अन्तरालमा बाङ्ला आवामी मुस्लिम लिगको विशेष अधिवेशनमा यस राजनैतिक दलको नामबाट सर्वसम्मतिले "मुस्लिम" शब्द हटाउने निर्णय गरेको थियो। शेख मुजिब पछि पुनः उक्त राजनैतिक दलको महासचिवको रूपमन निर्वाचित भएका थिए। ३ फेब्रुअरीका दिन आवामी लिगका मुख्यमन्त्रीहरूको बैठकमा दलले संविधानको मस्यौदामा स्वायत्तता समावेशीकरणको माग गरेको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://samakal.com/todays-print-edition/tp-muktomoncha/article/140882650/%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8-%E0%A6%A8%E0%A6%BE-%E0%A6%9C%E0%A7%87%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%87-%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A6%BE%E0%A6%A0%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%A8 |शीर्षक=ফিরে দেখা: ইতিহাস না জেনেই ইতিহাসের পাঠদান |अन्तिम=সাইয়িদ |प्रथम=ড. আবু |मिति=৩১३१ अगस्ट ২০১৪२०१४ |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=মুক্তমঞ্চ: সমকাল}}</ref> १४ जुलाईमा राज्य प्रशासनमा सैनिक उपस्थितिको विरुद्ध एक प्रस्ताव पेश गरिएको थियो भने उक्त प्रस्ताव उनले सरकार समक्ष पेश गरेका थिए। ४ सेप्टेम्बरका दिन उनको अगुवाईमा विरोधी जुलुसको आयोजना गरिएको थियो भने खटिएका प्रहरीहरूले धारा १४४ को उल्लङ्घन गर्दै जुलुस माथि गोली हान्दा कम्तिमा तीन प्रदर्शनकारीको मृत्यु भएको थियो। १६ सेप्टेम्बरमा शेख मुजिब गठबन्धन सरकारमा सामेल भए र यसका साथसाथै उद्योग, वाणिज्य, श्रम, भ्रष्टाचार विरोधी र ग्रामीण सहायता मन्त्रीको रूपमा काम गर्न सुरु गरेका थिए। उनले राजनैतिक दलको लागि पूर्ण समय समर्पण गर्न सन् १९६७ मे ३० का दिन उनले मन्त्रिपरिषद्बाट राजीनामा दिएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/supplements/independence-day-special-2017/sheikh-mujibur-rahman-our-bangabandhu-1381261 |शीर्षक=From Sheikh Mujibur Rahman to our Bangabandhu |अन्तिम=আফতাবুদ্দিন আহমেদআহमेদ |प्रथम=মীর |मिति=২৬२६ मार्च ২০১৭२०१७ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति= अगस्ट ২০১৭२०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=শেখ মুজিবুর রহমান থেকে আমাদের বঙ্গবন্ধু}}</ref> ७ अगस्टमा उनले चीन र सोभियत सङ्घको आधिकारिक भ्रमण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jagonews24.com/economy/news/609775?__cf_chl_jschl_tk__=6e5e06e16bf3b3c7c18d044ca8b56d3657ae3a01-1600594283-0-AaoBbJ795eDto14z3bz7PGlCpfCDIQIEoy2Ygn0icUB1Rknia7cg3HYAAu-0VMjnAoi9aCumfyUNxwt9uIWz8otnv3SLYqoCDtUKS8pEQDsa-TLlr75rUNhz8lvvbU_ynma2eCWbCXH-v7sKti3L2C7m-OHaqBbkPU4ygIGypTM_N5e-ivWhIZCFD356DXnJzXtiDIDttBifImv7cZLGy6uNb0X-LnsbzWRUvD7k8GNVi0LoEDdvTVNMBv75atXGbFuYh663FM48up_eErvXucFSnI8x4uuXL_dWKyAb_loI |शीर्षक=কাগজে কলমেকলमे নয়, বাস্তবে ওয়ানস্টপ সার্ভিস চালুর নির্দেশ |मिति=১০१० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=অর্থনীতি: জাগোনিউজ২৪জাগোনিউজ२४}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.somoynews.tv/pages/details/236160 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর মন্ত্রীত্ব গ্রহণের স্মারক ডাকটিকেট অবমুক্ত |मिति=১৬१६ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=সময় নিউজ (মহানগর সময়) |स्थान=ঢাকা}}</ref> सन् १९५८ का दिन पाकिस्तानका राष्ट्रपति मेजर जनरल इस्कन्दर मिर्जा र सेना प्रमुख युब खानले देशमा सैनिक कानून लागू गर्दै सबै राजनैतिक गतिविधिहरूमा प्रतिबन्ध लगाएका थिए। भने सोही वर्षको अक्टुबर ११ का दिन उनलाई पक्राउ गरिएको थियो भने उनी जेलमा छँदा उनलाई कयौँ निराधार आरोपहरू लगाइएको थियो।
[[चित्र:Mujib with Suhrawardy1949.jpg|thumb|right|200px|सन् १९४९ मा होसेन सहिद सोहरावार्दीको साथमा युवानेता शेख मुजिब]]
उच्च अदालतमा रिट निवेदन दिएपछि उनी सन् १९६१ मा कारागारबाट रिहा भएका थिए भने यस पटक उनले गोप्य राजनीतिक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्न सुरु गरेका थिए। अन्य विद्यार्थी नेताहरूको साथसाथै उनले गोप्य रूपमा बङ्गलादेशको स्वतन्त्रताको लागि काम गर्ने लक्ष्य राखेर बाङ्फा बिप्लोबी परिषद्को स्थापना गरेका थिए। उनी सन् १९६२ मा सार्वजनिक सुरक्षा ऐन अन्तर्गत पुन: पक्राउमा परेकन थिए। जुन २ मा उनलाई चार वर्षको सैनिक कानून समाप्त भएपछि कारागारबाट रिहा गरिएको थियो। २५ जुनमा उनी अरू राजनीतिक नेताहरूसँगै अयुब खानले लगाएको विभिन्न राजनीतिक मुद्दाहरूको विरुद्धमा संघर्ष गर्न सुरु गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jagonews24.com/economy/news/609775?__cf_chl_jschl_tk__=6e5e06e16bf3b3c7c18d044ca8b56d3657ae3a01-1600594283-0-AaoBbJ795eDto14z3bz7PGlCpfCDIQIEoy2Ygn0icUB1Rknia7cg3HYAAu-0VMjnAoi9aCumfyUNxwt9uIWz8otnv3SLYqoCDtUKS8pEQDsa-TLlr75rUNhz8lvvbU_ynma2eCWbCXH-v7sKti3L2C7m-OHaqBbkPU4ygIGypTM_N5e-ivWhIZCFD356DXnJzXtiDIDttBifImv7cZLGy6uNb0X-LnsbzWRUvD7k8GNVi0LoEDdvTVNMBv75atXGbFuYh663FM48up_eErvXucFSnI8x4uuXL_dWKyAb_loI |शीर्षक=কাগজে কলমেকলमे নয়, বাস্তবে ওয়ানস্টপ সার্ভিস চালুর নির্দেশ |मिति=১০१० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=অর্থনীতি: জাগোনিউজ২৪জাগোনিউজ२४}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.somoynews.tv/pages/details/236160 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর মন্ত্রীত্ব গ্রহণের স্মারক ডাকটিকেট অবমুক্ত |मिति=১৬१६ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=সময় নিউজ (মহানগর সময়) |स्थान=ঢাকা}}</ref> ५ जुनमा उनले पल्टन मैदानमा आयोजित सम्मेलनमा अयुब खानको आलोचना गरेका थिए। २८ सेप्टेम्बरमा उनी पश्चिम पाकिस्तानको लाहोर गए र त्यहाँ सहिद सोहरावर्दीसँग मिलेर राष्ट्रिय लोकतान्त्रिक मोर्चाको गठन गरेका थिए। अक्टुबर महिनाभर सहिद सोहरावर्डीसँगै उनले संयुक्त मोर्चाको समर्थन जुटाउन बाङ्लाको विभिन्न ठाउँहरूको भ्रमण गरेका थिए।<ref name="ই" /> सन् १९५३ मा उनी सोहरावर्दीसँग छलफल गर्न [[लन्डन]] गएका थिए जहाँ सोहरावार्दीले स्वास्थ्य उपचार गराइरहेका थिए भने सोही वर्ष डिसेम्बरमा सोहरावर्दीको बेरुतमा निधन भएको थियो।
 
=== सैन्य शासन विरोधी आन्दोलन ===
 
सन् १९५८ अक्टोबर ७ का दिन पाकिस्तानका राष्ट्रपति मेजर जनरल इस्कन्दर मिर्जा र सेनाध्यक्ष अयुब खानले देशमा सैन्य शासन लागु गरेका थिए। अयुब खानको आलोचना गरेको भन्दै सन् १९५६ अक्टोबर ११ का दिन मुजिबलाई गिरफ्तार गरिएको थियो भने उनलाई सन् १९५९ अक्टोबर ५ का दिन निगरानीमा रिहा गरिएको थियो। सन् १९६१ देखि सन् १९६१ मा उनी व्यावहारिक रूपबाट गिरफ्तारीको अधीन रहेका थिए।<ref name="জেলজীবন যুগান্তর"/> यस समय अयुब खानले सबै राजनीतिक गतिविधिहरू माथि ६ वर्षका लागि प्रतिबन्ध लगाएका थिए। मुजिब कारागारमा रहेका बेला उनलाई विभिन्न आरोपहरू लगाइएको थियो। १२ सेप्टेम्बरका दिन उनलाई दुई वर्ष कैद र ५,००० टाका जरिवानाका थप जरिवाना नतिरेको भन्दै थप ६ महिनाको कारागार सजाय सुनाइएको थियो। १४ महिनाको लगातार नजरबन्दी पश्चात् उनलाई रिहा गरिएको थियो तर उनलाई कारागारको द्वारबाट पुनः नियन्त्रणमा लिइएको थियो।<ref name="ফজিলাতুন্নেছা (কারাগারে দেখা)">{{वेब स्रोत|शीर्षक=ফজিলাতুন নেছা মুজিবের কারাগার ‘দেখা’|युआरएल=https://opinion.bdnews24.com/bangla/archives/63184|प्रकाशक=বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४|मिति= अगस्ट ২০২০२०२०|पहुँचमिति=১২१२ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०|प्रथम=অজয়|अन्तिम=দাশগুপ্ত}}</ref> सर्वोच्च अदालतमा रिट दायर गर्दै उनलाई सन् १९६१ सेप्टेम्बर २२ का दिन कारागारबाट रिहा गरिएको थियो। कारागारबाट छुटेपछि उनले गुप्त राजनीतिक गतिविधिहरू सुरु गरेका थिए।<ref name="ফজিলাতুন্নেছা (কারাগারে দেখা)"/><ref name="স্বাবাবিপ বিডিনিউজ">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://opinion.bdnews24.com/bangla/archives/63272 |शीर्षक=সমতট থেকে ঝড়ের বেগে সর্বোচ্চ শৃঙ্গে আরোহণ |अन्तिम=অধিকারী |प्रथम=বীরেন্দ্র নাথ |मिति=১১११ अगस्ट ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=মতামত: বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४}}</ref><ref name="স্বাবাবিপ">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/75484#gsc.tab=0 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু ১৯৬১१९६१ সালে স্বাধীনতার জন্য দিল্লীর সাহায্য চান। নেহেরুর অস্বীকৃতি। গোলাম মোরশেদের পদত্যাগপত্র |वेबसाइट=সংগ্রামেরসংগ্রাमेর নোটবুক |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> अन्य छात्र नेताहरूको साथमा उनले गुप्त रूपमा स्वाधीन बाङ्ला विप्लवी परिषद् नामक एक संस्थाको गठन गरेका थिए। सय सङ्गठनको मुख्य उद्देश्य पूर्व बङ्गालको स्वतन्त्रताका लागि काम गर्नु थियो। सन् १९६१ मा जब शेख मुजिबले बङ्गालको स्वतन्त्रताका लागि भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूसँग सहयोग मागे तब नेहरूले उनलाई सहयोग नगर्ने भन्दै प्रस्ताव अस्वीकार गरेका थिए। सन् १९६० मा सैन्य सरकारद्वारा राजनीतिक गतिविधिहरूमा प्रतिबन्ध हटाए पश्चात् शेख मुजिबले पार्टीको पुनर्गठनका लागि पहल गरेका थिए। सन् १९६२ फेब्रुअरी ६ का दिन सार्वजनिक सुरक्षा अधिनियमको अन्तर्गत उनलाई पुनः गिरफ्तार गरिएको थियो।<ref name="স্বাবাবিপ বিডিনিউজ" /><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bd-pratidin.com/first-page/2019/06/08/429785 |शीर्षक=‘আমি সিরাজুল আলম খান-৩’३’: রাজনীতির রহস্যপুরুষের নিউক্লিয়াস তত্ত্বের বিতর্ক |अन्तिम=রহমান |प्रथम=পীর হাবিবুর |मिति= জুনजुुन ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বাংলাদেশ প্রতিদিন}}</ref> जुन २ का दिनबाट देशमा सैन्य शासनलाई पुनः लागु गरिएपछि उनलाई १८ जुनका दिन रिहा गरिएको थियो। २५ जुनका दिन उनी अयुब खानद्वारा लगाइएको विभिन्न राजनीतिक मुद्दाहरूको विरुद्ध सङ्घर्षमा अन्य राजनीतिक नेताहरूको समूहमा सामेल भएका थिए।<ref name="স্বাবাবিপ" /> ५ जुनका दिन उनले पल्टन मैदानमा आयोजित एक सम्मेलनमा अयुब खानको आलोचना गरेका थिए।<ref name="Us"/> २४ सेप्टेम्बरका दिन उनी लाहोर गई त्यहाँ सहिद सोहरावार्दीको साथ राष्ट्रिय जनतान्त्रिक मोर्चाको स्थापना गरेका थिए जुन मूल रूपबाट विपक्षी दलहरूको एक सामान्य संरचनाको रूपमा काम गर्ने गरेको थियो।<ref name="৪৬৮২४६८२" /><ref name="bhbfc">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.bhbfc.gov.bd/site/page/bfccd5cf-efbb-4d5c-8132-739abf55fd2f/0/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A7%80%E0%A6%AC%E0%A6%A8-%E0%A6%AD%E0%A6%BF%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%95-%E0%A6%A4%E0%A6%A5%E0%A7%8D%E0%A6%AF |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমানের वर्षভিত্তিক জীবনের ঘটনাপ্রবাহ |वेबसाइट=বাংলাদেশ হাউস বিল্ডিং ফাইনান্স কর্পোরেশন |प्रकाशक=গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ সরকার |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref>
 
[[चित्र:Mujib with Shaheed Shabeb.jpg|thumb|220 px|सहिद सोहरावार्दीको साथमा उनका प्रिय शिष्य शेख मुजिब]]
 
अक्टोबरको पुरै महिनाभरी शेख मुजिबले सहिद सोहरावार्दीको साथ संयुक्त मोर्चाको समर्थनका लागि बङ्गालमा विभिन्न स्थानहरूको भ्रमण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B8%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A7%8D%E2%80%8C%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%93%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%80,_%E0%A6%B9%E0%A7%8B%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%A8_%E0%A6%B6%E0%A6%B9%E0%A7%80%E0%A6%A6 |शीर्षक=সোহ্‌রাওয়ার্দী, হোসেন শহীদ |अन्तिम=অর-রশিদ |प्रथम=হারুন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=১৯१९ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> सन् १९६३ मा उनी सहिद सोहरावार्दीको साथ वार्ताका लागि लन्डन प्रस्थान गरेका थिए जहाँ सहिद सोहरावार्दीको उपचार गरिएको थियो तर सोही वर्षको ५ डिसेम्बरका दिन सोहरावार्दीको बेरुतमा मृत्यु भएको थियो।<ref name="POLY" /> सन् १९६४ जनवरी २५ का दिन मुजिबको उपस्थितिमा बसिएको एक बैठकमा आवामी लिगलाई पुनर्गठन गर्ने निर्णय गरिएको थियो। यस बैठकको प्रस्ताव के आधारमा शेख मुजिबलाई आवामी लिगको महासचिवको रूपमा चुनिएको थियो भने माओलाना आब्दुर रशीद तर्कबागीशलाई पार्टीको अध्यक्षको रूपमा चयन गरिएको थियो।<ref name="JSTOR2" /> सन् १९६४ मार्च ११ का दिन एक सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद्को गठन गरिएको थियो जसद्वारा मुजिबले साम्प्रदायिक दङ्गा रोक्नका लागि विशेष उपायहरूको अवलम्बन गरेका थिए। शेख मुजिब सैन्य शासक अयुब खानको सैन्य शासनको विपक्षका नेताहरू, राजनीतिको नाममा आधारभूत लोकतन्त्रको परिचय र पाकिस्तानको संरचनामा एक इकाई प्रणालीको अग्रणी व्यक्तित्व थिए।<ref name="JSTOR2">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://links.jstor.org/sici?sici=0004-4687(197007)10%3A7%3C574%3ATALITP%3E2.0.CO%3B2-4 |शीर्षक=এশিয়ান সার্ভে |अन्तिम=রাশিদুজ্জামান |प्रथम=এম |मिति=জুলাই ১৯৭০१९७० |प्रकाशक=ইউনিভার্সিটি অব ক্যালিফোর্নিয়া প্রেস |पृष्ठ=৫৭৪–৫৮৭५७४–५८७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=পাকিস্তানের রাজনৈতিক উন্নয়নে আওয়ামী লীগ |অধ্যায়=The Awami League In The Political Development of Pakistan |doi=10.1525/as.1970.10.7.01p0012n |jstor=2642956 |पहुँचमिति= জুলাই ২০০৬२००६ |খণ্ড=১০१० |সংখ্যা নং=}}</ref> आधारभूत प्रजातन्त्रका अनुसार देशभरिबाट ८० हजार प्रतिनिधिहरू चुनिएका थिए र उनीहरूको मतका आधारतमा राष्ट्रपतिको चयन गरिएको थियो। यस पद्धति के अनुसार शक्तिलाई केन्द्रीकरण गर्ने योजना बनाइएको थियो भने प्रान्तहरूलनई एक साथ विकासको बाटोमा अघि बढाउन पहल गरिएको थियो।<ref name="CHOU">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://links.jstor.org/sici?sici=0020-5850(197204)48%3A2%3C242%3ABWIH%3E2.0.CO%3B2-I |शीर्षक=ইন্টারন্যাশনাল অ্যাফেয়ার্স (রয়েল ইনস্টিটিউট অব ইন্টারন্যাশনাল অ্যাফেয়ার্স ১৯৪৪१९४४-) |अन्तिम=চৌধুরী |प्रथम=জি ডব্লিউ |मिति=এপ্রিলअप्रिल ১৯৭২१९७२ |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=২৪২२४२-২৪৯२४९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বাঙালি জাতীয়তাবাদ: কেন এমন হলো |অধ্যায়=Bengali nationalism {{!}} Bangladesh: Why It Happened |पहुँचमिति= জুলাই ২০০৬२००६ |খণ্ড= |number= |DOI=10.2307/2613440}}</ref> यस समय सेनाको नरसंहार र बङ्गालीहरूको जायज मागलाई पूरा गर्नमा सैन्य शासकहरूको उदासीनताले पूर्व पाकिस्तानका सर्वसाधारणहरूको निरास बनेका थिए। अन्य राजनीतिक दलहरूको साथ काम गर्न मुजिबले सर्वदलीय उम्मेदवार फतेमा जिनाहको समर्थन गरेका थिए।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান অ্যান্ড স্ট্রাগল ফর ইন্ডিপেন্ডেন্স: ইউকে ফরেন অ্যান্ড কমনওয়েলথ অফিস, ডি-ক্ল্যাসিফায়েড ডকুমেন্টসডকুमेন্টস, ১৯৬২१९६२-১৯৭১१९७१ |वर्ष=২০১৩२०१३ |সম্পাদক-अन्तिम=রহিম |সম্পাদক-प्रथम=এনায়েতুর |সম্পাদক-अन्तिम২अन्तिम२=রহিম |সম্পাদক-प्रथम২प्रथम२=জয়েস এল |प्रकाशक=হাক্কানী পাবলিশার্স |पृष्ठসমূহ=১৭৩१७३-১৭৪१७४ |आइएसबिएन=978-7-02-140067-5}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/69450#gsc.tab=0 |शीर्षक=বাক্স ভইরা ট্যাক্স দিবো ভোটের বেলায় নাই। ফাতেমা জিন্নাহর ইলেকশনের সময়কার ভোটের গান |वेबसाइट=সংগ্রামেরসংগ্রাमेর নোটবুক |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> उनलाई भारतीय दलालको आरोपमा चुनाव आयोजना हुन भन्दा दुई हप्ता पहिला सन् १९६५ नोभेम्बर ७ का दिन गिरफ्तार गरिएको थियो। शेख मुजिबलाई राजद्रोह र आपत्तिजनक प्रस्ताव गरेको आरोपमा एक वर्ष कारागारको सजाय सुनाइएको थियो तथापि उनलाई एक उच्च अदालतको फैसला अनुसार समयावधि सकिनु भन्दा अगाडिनै रिहा गरिएको थियो।<ref>{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |शीर्षक=Bangladesh: Why It Happened |अन्तिम=চৌধুরী |प्रथम=জি ডব্লিউ |मिति=এপ্রিলअप्रिल ১৯৭২१९७२ |সাময়িকী=ইন্টারন্যাশনাল অ্যাফেয়ার্স |খণ্ড=৪৮४८ |সংখ্যা নং= |पृष्ठসমূহ=২৪২–২৪৯२४२–२४९ |doi=10.2307/2613440 |jstor=2613440}}</ref>
 
=== छ बुँदे आन्दोलन ===
[[चित्र:Sheikh Mujibur Rahman Announcing 6 Points At Lahore.jpg|thumb|]]
 
सन् १९६४ मा सोहरावार्दीको मृत्यु पश्चात् शेख मुजिबको निवासमा भएको एक बैठकले आवामी लिगलाई पुन: एकीकृत गर्ने निर्णय गरेको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=পাকিস্তান: ফেইলিউর ইন ন্যাশনাল ইনটিগ্রেশন |अन्तिम=জাহান |प्रथम=রওনক |लेखक-সংযোগ=রওনক জাহান |वर्ष=১৯৭২१९७२ |प्रकाशक=কলাম্বিয়া ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=১৬৬१६६-১৬৭१६७ |आइएसबिएन=978-0-231-03625-2}}</ref>
यस बैठकको प्रस्तावको आधारमा शेख मुजिब तत्कालीन पाकिस्तानको एक प्रमुख राजनैतिक दल आवामी लिगको महासचिव र मओलानम आबदुर रशीद तर्कबागीशलाई दलको सभापतिको रूपमा निर्वाचित भएका थिए। सन् १९६४ मार्च ११ का दिन सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद्को पनि गठन भएको थियो जसको माध्यमबाट शेख मुजिबले साम्प्रदायिक दङ्गा रोक्न विशेष उपायहरूको अवलम्बन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.defencejournal.com/2002/dec/demons.htm |शीर्षक=Demons of December – Road from East Pakistan to Bangladesh |प्रकाशक=ডিফেন্স জার্নাল |भाषा=अङ्ग्रेजी |আর্কাইভের-युआरएल=https://web.archive.org/web/20110609122558/http://www.defencejournal.com/2002/dec/demons.htm |আর্কাইভের-मिति= জুনजुुन ২০১১२०११ |युआरएल-অবস্থা=live |पहुँचमिति=২৩२३ জুনजुुन ২০১১२०११}}</ref> सैन्य शासक अयूब खानको सैन्य शासन, राजनितीको नाममा मौलिक गणतन्त्र तथा पाकिस्तानको संरचनामा एक इकाई पद्धति विरोधी नेताहरू मध्ये शेख मुजिब अगुवा थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-40021 |शीर्षक=The historic six-point movement and its impact on the struggle for independence |अन्तिम=মানিক |प्रथम=এম ওয়াহিদুজ্জামান |मिति= জুনजुुन ২০০৮२००८ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति= अगस्ट ২০১৭२०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=ঐতিহাসিক ছয় দফা আন্দোলন এবং স্বাধীনতা সংগ্রামেসংগ্রাमे এর ভূমিকা}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান অ্যান্ড স্ট্রাগল ফর ইন্ডিপেন্ডেন্স: ইউকে ফরেন অ্যান্ড কমনওয়েলথ অফিস, ডি-ক্ল্যাসিফাইড ডকুমেন্টসডকুमेন্টস, ১৯৬২१९६२-১৯৭১१९७१ |वर्ष=২০১৩२०१३ |সম্পাদক-अन्तिम=রহিম |সম্পাদক-प्रथम=এনায়েতুর |সম্পাদক-अन्तिम২अन्तिम२=রহিম |সম্পাদক-प्रथम২प्रथम२=জয়েস এল |प्रकाशक=হাক্কানী পাবলিশার্স |पृष्ठ=২৮२८ |आइएसबिएन=978-7-02-140067-5}}</ref> यस विधिका अनुसार शक्तिलाई केन्द्रित गर्ने योजना गरिएको थियो भने प्रदेशहरूलाई एकसाथ ल्याउन पनि पहल गरिएको थियो।<ref name="REF" /> अन्य राजनीतिक दलहरूसँग काम गर्दा शेख मुजिबले अयूब विरोधी सबै दलका उम्मेदवारहरूको साथसाथै फातिमा जिन्नाको पनि समर्थन गरेका थिए जसकारण उनलाई चुनाव आउनु भन्दा दुई हप्ता अघि पक्राउ गरिएको थियो भने देशद्रोह र आपत्तिजनक प्रस्ताव बनाएको आरोपमा उनलाई एक वर्ष कारागार सजाय सुनाइएको थियो। यद्यपि उनलाई उच्च अदालतको फैसलामा एक वर्ष नपुग्दै कारागारबाट रिहा गरिएको थियो।<ref name="JSTOR2" /> यस समयमा सेनाको नरसंहार र बङ्गालीहरूको माग पूरा गर्न सेनाका शासकहरूको उदासीनताले पूर्वी पाकिस्तानका जनतालाई आक्रोशित बनाएको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=রিডেম্পশন অব দ্য বাফেলড হিরো: শেখ মুজিবুর রহমান |अन्तिम=শাখাওয়াতুল্লাহ |प्रथम=কাজী এম |वर्ष=২০০২२००२ |प्रकाशक=গণপ্রকাশনী |पृष्ठসমূহ=৮২८२-৯৭९७}}</ref><ref name=" দফা বিচ্ছিন্নতাবাদী" />
 
<blockquote>
पङ्क्ति १४५:
#ফেডারেশনের অঙ্গরাষ্ট্রগুলোর কর বা শুল্ক ধার্যের ব্যাপারে সার্বভৌম ক্ষমতা থাকবে। তবে, প্রয়োজনীয় ব্যয় নির্বাহের জন্য অঙ্গরাষ্ট্রীয় রাজস্বের একটি অংশ কেন্দ্রীয় সরকারের প্রাপ্য হবে।
#অঙ্গরাষ্ট্রগুলো নিজেদের অর্জিত বৈদেশিক মুদ্রার মালিক হবে, এর নির্ধারিত অংশ তারা কেন্দ্রকে দেবে।
#আঞ্চলিক সংহতি ও শাসনতন্ত্র রক্ষার জন্য শাসনতন্ত্রে অঙ্গরাষ্ট্রগুলোকে স্বীয় কর্তৃত্বাধীনে আধা সামরিক বা আঞ্চলিক সেনাবাহিনী গঠন ও রাখার ক্ষমতা দিতে হবে।<ref>{{Cite speech|प्रथम=ইসলাম|अन्तिम=নুরুল|मिति=১৭१७ फेब्रुअरी ১৯৬৬१९६६|शीर्षक=ছয় দফা|युआरएल=|स्थान=পূর্ব পাকিস্তান|प्रकाशक=পূর্ব পাকিস্তান আওয়ামী লীগ|agency=|पहुँचमिति=১০१० फेब्रुअरी ২০১৫२०१५}}</ref></blockquote>
 
[[चित्र:Mujibur Rahman returning from Lahore 1966.jpg|thumb|220px| तोफाज्जल होसेज मानिक मियाको साथ लाहोरबाट आउँदै शेख मुजिब (ढाका)]]
 
सन् १९६६ फेब्रुअरी ५ का दिन विपक्षी दलहरूको राष्ट्रिय सम्मेलन लाहोरमा सम्पन्न भएको थियो। यस सम्मेलनमा शेख मुजिबले आफ्नो ऐतिहासिक ६ बुँदे माग पेश गरेका थिए जुन पूर्वी पाकिस्तानको स्वायत्तताको एक रूपरेखा रहेको थियो। शेख मुजिबले 'हाम्रो जीवन रक्षाको लागि माग' भन्ने शीर्षक अन्तर्गत यो मागको प्रचार गरेका थिए। यस मागको मुख्य मुद्दा भनेको कमजोर केन्द्रीय सरकारको अधीनमा रहेको पाकिस्तानी सङ्घमा पूर्वी पाकिस्तानको पूर्ण स्वायत्तता थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://opinion.bdnews24.com/bangla/archives/46707 |शीर्षक=‘কারাগারের রোজনামচা’: বাঙালির জাগরণের দলিল |अन्तिम=সেলিম |प्रथम=মোহাম্মদ |मिति= এপ্রিলअप्रिल ২০১৭२०१७ |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=মতামত: বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४}}</ref> उक्त मागलाई सम्मेलनका आयोजकहरूले अस्वीकार गर्दै शेख मुजिबलाई बिच्छिन्नतावादी रूपमा पहिचान गरेका थिए जसकारण उनले सम्मेलन बहिष्कार गर्दै पूर्वी पाकिस्तान फर्केका थिए।<ref name="JSTOR2">{{वेब स्रोत | अन्तिम = M. Rashiduzzaman| प्रथम = The Awami League In The Political Development of Pakistan | मिति = 2006-07-07| युआरएल = http://links.jstor.org/sici?sici=0004-4687(197007)10%3A7%3C574%3ATALITP%3E2.0.CO%3B2-4| शीर्षक = Awami League | पहुँचमिति = 2006-07-07|भाषा=en}}</ref> सन् १९६६ मा शेख मुजिब आवामी लिगका सभापतिको रूपमा निर्वाचित भएका थिए। यस निर्वाचन पछि उनले छ बुँदाहरूको समर्थन जुटाउन राष्ट्रव्यापी अभियान चलाउँदै लगभग सबै देशहरूको यात्रा गरेका थिए भने यात्राको क्रममा उनलाई प्रहरीले सिलेट, मयमनसिङ्ह र ढाकामा थुप्रैपटक पक्राउ गरेको थियो। उनी यस वर्षको पहिलो चतुर्थाम्शमा उनलाई ८ पटक पक्राउ गरिएको थिए। उनलाई सोही वर्ष ८ मे का दिन नारायनगञ्जमा स्थित जुट कारखानाका मजदुरहरूको जुलुसमा भाग लिएको कारण पुनः पक्राउ गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://albd.org/bn/articles/news/31929/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%90%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8%E0%A6%BF%E0%A6%95-%E0%A6%9B%E0%A7%9F-%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A7%8E%E0%A6%AA%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%AF |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর ঐতিহাসিক ছয় দফার তাৎপর্য |अन्तिम=মান্নান |प्रथम=ড. এম এ |मिति=১৯१९ মেमे ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বাংলাদেশ আওয়ামী লীগ}}</ref> उनको रिहाइको माग गर्न ७ जुनका दिन राष्ट्रव्यापी हड्ताल आह्वान गरिएको थियो। हड्तालको क्रममा प्रहरीले गोलीबारी गर्द ढाका र नारायनगञ्जमा कम्तिमा तीन प्रदर्शनकारीको मृत्यु भएको थियो।
 
=== अयुब विरोधी आन्दोलन ===
पङ्क्ति १५७:
=== आगरतला षड्यन्त्र मामला ===
 
सन् १९६८ जनवरी ३ का दिन दुई वर्षे कारागार जीवन बिताएपछि पाकिस्तानी सरकार ने ३५ बङ्गाली सैन्य र सिएसपी अधिकारीहरूको विरुद्धमा एक मामला दर्जा गराएका थिए जसमा शेख मुजिब पनि सामेल थिए जुन अगरतला षड्यन्त्र मामलाको रूप मा परिचित छ। सन् १९६८ जनवरी ६ का दिन एसपी अधिकारी सहित २६ मानिसहरूलाई गिरफ्तार गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=আগরতলা ষড়যন্ত্র মামলার বিরুদ্ধে আন্দোলনের পথে গণঅভ্যুত্থান|युआरएल=https://www.channelionline.com/%E0%A6%86%E0%A6%97%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A6%B2%E0%A6%BE-%E0%A6%B7%E0%A6%A1%E0%A6%BC%E0%A6%AF%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%AE%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%B0/|मिति= ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০১৮२०१८|पहुँचमिति=১৪१४ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०|प्रकाशक=চ্যানেল আই অনলাইন}}</ref> उनीहरूको गिरफ्तारी मा एक आधिकारिक विज्ञप्ति यस प्रकार छ;
{{cquote|গত মাসে (অর্থাৎ ডিসেম্বরडिसेम्बर, ১৯৬৭१९६७) পূর্ব-পাকিস্তানে উদঘাটিত জাতীয় স্বার্থবিরোধী এক ষড়যন্ত্রে লিপ্ত থাকার অভিযোগে এঁদের গ্রেফতার করা হয়েছে।|}}
तत्कालीन पाकिस्तान सरकारले यस मामलालाई "अगरतला षडयन्त्र मामला"को सङ्ज्ञा दिएको थियो जहाँ शेख मुजिब पनि यसको अभियोगमा परी सन् १९६८ जनवरी १८ का दिन गिरफ्तारीमा परेका थिए। उक्त मुद्दाको आरोपमा पाकिस्तान दण्ड संहिताको धारा १२१ र १३१ अन्तर्गत शेख मुजिब लगायतका अधिकारीहरूले भारतको त्रिपुरा राज्यको अगरतलामा भारत सरकारसँगको बैठकमा पूर्व पाकिस्तानलाई पाकिस्तानबाट छुट्टाउने षड्यन्त्र रचेको भनिएको थियो। त्यसपछि शेख मुजिब पश्चिम पाकिस्तान ससरकध नजरमा खलनायक बनेका थिए भने उनलाई यी मामलाको योजनाकारीको सङ्ज्ञा दिइएको थियो। सबै अभियुक्तहरूलाई ढाका सैनिक किल्लामा राखिएको थियो।<ref name="REF" /> सन् १९६८ जुन १९ का दिन ढाका सैन्य निवासको एक विशेष समारोहमा यस मामलाको फैसला सुरु भएको थियो जहाँ २६ वकिलहरू उपस्थित रहेका थिए जसमध्ये शेख मुजिबको पक्षबाट वकालत आब्दुस सालाम खानले गरेका थिए। अधिवक्ता थोमस विलियम्स बेलायतबाट एक अधिवेशनको लागि आएका थिए। उनलाई आमिरुल इस्लाम र मओदुद आहमेदले सहयोग गरेका थिए। यस मामलामा कुल १०० अनुच्छेदहरू रहेका थिए। ११ जना राजसाक्षी सहित २२७ साक्षीहरूको सूची अदालतमा पेश गरिएको थियो। पूर्वपरराष्ट्र मन्त्री मन्जुर कादेर, एमआर खान र मुकसुदुल हाकिम सरकारका वकिल थिए। यसको मामला लगत्तै समग्र पूर्व पाकिस्तानमा विरोधको आँधीबेहरी छाएको थियो।<ref name="আগরতলা বাংলাপিডিয়া" /> उक्त मुद्दालाई झुठो र बनावटी भएको बताउँदै शेख मुजिब लगायत सबै अभियुक्तलाई रिहा गर्नका लागि विभिन्न क्षेत्रका मानिस सडकमा उत्रिएका थिए।
 
=== उनन्सत्तरीको जनआन्दोलन ===
 
परीक्षणको क्रममा सन् १९६९ जनवरी ५ तालिखमा केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्ले आफ्ना एघार बुँदे मागहरू प्रस्तुत गरेको थियो जसमा शेख मुजिबका ६ बुँदे मागहरू समावेश थिए। यस परिषद्को निर्णयले आगरतला षड्यन्त्र मुद्दा फिर्ता लिने माग गर्दै देशव्यापी विद्यार्थी आन्दोलनको तयारीमा ल्याएको थियो। यस सङ्घर्षले एक समयमा जनआन्दोलनको रूप लिएको थियो भने यो जनआन्दोलन उनन्सत्तरीको जन विद्रोह भनेर परिचित छ।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%8F%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8B_%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE |शीर्षक=এগারো দফা |अन्तिम=খান |प्रथम=মুয়ায্‌যম হুসায়ন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%9B%E0%A7%9F-%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%99%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A6%BF%E0%A6%B0-%E2%80%98%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%80%E0%A6%A8%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%A8%E0%A6%A6%E2%80%99 |शीर्षक=ছয় দফা বাঙালির 'স্বাধীনতার সনদ' |अन्तिम=শেখ হাসিনা, প্রধানমন্ত্রী, গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ সরকার |मिति= জুনजुुन ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো}}</ref> महिनौँको विरोध र प्रतिरोध आन्दोलनले धारा १४४ को उल्लङ्घन, कर्फ्यू, प्रहरीको गोलीबारी चरम सीमामा पुगेपछि र हताहतको सङ्ख्यामा वृद्धि आएपछि पाकिस्तान सरकारले सहुलियतहरू दिन बाध्य भएको थियो। उक्त मुद्दा तत्कालीन राष्ट्रपति अयूब खानले राजनीतिक नेताहरूसँग गोलमेच बैठक पछि फिर्ता लिएको थियो। मुद्दा फिर्ता भएपछि शेख मुजिब लगायत सबै अभियुक्तहरूलाई रिहा गरिएको थियो। केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्ले शेख मुजिबको सम्मानमा सोही वर्ष २३ फेब्रुअरीका दिन ढाकाको रेसकोर्स मैदानमा (हाल सोहरावर्डी उद्यान) एक सभाको आयोजना गरेको थियो। लाखौँ जनता उपस्थित उक्त सम्मेलनमा शेख मुजिबलाई "बङ्गोबोन्धु" उपाधि दिइएको थियो भने तत्कालीन छात्र नेता तोफायेल आहमेदले उक्त उपाधिको घोषणा गरेका थिए।<ref name="Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman and Struggle for Independence">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান অ্যান্ড স্ট্রাগল ফর ইন্ডিপেন্ডেন্স: ইউকে ফরেন অ্যান্ড কমনওয়েলথ অফিস, ডি-ক্ল্যাসিফায়েড ডকুমেন্টসডকুमेন্টস, ১৯৬২१९६२-১৯৭১१९७१ |वर्ष=২০১৩२०१३ |সম্পাদক-अन्तिम=রহিম |সম্পাদক-प्रथम=এনায়েতুর |সম্পাদক-अन्तिम২अन्तिम२=রহিম |সম্পাদক-प्रथम২प्रथम२=জয়েস এল |प्रकाशक=হাক্কানী পাবলিশার্স}}</ref><ref name="Agartala Conspiracy Case forty years on">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-41580 |शीर्षक=Agartala Conspiracy Case forty years on |अन्तिम=আহসান |प्रथम=সৈয়দ বদরুল |मिति=১৮१८ জুনजुुन ২০০৮२००८ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=আগরতলা ষড়যন্ত্র মামলার চল্লিশ वर्ष}}</ref><ref name="b" /> यस सभामा भाषण दिँदै शेख मुजिबले विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्को एघार बुँदे मागको पूर्ण समर्थन व्यक्त गरेका थिए।
<blockquote>" একটা সময় ছিল যখন এই মাটি আর মানচিত্র থেকে "বাংলা" শব্দটি মুছে ফেলার সব ধরণের প্রচেষ্টা চালানো হয়েছিল। "বাংলা" শব্দটির অস্তিত্ব শুধু বঙ্গোপসাগর ছাড়া আর কোথাও খুঁজে পাওয়া যেত না। আমি পাকিস্তানের পক্ষ থেকে আজ ঘোষণা করছি যে, এখন থেকে এই দেশকে 'পূর্ব পাকিস্তানের' বদলে 'বাংলাদেশ' ডাকা হবে।"</blockquote>
सन् १९६९ मा अयूब खानको आह्वानमा एक सर्वदलीय सम्मेलनको आयोजना गरिएको थियो जहाँ मुजिबले आफ्नो छ-बुँदे योजना सहित अन्य राजनीतिक दलहरूको मागलाई स्वीकृत गर्न भनेका थिए तर उक्त माग अस्वीकृत भएपछि उनी सम्मेलनबाट बाहिरिएका थिए। सन् १९६९ डिसेम्बर ५ का दिन सोहरावार्दीको पुण्यतिथिको अवसर पारि शेख मुजिबले एक सभामा पूर्वी पाकिस्तानलाई बङ्गलादेश भनि घोषणा गरेका थिए। शेख मुजिबको उक्त घोषणाको परिणाम स्वरूप अफवाहहरू देशभरि फैलिएको थियो भने पश्चिमी पाकिस्तानी राजनीतिज्ञ र सैन्य अधिकारीहरूले उनलाई विच्छिन्नतावादी नेताको रूपमा मूल्याङ्कन गर्न सुरु गरेका थिए। बङ्गाली संस्कृति र जातीय पहिचानलाई मुजिबको अभिव्यक्तिले प्रान्तीय स्वायत्ततामा भएको बहसलाई नयाँ आयाम थपेको थियो।<ref name="GPSA">{{वेब स्रोत | अन्तिम = Charles Kennedy| प्रथम = Craig Baxter | मिति = 2006-07-11| युआरएल = http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51259067| शीर्षक = Governance and Politics in South Asia | पहुँचमिति = 2006-07-11|भाषा=en}}</ref> थुप्रै बौद्धिक व्यक्तित्वका अनुसार बङ्गाली आन्दोलनले जातियतावादलाई स्वीकार गर्दैन तर पाकिस्तान राज्य जातीयताका माध्यमबाटै सिर्जित भएको थियो।<ref name="GPSA">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51259067 |शीर्षक=Governance and Politics in South Asia |अन्तिम=কেনেডি |प्रथम=চার্লস |अन्तिम২अन्तिम२=বাক্সটার |प्रथम২प्रथम२=ক্রেইগ |मिति=১১११ জুলাই ২০০৬२००६ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=দক্ষিণ এশিয়ার প্রশাসন ও রাজনীতি |पहुँचमिति=১১११ জুলাই ২০০৬२००६}}</ref> शेख मुजिब पूर्वी पाकिस्तानमा व्यापक जनमत निर्माण गर्न सक्षम थिए भने सन् १९७० को दशकमा भारतीय उपमहाद्वीपका एक प्रभावशाली नेताको रूपमा उनी उदाएका थिए।
 
=== सन् १९७० को निर्वाचन ===
[[चित्र:Amzad with Bangabandhu.jpg|thumb|220 px|सन् १९७० को चुनाव प्रचारमा शेख साहेब]]
 
राष्ट्रपति अयुब खानको विरुद्धमा गरिएको विद्रोहको प्रतिकूल प्रभावहरूका कारण २४ मार्च १९६९ का दिन उनले राष्ट्रपतिको रूपबाट राजिनामा दिएका थिए। याह्या खानले त्यसको अर्को दिन पाकिस्तानको राष्ट्रपतिको रूपमा पद ग्रहण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%96%E0%A6%BE%E0%A6%A8,_%E0%A6%AB%E0%A6%BF%E0%A6%B2%E0%A7%8D%E0%A6%A1_%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B6%E0%A6%BE%E0%A6%B2_%E0%A6%AE%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%AE%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%A6_%E0%A6%86%E0%A6%87%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A7%81%E0%A6%AC |शीर्षक=খান, ফিল্ড মার্শাল মোহাম্মদ আইয়ুব |अन्तिम=আহমেদআহमेদ |प्रथम=হেলাল উদ্দিন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> सन् १९६९ मार्च २६ का दिन गरिएको एक घोषणामा आमा निर्वाचन गरिने उल्लेख गरिएको थियो। सन्‌ १९७० मा भोला नामक एक चक्रवातले पूर्वी पाकिस्तानको तटवर्ती क्षेत्रमा नोभेम्बर १२ को साँझको समयमा आँधीको प्रभाव परेको थियो जसकारण अनुमानित ३ देखि ५ लाख मानिसहरूको मृत्यु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/62215 |शीर्षक=১৯৬৯१९६९ সালের ২৫२५ मार्च ইয়াহিয়া পাকিস্তানের ক্ষমতা নেন |वेबसाइट=সংগ্রামেরসংগ্রাमेর নোটবুক |प्रकाशक=কিউরেটর |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> आँधीको एक हप्ता पछि सरकारले विपत्तिको परिमाण बुझ्न नसक्दा राहत कार्यहरूलाई सम्बोधन गर्न ढिलाइ भएको भनी राष्ट्रपति खानले स्वीकार गरेका थिए।<ref name="country-studies1966">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://countrystudies.us/bangladesh/ |शीर्षक=বাংলাদেশ: এ কান্ট্রি স্টাডি |অধ্যায়ের-युआरएल=http://countrystudies.us/bangladesh/16.htm |मिति=১৯৮৯१९८९ |সম্পাদক-अन्तिम=হাইটজম্যান |সম্পাদক-प्रथम=জেমস |সম্পাদক-अन्तिम২अन्तिम२=ওয়ার্ডেন |সম্পাদক-प्रथम২प्रथम२=রবার্ট |प्रकाशक=ফেডারেল রিসার্চ ডিভিশন, লাইব্রেরি অব কংগ্রেস |स्थान=ওয়াশিংটন ডিসি |पृष्ठ=২৮२८-২৯२९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অধ্যায়=Emerging discontent 1966–1970}}</ref> पूर्व पाकिस्तानका ११ राजनीतिक नेताहरूद्वारा जारी एक बयान चक्रवातको दश दिन पछि जारी गरिएको थियो जसले सरकारलाई घोर उपेक्षा, कठोर र पूर्ण उदासीनताको आरोप लगाएको थियो। उनीहरूले राष्ट्रपति माथि समाचार नबनाइएको समस्याको परिमाणलाई कम गर्नेहरूको पनि आरोप लगाएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |शीर्षक=Yahya Directing Disaster Relief |मिति=২৪२४ নভেম্বর ১৯৭০१९७० |कार्य=দ্য নিউ ইয়র্ক টাইমস |এজেন্সি=ইউনাইটেড প্রেস ইন্টারন্যাশনাল |पृष्ठ= |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=ত্রাণ কার্যক্রম পরিচালনা করছেন ইয়াহিয়া}}</ref> १९ नोभेम्बरमा विद्यार्थीहरूले सरकारले प्रतिक्रिया दिनलाई ढिलासुस्ती गरेको भन्दै ढाकामा एक विरोध र्‍यालिको आयोजना गरेका थिए।<ref name="country-studies1966" /><ref>{{वेब स्रोत |शीर्षक=Pakistanis Crisis Virtually Halts Rehabilitation Work in Cyclone Region |अन्तिम=ডারডিন |प्रथम=টিলম্যান |मिति=১১११ मार्च ১৯৭১१९७१ |कार्य=দ্য নিউ ইয়র্ক টাইমস |पृष्ठ= |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=পাকিস্তানের সঙ্কট ঘূর্ণিঝড় আক্রান্ত এলাকায় পুনর্বাসনের অন্তরায়}}</ref> आब्दुल हामिद खान भसानीले २४ नोभेम्बरमा ५० हजार मानिसहरूको एक र्‍यालीलाई सम्बोधित गरेका थिए जहाँ उनले राष्ट्रपति माथि अक्षमताको आरोप लगाउँदै उनको राजिनामा माग गरेका थिए। यस विपतको समयमा शेख मुजिब विस्थापित, घरबारबिहिन र पीडितहरू सहयोगमा सक्दो पहल गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.bhorerkagoj.com/print-edition/2016/04/17/84609.php |शीर्षक=বাঙালির মুক্তিযুদ্ধ ও মুজিবনগর সরকার |अन्तिम=গোস্বামী |प्रथम=অরুণ কুমার |मिति=১৭१७ এপ্রিলअप्रिल ২০১৬२०१६ |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=মুক্তচিন্তা: ভোরের কাগজ}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jugantor.com/m/exile/284583/%E0%A7%A8%E0%A7%A6%E0%A7%A8%E0%A7%A6-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%87-%E0%A6%86%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%A4%E0%A6%A8%E0%A6%BE-%E0%A6%B9%E0%A7%8B%E0%A6%95-%E0%A6%A6%E0%A7%81%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A8%E0%A7%80%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%A4-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6-%E0%A6%97%E0%A7%9C%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%A4%E0%A6%A8%E0%A6%BE |शीर्षक=২০২০२०२० সালে আমাদের চেতনা হোক দুর্নীতিমুক্ত বাংলাদেশ গড়ার চেতনা |अन्तिम=মৃধা |प्रथम=রহমান |मिति= मार्च ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=পরবাস: যুগান্তর |स्थान=সুইডেন}}</ref> राहत र उद्धार कार्यका लागि निर्वाचनलाई पनि तत्कालका लागि।स्थगित गरिएको थियो। पछि सन् १९७० डिसेम्बर ७ का दिन (राष्ट्रिय) र १६ डिसेम्बरमा (प्रान्तीय) एक व्यक्ति एक मतको आधारमा निर्वाचन सम्पन्न भएको थियो। यस समय राष्ट्रिय परिषदका सदस्यहरूको कुल सङ्ख्या ३१३ रहेको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=https://books.google.com/books?id=XzZAIcOc52gC&pg=PA210 |शीर्षक=মডার্ন গভর্নমেন্টসগভর্নमेন্টস অ্যান্ড পলিটিক্যাল সিস্টেমস: গভর্নমেন্টসগভর্নमेন্টস অ্যান্ড পলিটিক্স ইন সাউথ এশিয়া |अन्तिम=কৌশিক |प्रथम=এস এল |अन्तिम২अन्तिम२=পাটনায়েক |प्रथम২प्रथम२=রমা |मिति=১৯৯৫१९९५ |प्रकाशक=মিত্তাল পাবলিকেশন্স |पृष्ठসমূহ=২৯৫२९५ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=978-81-7099-592-0}}</ref> निर्वाचनमा पूर्व पाकिस्तानबाट १८९ पश्चिमी पाकिस्तानबाट १४४ प्रतिनिधिहरू रहेका थिए। सन् १९७० को निर्वाचनमा शेख मुजिबको नेतृत्वमा आवामी लिगले राष्ट्रिय र प्रान्तीय विधानसभाहरूमा पूर्ण बहुमत हासिल गर्न सफल भएको थियो।<ref name="বোর্ড বই" /><ref name="REF" /><ref name="পিতা">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=তুমি আমাদের পিতা |अन्तिम=ইসলাম |प्रथम=আমীরুল |मिति=फेब्रुअरी ১৯৯৭१९९७ |प्रकाशक=অনন্যা |आइएसबिएन=978-984-70105-0369-2 |आइएसबिएन-ত্রুটি-উপেক্ষা-করুন=হ্যাঁ}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য বাংলাদেশ রিডার্স: হিস্টোরি, কালচার, পলিটিক্স |अन्तिम=গুহ ঠাকুরতা |प्रथम=মেঘনাमेঘনা |अन्तिम২अन्तिम२=শ্যানডেল |प्रथम২प्रथम२=উইলিয়াম ভ্যান |वर्ष=২০০৩२००३ |प्रकाशक=ডিউক ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=২৬৪२६४ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=9780822353188}}</ref> ७ दिसेम्बर १९७० मा पाकिस्तानमा भएको पहिलो साधारण निर्वाचन पूर्वी पाकिस्तानको आवामी लिगको जित्न सफल भएको थियो जसले पूर्वी पाकिस्तान विधानसभामा १६९ मा १६७ सिटहरूका साथ पूर्ण बहुमत हासिल गर्दै ३१३ सिटहरू भएको राष्ट्रिय विधानसभामा लगभग पूर्ण बहुमत प्राप्त गर्न सफल भएको थियो भने तात्कालिक समयमा आवामी लिगका नेता शेख मुजिबुर रहमान थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.nytimes.com/1971/02/22/archives/pakistani-cabinet-dissolved-by-yahya.html |शीर्षक=Pakistani Cabinet Dissolved by Yahya |मिति=২২२२ फेब्रुअरी ১৯৭১१९७१ |कार्य=দ্য নিউ ইয়র্ক টাইমস |पहुँचमिति=২৯२९ এপ্রিলअप्रिल ২০১৭२०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=পাকিস্তানের মন্ত্রীপরিষদ ভেঙে দিলেন ইয়াহিয়া}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বাংলাদেশ: কোয়েস্ট ফর ফ্রিডম অ্যান্ড জাস্টিস |अन्तिम=হোসেন |प्रथम=কামাল |मिति=২০১৩२०१३ |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=১৩০१३० |आइएसबिएन=9780199068531}}</ref> पाकिस्तान पिपल्स राजनितीक दलले पश्चिम पाकिस्तानमा राष्ट्रिय विधानसभामा ८१ सिटहरूको साथ अधिकांश मत जित्न सफल भएको थियो भने तात्कालिक समयमा उक्त राजनितीक दलका नेता जुलफिकार अली भुट्टो रहेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |अन्तिम=Ahmed |प्रथम=Salahuddin |मिति=2004 |शीर्षक=Bangladesh: Past and Present |प्रकाशक=APH Publishing |पृष्ठ= 63 |आइएसबिएन=978-81-7648-469-5}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=Bangladesh: Past and Present |अन्तिम=আহমেদআহमेদ |प्रथम=সালাহউদ্দিন |मिति=২০০৪२००४ |प्रकाशक=এপিএইচ পাবলিশিং |पृष्ठসমূহ=৬৩६३ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বাংলাদেশ: অতীত ও বর্তমান |आइएसबिएन=978-81-7648-469-5}}</ref>
 
जुल्फिकार अली भुट्टोले शेख मुजिब र उनको नजिकमा रहेका सहयोगीहरूलाई गृह युद्ध हुनसक्ने डरले आफ्नो अधिकारीहरूको साथ वार्ताका लागि एक गुप्त सन्देश पठाएका थिए।<ref name="Hassan">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য মিরেজ অব পাওয়ার: অ্যান ইনকোয়ারি ইনটু দ্য ভুট্টো ইয়ার্স |अन्तिम=হাসান |प्रथम=মুবাশির |मिति=২০০০२००० |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठসমূহ= |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=0-19-579300-5}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/op-ed/who-was-liar-yahya-or-bhutto-200383 |शीर्षक=Who was a liar – Yahya or Bhutto? |अन्तिम=লিটন |प्रथम=শাখাওয়াত |मिति=১২१२ জুলাই ২০১৬२०१६ |पहुँचमिति= अगस्ट ২০১৭२०१७ |प्रकाशक=দ্য ডেইলি স্টার |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=কে ছিল মিথ্যাবাদী – ইয়াহিয়া নাকি ভুট্টো?}}</ref> पाकिस्तान पिपुल्स पार्टीका मुबाशिर हसनले शेख मुजिबलाई भुट्टोको साथ गठबन्धन सरकार बनाउनका लागि मनाएका थिए जहाँ शेख मुजिब प्रधानमन्त्री र भुट्टो राष्ट्रपति हुने कुरा उल्लेख गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://opinion.bdnews24.com/bangla/archives/52401 |शीर्षक=এক পূর্ণতার আকাঙ্ক্ষা ভরা প্রত্যাবর্তন |अन्तिम=হক মজুমদার |प्रथम=জহিরুল |मिति=২১२१ জানুয়ারি ২০১৮२०१८ |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४}}</ref> बैठकलाई पुरै गोपनीयताका साथ आयोजना गरिएको थियो जुन सेनाका कुनै पनि सदस्यहरूका लागि अदृश्य रहेको थियो। सोही समय भुट्टोले आगामी सरकारको गठनलाई विफल गर्नका लागि याह्या खानलाई दबाब दिन सुरु गरेका थिए।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য মিরেজ অব পাওয়ার: অ্যান ইনকোয়ারি ইনটু দ্য ভুট্টো ইয়ার্স |अन्तिम=হাসান |प्रथम=মুবাশির |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=১০৭१०७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=0-19-579300-5}}</ref>
 
=== ७ मार्चको भाषण ===
[[चित्र:৭ই७ই मार्चে রেসকোর্সে ময়দানে ঐতিহাসিক ভাষণ দিচ্ছেন শেখ মুজিবুর রহমান.jpg|thumb|220 px|सन् १९७१ मार्च ७ का दिन भाषण दिँदै शेख मुजिब]]
 
आवामी लिगले राष्ट्रिय परिषद्को।निर्वाचनमा पूर्ण बहुमत हासिल गरेतापनि सैन्य सत्ताधारी पार्टीलाई सत्ता हस्तान्तरण गर्न ढिलाइ गरिएको थियो। वास्तव मा पश्चिम पाकिस्तानी राजनीतिज्ञहरूको उद्देश्य कुनैपनि प्रकारले पश्चिम पाकिस्तानी राजनेताहरूको हातमा सत्ता कायम राख्नु रहेको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=১৪१४ फेब्रुअरी, ১৯৭১१९७१|युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/9451|मिति=|पहुँचमिति=১২१२ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०|वेबसाइट=সংগ্রামেরসংগ্রাमेর নোটবুক}}</ref> यस्तो परिस्थितिहरूमा १४ फेब्रुअरीका दिन पाकिस्तानका राष्ट्रपति याह्या खानले ३ मार्चका दिन ढाकामा राष्ट्रिय परिषद्को अधिवेशन आह्वान गरेका थिए। पूर्व पाकिस्तानका बङ्गालीहरूले बहुमत पाए पनि मुजिबको पार्टीलाई सरकार गठन गर्न दिइने छैन भन्ने महसुस गर्न सकुन् भन्ने उद्देश्यका साथ याह्या खानले अप्रत्याशित रूपमा मार्च १ को अधिवेशन अनिश्चित कालको लागि स्थगित गरिदिएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.banglatribune.com/research/news/437347/%E0%A7%A7%E0%A7%AF%E0%A7%AD%E0%A7%A7-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A7%A7-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A-%E0%A6%A5%E0%A7%87%E0%A6%95%E0%A7%87-%E0%A7%A8%E0%A7%AA-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%98%E0%A6%9F%E0%A6%A8%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B9 |शीर्षक=১৯৭১१९७१ সালের मार्च থেকে ২৫२५ मार्चের ঘটনাপ্রবাহ |अन्तिम=রহমান |प्रथम=মিজানুর |मिति=২৫२५ मार्च ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বাংলা ট্রিবিউন |अन्तिम২अन्तिम२=টিসা |प्रथम২प्रथम२=নুসরাত}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.liberationwarmuseumbd.org/%E0%A7%A7-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A-%E0%A7%A7%E0%A7%AF%E0%A7%AD%E0%A7%A7/ |शीर्षक= मार्च, ১৯৭১१९७१ |वेबसाइट=মুক্তিযুদ্ধ জাদুঘর |प्रकाशक=মুক্তিযুদ্ধ স্মৃতি ট্রাস্ট |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://albd.org/bn/articles/news/32417/%E0%A6%89%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%B2-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A-%E0%A7%A7%E0%A7%AF%E0%A7%AD%E0%A7%A7--%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A6%A8%E0%A6%97%E0%A6%A3-%E0%A6%87%E0%A7%9F%E0%A6%BE%E0%A6%B9%E0%A6%BF%E0%A7%9F%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%98%E0%A7%8B%E0%A6%B7%E0%A6%A3%E0%A6%BE-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%96%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%A8-%E0%A6%95%E0%A6%B0%E0%A7%87%E0%A6%9B%E0%A7%87:-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81 |शीर्षक=উত্তাল मार्च ১৯৭১१९७१- বাংলার জনগণ ইয়াহিয়ার ঘোষণা প্রত্যাখ্যান করেছে: বঙ্গবন্ধু |मिति= मार्च ২০১৯२०१९ |वेबसाइट=albd.org |प्रकाशक=বাংলাদেশ আওয়ামী লীগ |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> यस समाचारले पूर्व पाकिस्तानका सर्वसाधारणहरूलाई आक्रोशित बनाएपछि विशाल रूपमा प्रदर्शन गरिएको थियो। लिगका प्रमुख शेख मुजिबुर रहमानको नेतृत्वमा मार्च २ का दिन ढाका र मार्च ३ का दिन देशभर एकैसाथ हड्ताल गरिएको थियो। सन् १९७१ मार्च ७ का दिन शेख मुजिबुर रहमानले ढाकाको रेसकोर्स मैदानमा (हाल सोहरावार्दी उद्यान) लगभग २० लाख मानिसहरूको ठूलो जनसभामा दिउँसोको २ बजेर ४५ मिनेटदेखि ३ बजेर ३ मिनेटसम्म एक ऐतिहासिक भाषण दिएका थिए।<ref name="POLY">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.polymernotes.org/biographies/BGD_bio_Mujib.htm |शीर्षक=Mujib Notes |लेखक-সংযোগ=খালেদা জিয়া |अन्तिम=জিয়া |प्रथम=খালেদা |मिति=১১११ জুলাই ২০০৬२००६ |भाषा=अङ्ग्रेजी |पहुँचमिति=১১११ জুলাই ২০০৬२००६}}{{অকার্যকর সংযোগ|मिति=এপ্রিলअप्रिल ২০১৯२०१९ |bot=InternetArchiveBot |ঠিক করার প্রচেষ্টা=yes }}</ref> त्यस समय तत्कालीन पूर्व पाकिस्तान र शक्तिशाली पश्चिम पाकिस्तानको बीच पूर्व पाकिस्तानको स्वतन्त्रताका लागि तनाव बढ्दो अवस्थामा पुगेको थियो। आफ्नो यस ऐतिहासिक भाषणमा शेख मुजिबुर रहमानले "यस समयको सङ्घर्ष हाम्रो स्वतन्त्रताको हो, यस यमसको हाम्रो सङ्घर्ष स्वाधीनताको सङ्घर्ष हो" भनि एक महत्त्वपूर्ण वाक्य बोलेका थिए। उनले बाङ्ला प्रदेशमा नागरिक अवज्ञा आन्दोलनको घोषणा गर्दै प्रत्येक घरहरूबाट मानिसहरूको स्वतन्त्रताका लागि लड्न तथा अन्याय र अत्याचारको विरुद्ध आवाज उठाउन आह्वान गरेका थिए भने यही ऐतिहासिक भाषणका कारण बाङालीहरू स्वतन्त्रताका लागि पश्चिम पाकिस्तान विरुद्ध उत्रिन प्रेरित बनेका थिए। यस ऐतिहासिक भाषणलाई लिएर एक लिखित प्रतिलिटर सार्वजनिक गरिएको थियो जसमा ताजउद्दिन आहमेदले केही हदसम्म संशोधन गरेका थिए। यस भाषणलाई संसोधित गरिनुको मुख्य उद्देश्य सामरिक शासनलाई निरस्त गर्ने र निर्वाचित प्रतिनिधिहरूलाई सत्ता हस्तान्तरण गर्नेका लागि जोड दिइएको थियो।<ref name="ভাষণ প্রচার"/> भाषण पश्चातका दिनहरूमा पश्चिम पाकिस्तानबाट सशस्त्र सैन्य कार्वाहीको सुरुवात हुने लक्षण देखा परेको थियो। मुजिबुरको यस ऐतिहासिक भाषणको मात्र १८ दिन पश्चात् पश्चिम पाकिस्तानी सेनाले बङ्गाली, बुद्धिजीवी, विद्यार्थी, राजनीतिज्ञ तथा पूर्वी पाकिस्तानको सशस्त्र सैनिक विरुद्ध अपारेशन सार्चलाइट नामक एक सुनियोजित सैन्य कार्वाहीको सुरुवात गरेका थिए जसकारण पूर्वी पाकिस्तानको स्वतन्त्रताका लागि लडाइँ सुरु भएको थियो।
<blockquote>“... রক্ত যখন দিয়েছি, রক্ত আরো দেবো। এই দেশের মানুষকে মুক্ত করে ছাড়বো ইনশাল্লাহ্। এবারের সংগ্রাম আমাদের মুক্তির সংগ্রাম, এবারের সংগ্রাম স্বাধীনতার সংগ্রাম। জয় বাংলা। ...”<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A6%87_%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%B0_%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%A3 |शीर्षक=সাতই मार्चের ভাষণ |अन्तिम=আহমেদআহमेদ |प्रथम=হেলাল উদ্দিন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=১৫१५ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref></blockquote>
तत्कालीन पाकिस्तान सरकारले ७ मार्च १९७१ का दिन शेख मुजिबुर रहमानले दिन लागेका उक्त ऐतिहासिक भाषणलाई ध्वनि तरङ्ग तथा टेलिभिजनमा प्रसारण गर्न रोक लगाएको थियो।<ref name="বজ্রকণ্ঠ">{{वेब स्रोत|शीर्षक=যেভাবে রেকর্ড হলো বজ্রকণ্ঠ|युआरएल=https://www.kalerkantho.com/print-edition/7th-march-special-edition-2020/2020/03/07/882714|प्रकाशक=কালের কণ্ঠ|मिति= मार्च ২০২০२०२०|पहुँचमिति=২৭२७ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०|प्रथम=জুবায়ের ইবনে|अन्तिम=কামাল}}</ref> सरकारको उक्त निर्णयका बाबजुद पनि पाकिस्तान अन्तर्राष्ट्रिय चलचित्र निगमका तत्कालीन अध्यक्ष एएचएम सालाउद्दीन र प्रबन्ध निदेशकले तत्कालीन फरिदपुर जिल्लाको पाँच निर्वाचन क्षेत्रहरूको सांसद एम आबुल खायेरको भाषणलाई एकैपटक खिच्ने निर्णय गरेका थिए।<ref name="বজ্রকণ্ঠ"/><ref name="ভাষণ প্রচার">{{वेब स्रोत|शीर्षक=যেভাবে প্রচার হলো বঙ্গবন্ধুর मार्चের ভাষণ|प्रथम=হিটলার এ.|अन्तिम=হালিম|युआरएल=https://www.banglatribune.com/national/news/428380/%E0%A6%AF%E0%A7%87%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%B9%E0%A6%B2%E0%A7%8B-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A7%AD-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%A3|प्रकाशक=বাংলা ট্রিবিউন|मिति= मार्च ২০১৯२०१९|पहुँचमिति=২৭२७ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> यस कार्यमा उनले पाकिस्तानका तत्कालीन सरकारको चलचित्र विभागमा एक चलचित्र निर्देशक तथा अभिनेता आबुल खायरले ठूलो सहयोग प्रदान गरेका थिए भने उनले उक्त भाषण दिइरहेका मुजिबुर रहमानको तस्वीर तथा भिडियोहरू खिचेका थिए। तत्कालीन सूचना मन्त्रालयको एक प्राविधिक एचएन खन्दोकारले उक्त भाषणको ध्वनि सङ्ग्रहीत गर्न सहयोग गरेका थिए।<ref name="ভাষণ প্রচার"/>
 
=== याह्या-मुजिब-भुट्टो बैठक ===
 
जब याह्या खानले १० मार्चका दिन चुनिएका १२ शीर्ष संसदीय नेताहरूको बैठकमा सबैलाई आमन्त्रण गरे तर शेख मुजिबले बैठक नगई १५ मार्चका दिन असहयोग आन्दोलनका लागि ३५ विशिष्ट निर्देशहरूको जारी गराएका थिए।<ref name="৩৫३५ দফা">{{वेब स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর ভিন্নধর্মী শাসন-প্রক্রিয়া - ৩৫३५-দফা নির্দেশনা|युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/101151|प्रकाशक=সংগ্রামেরসংগ্রাमेর নোটবুক|मिति=|पहुँचमिति=১৪१४ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> जब पूर्वी पाकिस्तानका मानिसहरू स्वतन्त्रताको खोजीमा थिए तब याह्या खान ढाका आउँदै सरकार गठन गर्ने र सत्ता हस्तान्तरण गर्ने सम्बन्धमा शेख मुजिबसँग छलफल गर्न सुरु गरेका थिए। तर सोही समयमा पश्चिम पाकिस्तानी सेनाले पूर्वी पाकिस्तानमा नरसंहार गर्ने तयारी गरिरहेको थियो। बलूचिस्तानका हत्यारा भनेर चिनिने जनरल टिक्का खानलाई पूर्वी पाकिस्तानको गभर्नरका रूपमा ढाका पठाइएको थियो तर पूर्व-पाकिस्तानी न्यायाधीशहरू, जस्टिस सिद्दिक लगायतले उनको शपथ लिन अस्वीकार गरेका थिए। पश्चिम पाकिस्तानबाट पछि भारि मात्रामा सेना र हतियारहरू पूर्वी पाकिस्तानमा ल्याउन सुरु गरिएको थियो। मार्च १० देखि १३ मार्चको बीचमा पाकिस्तान एअरलाइन्सले पूर्वी पाकिस्तानमा "सरकारी यात्रीहरू" ढुवानी गर्न सबै अन्तर्राष्ट्रिय उडानहरू रद्द गरेको थियो। प्राय: ती सबै "सरकारी यात्रीहरू" सेता पोशाक लगाएका पश्चिम पाकिस्तानी सैनिकहरू थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.dailysangram.com/post/399148-%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%80%E0%A6%A8%E0%A6%A4%E0%A6%BE-%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A7%82%E0%A6%9A%E0%A6%A8%E0%A6%BE-%E0%A6%AA%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%AC |शीर्षक=স্বাধীনতা যুদ্ধের সূচনা পর্ব |अन्तिम=হামিদ |प्रथम=আশিকুল |मिति= ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=দৈনিক সংগ্রাম আর্কাইভ}}</ref> याह्या-मुजिबको तेस्रो बैठकको १९ मार्चका दिन भएको थियो [[जुल्फिकार अली भुट्टो]] सहित १२ सलाहकारहरू वार्तामा सामेल हुनका लागि २१ मार्चका दिन ढाका आएका थिए। २२ मार्चका दिन भुट्टो र मुजिब बीच ९० मिनेटसम्म वार्ता चलेको थियो।<ref name="ই" /> कयौँ आशाहरूको बाबजुद पनि भुट्टो-मुजिब-याहिया बैठक असफल भएको थियो। सन् १९७० मार्च २५ का दिन भुट्टो र याह्या खान बीच बन्द ढोका भित्र गरिएको बैठक पश्चात् खान गुप्त रूपबाट नरसंहारको हरित सङ्केत दिँदै साँझ तिर पश्चिम पाकिस्तानको लागि प्रस्थान गरेका थिए। विङ सेनापति खन्दोकारले शेख मुजिबलाई यसको बारेमा जानकारी दिएका थिए। शेख मुजिबुर रहमानले २५ मार्च रातको १२:२० बजे बङ्गलादेशको स्वतन्त्रताको घोषणा गरेका थिए भने सोही दिनको राति १ बजेर १० मिनेट जाँदा उनलाई गिरफ्तार गरी ढाका सैनिक किल्लामा लगिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://opinion.bdnews24.com/bangla/archives/55918 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর গ্রেপ্তারবরণ ও স্বাধীনতার ঘোষণা দেওয়ার সুযোগ নিয়ে অযথা বিতর্ক |अन्तिम=হক |प्रथम=মুহাম্মদ শামসুল |मिति=২৫२५ मार्च ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://northamerica.prothomalo.com/%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC-%E0%A6%97%E0%A6%A3%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%AE%E0%A7%87-%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%80%E0%A6%A8%E0%A6%A4%E0%A6%BE-%E0%A6%AF%E0%A7%81%E0%A6%A6%E0%A7%8D%E0%A6%A7 |शीर्षक=সংবাদপত্রের पृष्ठ থেকে: বিশ্ব গণমাধ্যমেগণমাধ্যमे স্বাধীনতা যুদ্ধ (সপ্তম পর্ব) |अन्तिम=জাহিদ |प्रथम=আবদুল্লাহ |मिति=২৬२६ এপ্রিলअप्रिल ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো}}</ref>
 
== कारावास जीवन ==
 
शेख मुजिबुर रहमानले आफ्नो राजनैतिक जीवनको ४ हजार ६८२ दिन कारागारमा बिताएका थिए। बेलायती शासनकाल अन्तर्गत उनी एक विद्यार्थीको रूपमा सात दिन कारागारमा बस्नु परेको थियो।<ref name="৪৬৮২४६८२"/> उनी पाकिस्तान शासन अन्तर्गत बाँकी ४,७४५ दिन कारागारमा रहेका थिए। शेख मुजिबुर रहमान आफ्नो जीवनको लगभग १३ वर्ष कारागारमा बिताएका थिए। सन् १९३८ मा जब उनका सहपाठी आब्दुल मालेकलाई गोपालगञ्ज हिन्दु महासभाका अध्यक्ष सुरेन बेनर्जीको घरमा कुटपिट गरियो तब शेख मुजिबले बेनर्जीको पिछा गरेका थिए। शेख मुजिबलनई पहिलोपटक हिन्दु महासभाका नेताहरूद्वारा दर्ज गरिएको एक मामिलामा गिरफ्तार गरिएको थियो जहाँ झडप भएको थियो।<ref name="৪৬৮২४६८२ বিডিনিউজ">{{वेब स्रोत|शीर्षक=কারাগারে বঙ্গবন্ধুর ৪৬৮২४६८२ দিন|युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/mujib100/1825119|प्रकाशक=বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४|मिति=১০१० अक्टोबर ২০২০२०२०|पहुँचमिति=২০२० ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> सात दिन कारागारमा बिताएपछि यस मामिलालाई फिर्ता लिइँदै शेख मुजिबलाई रिहा गरिएको थियो। यसबाहेक शेख मुजिबलाई सन् १९४१ मा दुईपटक आपत्तिजनक भाषण दिएको भन्दै अस्थायी रूपमा गिरफ्तार गरिएको थियो भने यससमय उनी अखिल बङ्गाल मुस्लिम छत्र लिगको फरिदपुर जिल्ला शाखाका उपाध्यक्ष रहेका थिए। पाकिस्तानको स्थापना पश्चात् शेख मुजिबलाई सन् १९४७ मार्च ११ का दिनदेखि १५ मार्चसम्म ५ दिनका लागि गिरफ्तार गरी कारागार चलान गरिएको थियो। उनलाई सोही वर्षको ११ सेप्टेम्बरका दिन गिरफ्तार गरिएको थियो भने सन् १९४९ को जनवरी २१ का दिन रिहा गरिएको थियो जसअन्तर्गत उनी १३२ दिनसम्म हिरासतमा बसेका थिए। उनलाई सन् १९४९ अप्रिल १९ का दिन पुनः गिरफ्तार गरी हिरासतमा राखिएको थियो भने ६० दिनसम्म हिरासतमा बसेपछि उनलाई २६ जुनका दिन रिहा गरिएको थियो।<ref name="৪৬৮২४६८२ বিডিনিউজ"/> शेख मुजिबले सन् १९४९ अक्टोबर २५ देखि सन् १९४९ डिसेम्बर २६ सम्म गरी ६३ दिन, सन् १९५० फेब्रुअरी २६ का दिनदेखि सन् १९५२ सम्म उनलाई लगातार गिरफ्तार गरी कारागारमा राखिएको थियो।<ref name="৪৬৮২४६८२ বিডিনিউজ"/><ref name="৪৬৮২४६८२">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/politics/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81-%E0%A7%AA-%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A7%AC%E0%A7%AE%E0%A7%A8-%E0%A6%A6%E0%A6%BF%E0%A6%A8-%E0%A6%95%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%87-%E0%A6%9B%E0%A6%BF%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%A8 |शीर्षक=সংসদে তোফায়েল আহমেদআহमेদ: বঙ্গবন্ধু হাজার ৬৮২६८२ দিন কারাগারে ছিলেন |मिति= मार्च ২০১৭२०१७ |पहुँचमिति=২০२० सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো}}</ref>
 
== बङ्गलादेशको स्थापना ==
पङ्क्ति २११:
 
{{Quote
|text=গত मार्चে পাকিস্তান সেনাবাহিনী ধ্বংসযজ্ঞ চালানোর পর বিশ্বব্যাংকের পরিদর্শকদের একটি বিশেষ টিম কিছু শহর প্রদক্ষিণ করে বলেছিলেন, ওগুলোকে দেখতে ভুতুড়ে নগরী মনে হয়। এরপর থেকে যুদ্ধ শেষ হওয়া পর্যন্ত এহেন ধ্বংসলীলার ক্ষান্তি নেই। ६० লাখ ঘরবাড়ি মাটির সঙ্গে মিশিয়ে দেওয়া হয়েছে এবং २४ লাখ কৃষক পরিবারের কাছে জমি চাষের মতো গরু বা উপকরণও নেই। পরিবহনব্যবস্থা পুরোপুরি ভেঙে পড়েছে। রাস্তাঘাট ক্ষতিগ্রস্ত হয়েছে, পুল-কালভার্টের চিহ্নও নেই এবং অভ্যন্তরীণ নৌ-যোগাযোগেও অনেক বাধাবিঘ্ন। এক মাস আগে পাকিস্তান সেনাবাহিনীর আত্মসমর্পণ পর্যন্ত দেশের ওপর নির্বিচার বলাৎকার চলেছে। যুদ্ধের শেষদিকে পাকিস্তানি মালিকানাধীন ব্যবসা প্রতিষ্ঠানগুলো (কার্যত প্রতিটি ব্যবসা ক্ষেত্রই পাকিস্তানিদের দখলে ছিল) তাদের সব অর্থ-সম্পদ পশ্চিম পাকিস্তানে পাচার করে দেয়। যুদ্ধ শেষে চট্টগ্রামেচট্টগ্রাमे পাকিস্তান বিমানের অ্যাকাউন্টে মাত্র ११७ রুপি জমা পাওয়া গিয়েছিল। পাকিস্তান সেনাবাহিনী ব্যাংক নোট ও কয়েনগুলো ধ্বংস করে দেয়। ফলে সাধারণ মানুষ নগদ টাকার প্রকট সংকটে পড়ে। রাস্তা থেকে প্রাইভেটকারগুলো তুলে নেওয়া হয়, গাড়ির ডিলারদের কাছে থাকা গাড়িগুলো নিয়ে নেওয়া হয় এবং এগুলো নৌবন্দর বন্ধ হওয়ার আগমুহূর্তে পশ্চিম পাকিস্তানে পাচার করে দেওয়া হয়।}}
 
=== अर्थनैतिक नीति ===
पङ्क्ति २४५:
[[चित्र:Tomb of Sheikh Mujibur Rahman, Tungipara.jpg|thumb|220 px|शेख मुजिबुर रहमानको चिहान]]
 
सन् १९९५ अगस्ट १५ का दिन बिहान सेनाका एक अधिकारीले राष्ट्रपतिको निवासस्थान धानमोन्डीलाई घेरा हालि शेख मुजिबुर रहमान र उनको परिवारक सबै सदस्यहरूको हत्या गरेका थिए भने उनको हत्यामा संलग्न उनकै व्यक्तिगत कर्मचारीहरू रहेका थिए।<ref name="REF" /><ref name="KF" /><ref>Lifschultz L. The long shadow of the August 1975 ''coup''. The Daily Star. Vol. 5 Number 434. Available at: [http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm]. Accessed on June 8, 2007</ref> उनका दुई छोरीहरू शेख हासिना र शेख रेहाना मात्र पश्चिमी जर्मनीमा रहेका कारण बाँच्न सफल भएका थिए भने उनीहरूलाई तत्कालीन समयमा बङ्गलादेश फर्कन प्रतिबन्ध लगाइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.samakal.com/todays-print-edition/tp-last-page/article/18083201/%E0%A6%A5%E0%A6%AE%E0%A6%95%E0%A7%87-%E0%A6%86%E0%A6%9B%E0%A7%87-%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%B0%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A7%9F%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A4-%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%96-%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A6%BF-%E0%A6%B9%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%93 |शीर्षक=থমকে আছে সেরনিয়াবাত, শেখ মনি হত্যার বিচারও |अन्तिम=রনি |प्रथम=আবু সালেহ |मिति=১৫१५ अगस्ट ২০১৮२०१८ |कार्य=[[দৈনিক সমকাল]] |पहुँचमिति=২১२१ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |भाषा=अङ्ग्रेजी}}</ref><ref name="ইটিভি শহীদ"/> शेख मुजिबुर रहमानको हत्याको योजना आवामी लिगका नेता तथा सैन्य अधिकारीहरूले बनाएका थिए। ती मध्ये एक शेख मुजिबका पूर्व सहयोगी खोन्दकार मुशताक आहमेद पनि थिए जो उनी पछि उनको उत्तराधिकारी बनेका थिए।<ref>{{पुस्तक स्रोत| अन्तिम१ = Frank| प्रथम१ = Katherine| वर्ष= 2002| शीर्षक = Indira: The Life of Indira Nehru Gandhi| प्रकाशक = Houghton Mifflin | स्थान = USA| आइएसबिएन = 0-395-73097-X| पृष्ठ = 389|भाषा=en}}</ref><ref name="ইটিভি শহীদ">{{वेब स्रोत|शीर्षक=১৫१५ আগষ্ট যারা শহীদ হয়েছিলেন|युआरएल=https://www.ekushey-tv.com/%E0%A7%A7%E0%A7%AB-%E0%A6%86%E0%A6%97%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%9F-%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%BE-%E0%A6%B6%E0%A6%B9%E0%A7%80%E0%A6%A6-%E0%A6%B9%E0%A7%9F%E0%A7%87%E0%A6%9B%E0%A6%BF%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%A8/108225|प्रकाशक=একুশে টেলিভিশন|मिति= अगस्ट ২০২০२०२०|पहुँचमिति=১৪१४ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०}}</ref>
 
सन् १९७५ सेप्टेम्बर २६ का दिन खोन्दकार मुश्ताक सरकारले मुजिबको हत्याको मुद्दालाई रोक्दै दायमुक्ति अध्यादेश जारी गरेको थियो भने जनरल जियाउर रहमान र पाकिस्तान समर्थक प्रधानमन्त्री शाह अजिजुर रहमानको नेतृत्वमा बनेको संविधानको पाँचौँ संशोधनमा यसलाई वैधानिकता प्रधान गरेका थिए तर १२ अगस्त १९७६ का दिन यसलाई संसदमा रद्द गरिएको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=ইন্দিরা: দ্য লাইফ অফ ইন্দিরা নেহরু গান্ধী |अन्तिम=ফ্রাংক |प्रथम=ক্যাথরিন |वर्ष=২০০২२००२ |प्रकाशक=হাফটন মাফলিন |स्थान=যুক্তরাষ্ট্র |पृष्ठসমূহ=৩৮৯३८९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=0-395-73097-X}}</ref> अमेरिकाको केन्द्रीय गुप्तचर निकाय सिआइएलाई उक्त हत्याको लागि जिम्मेवार ठहराइएको थियो। बङ्गलादेशमा अवस्थित तत्कालीन राजदूत युजिन लरेन्स लिफसुल्जले नरसंहार तथा शेख मुजिबको हत्याको पछाडि सिआइएलाई दोषी ठहराएकी थिइन्।<ref>{{cite news
| last =Shahriar
| first = Hassan
पङ्क्ति २५५:
| newspaper = Deccan Herald
| accessdate = 7 July 2006
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060518203706/http://www.deccanherald.com/deccanherald/aug172005/national1941362005816.asp |archivedate = 18 May 2006}}</ref> उनको शवलाई उनको जन्मस्थल टुङ्गिपाडा पठाइएको थियो भने सैनिक निरीक्षणमा उनलाई एक चिहानमा गाडिएको थियो भने शख मुजिबका परिवारका अन्य सदस्यहरूलाई भने ढाकामा स्थित एक चिहानमन गाडिएको थियो।<ref name="CIA">{{वेब स्रोत | लेखक = Deccan Herald| मिति = 2006-07-07| युआरएल = http://www.deccanherald.com/deccanherald/aug172005/national1941362005816.asp | शीर्षक = Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman| पहुँचमिति = 2006-07-07|भाषा=en}}</ref><ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=अगस्टে নিহতদের নিয়ে এক সামরিক कार्यকর্তার প্রতিবেদন|युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%86%E0%A6%97%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A7%87-%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%A4%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A7%9F%E0%A7%87-%E0%A6%8F%E0%A6%95-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%AE%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A6%95-%E0%A6%95%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%95%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A7%87%E0%A6%A6%E0%A6%A8|प्रकाशक=প্রথম আলো|मिति=২৮२८ अगस्ट ২০১৯२०१९|पहुँचमिति=১৪१४ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०|प्रथम=মেজরमेজর|अन्तिम=আলাউদ্দিন আহমেদআহमेদ}}</ref>
 
मुजिबको मृत्युले बङ्गलादेशमा लामो समयसम्म राजनीतिक द्वन्द्व चर्काएको थियो। मेजर जनरल जियाउर रहमान तेस्रो सेनाको विद्रोहको परिणाम स्वरुप सन् १९७८ मा सत्तामा आएका थिए।<ref name="hamid">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/news-40933121.amp |शीर्षक=শেখ মুজিব সপরিবারে হত্যার পর ৩২নং३२নং রোডের বাড়ীর ভেতরের দৃশ্য কেমন ছিল? |अन्तिम=পারভীন |प्रथम=ফারহানা |मिति=১৫१५ अगस्ट ২০১৭२०१७ |पहुँचमिति=১৫१५ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা |स्थान=ঢাকা}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=[[তিনটি সেনা অভ্যুত্থান ও কিছু না বলা কথা]] (হাওলাদার সংস্করণ) |अन्तिम=এম এ হামিদ পিএসসি |प्रथम=লে. কর্নেল (অব.) |वर्ष=फेब्रुअरी ২০১৩२०१३ |प्रकाशक=হাওলাদার প্রকাশনী |आइएसबिएन=978-984-8964-58-3}}</ref> विद्रोहको एक प्रमुख नेता कर्णेल सैयद फारुख रहमानलगायत १४ सेना अधिकारीहरू पक्राउ परेका थिए भने अन्य अधिकारीहरू विदेश भागेका थिए।
 
=== विचार तथा प्रतिक्रियाहरू ===
 
शेख मुजिबुर रहमानको हत्याको योजना आवामी लिगका नेता तथा सैन्य अधिकारीहरूले बनाएका थिए जसमध्ये एक खन्दोकर मोश्ताक आहमेद थिए जसले शेख मुजिबका पूर्व सहयोगीका रूपमा काम गरिसकेका थिए भन् पछि उनलाई राष्ट्रपतिको पदमा नियुक्त गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=রাষ্ট্রপতি হওয়াই ছিল খুনি মোশতাকের বড় খায়েশ|युआरएल=https://www.jagonews24.com/amp/604100|प्रकाशक=জাগোনিউজ২৪জাগোনিউজ२४.কম|मिति=১৫१५ अगस्ट ২০২০२०२०|पहुँचमिति=১২१२ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> सन् १९७५ सेप्टेम्बर २६ का दिन खोन्दकार मोश्ताक सरकारले मुजिबको हत्याको सुनवाईमा रोक लगाउँदै निषेध अध्यादेश जारी गरेको थियो। जनरल जियाउर रहमान र पाकिस्तान समर्थक प्रधानमन्त्री शाह अजिजुर रहमानको नेतृत्वमा यसलाई अवलम्बन गरिएको थियो भने सन् १९९६ अगस्ट १२ का दिन गरिएको संविधानको पाँचौँ संशोधनमा संसदमा रद्द गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.banglatribune.com/columns/opinion/555245/%E0%A6%87%E0%A6%A8%E0%A6%A1%E0%A7%87%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%9F%E0%A6%BF-%E0%A6%85%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6-%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A7%9F%E0%A7%80-%E0%A6%95%E0%A7%87 |शीर्षक=ইনডেমনিটি অধ্যাদেশ: দায়ী কে? |अन्तिम=মির্জা |प्रथम=সুলতান |मिति=২৬२६ सेप्टेम्बर ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=২২२२ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বাংলা ট্রিবিউন}}</ref> केन्द्रीय गुप्तचर निकायलाई हत्याका लागि सञ्चार माध्यममा दोषी ठहराइएको थियो। लरेन्स लिफसुलजले सैन्य राज्यविप्लव र नरसंहारका लागि सिआइएलाई दोषी ठहराएपछि बङ्गलादेशका तत्कालीन अमेरिकी राजदूत युजिक बुस्टरका अनुसार मुजिबको हत्या पश्चात् बङ्गलादेशमा कयौँ वर्षसम्म राजनीतिक सङ्घर्ष सुरु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধু হত্যার পেছনে ‘সেই শক্তিধর’ দেশ: প্রধানমন্ত্রী|युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1121975|प्रकाशक=বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४|मिति=১৮१८ मार्च ২০১৬२०१६|पहुँचमिति=১৩१३ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> सैन्य राज्यविप्लवका नेताहरूलाई चाँडै सत्ताबाट हटाइएको थियो भने राजनैतिक हत्याले देशमा गतिरोध पैदा गरेपछि सेनामा व्यापक अराजकता फैलिएको थियो। तेस्रो सैन्य राज्यविप्लवको फलस्वरूप सन् १९७५ नोभेम्बर ७ का दिन मेजर जनरल जियाउर रहमान सत्तामा आएका थिए। जसले पछि निषेध अध्यादेशको समर्थन गर्दै मुजिब हत्याको मुद्दालाई स्थगित गरी मुजिब समर्थक सेनाहरूलाई गिरफ्तारी गराएका थिए।<ref name="CIA">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.deccanherald.com/deccanherald/aug172005/national1941362005816.asp |शीर्षक=Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman |मिति= জুলাই ২০০৬२००६ |प्रकाशक=ডেকান হেরাল্ড |भाषा=अङ्ग्रेजी |पहुँचमिति= জুলাই ২০০৬२००६}}</ref> सैन्य राज्यविप्लवका प्रमुख नेताहरू मध्ये एक कर्णेल सैयद फारुक रहमान सहित १४ सेना अधिकारीहरूलाई गिरफ्तार गरिएको थियो भने अन्य अधिकारीहरू विदेश पलायन भएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm |शीर्षक=The long shadow of the August 1975 ''coup'' |अन्तिम=লিফশুলজ |प्रथम=লরেন্স |पहुँचमिति= জুনजुुन ২০০৭२००७ |प्रकाशक=দ্য ডেইলি স্টার |সংখ্যা নং=৪৩৪४३४ |খণ্ড= |लेखक-সংযোগ=লরেন্স লিফশুলৎস}}</ref> सन् १९९६ अक्टोबर २ का दिन शेख मुजिबुर रहमानका निजी सहायक अधिकारी महितुल इसलामले मुजिबको हत्याको प्रकरणलाई धनमोन्डी प्रहरी चौकीमा दर्ता गराएपछि १२ नोभेम्बरका दिन संसदमा निषेध अध्यादेशलाई खारेज गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=যেভাবে এসেছিল বঙ্গবন্ধু হত্যা মামলার রায়|युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1790972|प्रकाशक=বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४|मिति=১৫१५ अगस्ट ২০২০२०२०|पहुँचमिति=১৪१४ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> २०१० मा आएर मुजिबका हत्यारा सैयद फारुख रहमान र बाँकी आरोपीहरूलाई फाँसी दिइएको थियो।<ref name="bd-pratidin.com">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.bd-pratidin.com/various/2013/12/15/32250 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর খুনির ফাঁসি |मिति=১৫१५ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০১৩२०१३ |कार्य=বাংলাদেশ প্রতিদিন |पहुँचमिति=১৫१५ मार्च ২০১৭२०१७}}</ref> सन् २०२० अप्रिल १२ का दिन भूतपूर्व सैन्य अधिकारी आब्दुल माजेदलाई गिरफ्तार गरिएको थियो भने उनलाई पनि शेख मुजिबको हत्यामा संलग्न रहेका कारण मृत्युदण्ड दिइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/news/world-asia-52258557 |शीर्षक=Bangladesh executes killer of founding president |मिति=১২१२ এপ্রিলअप्रिल ২০২০२०२० |कार्य=বিবিসি নিউজ |पहुँचमिति=১২१२ এপ্রিলअप्रिल ২০২০२०२० |भाषा=ব্রিটিশ अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=প্রতিষ্ঠাতা রাষ্ট্রপতির খুনির ফাঁসির আদেশ কার্যকর করল বাংলাদেশ}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://timesofindia.indiatimes.com/world/south-asia/bangladesh-executes-ex-army-officer-for-assassinating-bangabandhu/articleshow/75105396.cms |शीर्षक=Bangladesh executes ex-Army officer for assassinating Bangabandhu |मिति=১২१२ এপ্রিলअप्रिल ২০২০२०२० |कार्य=দ্য টাইমস অব ইন্ডিয়া |पहुँचमिति=১২१२ এপ্রিলअप्रिल ২০২০२०२० |युआरएल-অবস্থা=live |এজেন্সি=পিটিআই |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বঙ্গবন্ধুকে হত্যার দায়ে সাবেক সেনা कार्यকর্তাকে ফাঁসি দিল বাংলাদেশ}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-52258557|title=Bangladesh executes killer of founding president|date=2020-04-12|work=BBC News|access-date=2020-04-12|language=en}}</ref><ref>{{Cite news |url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/south-asia/bangladesh-executes-ex-army-officer-for-assassinating-bangabandhu/articleshow/75105396.cms |title=Bangladesh executes ex-Army officer for assassinating Bangabandhu |date=12 April 2020 |work=The Times of India |agency=PTI |url-status=live |access-date=2020-04-12}}</ref>
 
== व्यक्तिगत जीवन ==
पङ्क्ति ३०८:
== रचित ग्रन्थवली ==
 
शेख मुजिबले दुई खण्डहरूमा आत्मकथा लेखेका थिए जसमा उनले पहिलो खण्ड अन्तर्गत आफ्ना राजनीतिक विचारहरू व्यक्त गरका थिए भने अर्को खण्डमा उनले आफ्नो व्यक्तिगत जीवनको वर्णन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.gulf-times.com/site/topics/printArticle.asp?cu_no=2&item_no=513649&version=1&template_id=44&parent_id=24 |शीर्षक=Autobiography of Mujibur handed over to Hasina |मिति=২১२१ জুনजुुन ২০১২२०१२ |कार्य=গালফ টাইমস |पहुँचमिति=১২१२ सेप्टेम्बर ২০১২२०१२ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=মুজিবের আত্মজীবনী হাসিনার কাছে হস্তান্তর}}</ref><ref name="টিডিএস রোজনামচা">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/book-reviews/karagarer-rojnamcha-jail-diary-difference-1407826 |शीर्षक=Karagarer Rojnamcha: A Jail Diary with a Difference |मिति=২০२० মেमे ২০১৭२०१७ |पहुँचमिति= अगस्ट ২০১৭२०१७ |प्रकाशक=দ্য ডেইলি স্টার |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=কারাগারের রোজনামচা: ভিন্ন ধরনের কারাগারের দিনলিপি}}</ref> उनका दुई रचनाहरू उनकी छोरी तथा बङ्गलादेशकी वर्तमान प्रधानमन्त्री शेख हासिनाले उनको मृत्यु पश्चात् पुस्तक रूपमा प्रकाशन गरेकी थिइन्।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=Autobiography of Mujibur handed over to Hasina|युआरएल=http://www.gulf-times.com/site/topics/printArticle.asp?cu_no=2&item_no=513649&version=1&template_id=44&parent_id=24|पहुँचमिति=12 September 2012|मिति=21 June 2012}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/book-reviews/karagarer-rojnamcha-jail-diary-difference-1407826 |शीर्षक= Karagarer Rojnamcha: A Jail Diary with a Difference |मिति= 20 May 2017 | पहुँचमिति= 3 August 2017}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/onnoalo/%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%96%E0%A6%95-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81 |शीर्षक=लेखक বঙ্গবন্ধু |अन्तिम=খান |प्रथम=শামসুজ্জামান |मिति=১৬१६ मार्च ২০১৮२०१८ |पहुँचमिति=১৮१८ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=অন্য আলো {{!}} প্রথম আলো}}</ref>
 
{| class="wikitable sortable";
पङ्क्ति ३१५:
|-
| [[অসমাপ্ত আত্মজীবনী]]
| जुुन २०१२
| জুন ২০১২
| [[দি ইউনিভার্সিটি প্রেস লিমিটেড]]
| শেখ মুজিবুর রহমান ১৯৫৪१९५४ খ্রিষ্টাব্দ পর্যন্ত নিজের জীবনী লিখেছেন। এই গ্রন্থটি अङ्ग्रेजीসহ আরও কয়েকটি ভাষায় অনূদিত হয়।
|align="center"|<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.jaijaidinbd.com/?view=details&type=single&pub_no=221&cat_id=2&menu_id=23&news_type_id=1&index=0&archiev=yes&arch_date=26-08-2012 |शीर्षक=ভালোবাসার টানেই বঙ্গবন্ধুর আত্মজীবনীর সঙ্গে যুক্ত হয়েছি : ফকরুল আলম |अन्तिम=সরকার |प्रथम=মোনায়েম |मिति=২৬२६ अगस्ट ২০১২२०१२ |पहुँचमिति= फेब्रुअरी ২০১৭२०१७ |प्रकाशक=[[যায়যায়দিন]]}}</ref><ref name=":1">{{वेब स्रोत| युआरएल=http://archive.prothom-alo.com/detail/date/2012-06-18/news/266615 | शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর ‘অসমাপ্ত আত্মজীবনী’প্রকাশিত হচ্ছে আজ | कार्य=[[দৈনিক প্রথম আলো]] | पहुँचमिति= ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০১৫२०१५}}</ref>
|-
| [[কারাগারের রোজনামচা]]
| मार्च ২০১৭२०१७
| [[বাংলা একাডেমি]]
| গ্রন্থটি ১৯৬৬१९६६ খ্রিষ্টাব্দে শেখ মুজিবুর রহমানের কারাভোগের দিনলিপি। গ্রন্থটির নামকরণ করেন তার কনিষ্ঠা কন্যা শেখ রেহানা।
|align="center"|<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.ittefaq.com.bd/culture/2017/03/29/109291.html |शीर्षक=কারাগারের রোজনামচা : জেল-যন্ত্রণা ও জীবন-জিজ্ঞাসা |अन्तिम=হোসেন |प्रथम=তারিন |पहुँचमिति=২৯२९ मार्च ২০১৭२०१७ |प्रकाशक=দৈনিক ইত্তেফাক}}</ref><ref>{{वेब स्रोत|अन्तिम১अन्तिम१=জয়দেব|प्रथम১प्रथम१=নন্দী|शीर्षक=কারাগারের রোজনামচা : জেল-যন্ত্রণা ও জীবন-জিজ্ঞাসা|युआरएल=http://www.ittefaq.com.bd/culture/2017/03/29/109291.html|वेबसाइट=[[দৈনিক ইত্তেফাক]]|पहुँचमिति=19 নভেম্বর 2017|मिति=২৯२९ मार्च ২০১৭२०१७}}</ref>
|-
| [[আমার দেখা নয়া চীন]]
| फेब्रुअरी ২০২০२०२०
| [[বাংলা একাডেমি]]
| ১৯৫২१९५२ খ্রিষ্টাব্দের अक्टोबरে গণচীনের পিকিংয়ে অনুষ্ঠিত এশীয় ও প্রশান্ত মহাসাগরীয় শান্তি সম্মেলনসম্मेলন উপলক্ষে শেখ মুজিবের চীন ভ্রমণের অভিজ্ঞতা নিয়ে রচিত।
|align="center"|<ref name= "নয়াচীন">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.ittefaq.com.bd/national/127582/বঙ্গবন্ধুর-আমার-দেখা-নয়া-চীন-বইয়ের-মোড়ক-উন্মোচন-করলেন-প্রধানমন্ত্রী |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর ‘আমার দেখা নয়া চীন’ বইয়ের মোড়ক উন্মোচন করলেন প্রধানমন্ত্রী |मिति= फेब्रुअरी ২০২০२०२० |प्रकाशक=ইত্তেফাক |पहुँचमिति=১৮१८ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=https://www.channelionline.com/amp/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%86%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%96%E0%A6%BE-%E0%A6%A8%E0%A7%9F/|शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর ‘আমার দেখা নয়া চিন’ বইয়ের মোড়ক উন্মোচন|मिति=2020-02-02|वेबसाइट=চ্যানেল আই অনলাইন|भाषा=bn-US|पहुँचमिति=2020-09-20}}</ref><ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=https://www.banglatribune.com/national/news/607291/%25E0%25A6%2586%25E0%25A6%259C-%25E0%25A6%25AA%25E0%25A7%258D%25E0%25A6%25B0%25E0%25A6%2595%25E0%25A6%25BE%25E0%25A6%25B6-%25E0%25A6%25AA%25E0%25A6%25BE%25E0%25A6%259A%25E0%25A7%258D%25E0%25A6%259B%25E0%25A7%2587-%25E0%25A6%25AC%25E0%25A6%2599%25E0%25A7%258D%25E0%25A6%2597%25E0%25A6%25AC%25E0%25A6%25A8%25E0%25A7%258D%25E0%25A6%25A7%25E0%25A7%2581%25E0%25A6%25B0-%25E2%2580%2598%25E0%25A6%2586%25E0%25A6%25AE%25E0%25A6%25BE%25E0%25A6%25B0-%25E0%25A6%25A6%25E0%25A7%2587%25E0%25A6%2596%25E0%25A6%25BE-%25E0%25A6%25A8%25E0%25A6%25AF%25E0%25A6%25BC%25E0%25A6%25BE-%25E0%25A6%259A%25E0%25A7%2580%25E0%25A6%25A8%25E2%2580%2599|शीर्षक=আজ প্রকাশ পাচ্ছে বঙ্গবন্ধুর ‘আমার দেখা নয়া চীন’ |वेबसाइट=বাংলা ট্রিবিউন|भाषा=bn|पहुँचमिति=2020-09-20}}</ref>
|-
| আমার কিছু কথা
| २०२०
| ২০২০
| ইতিহাস প্রকাশন
|
|align="center"|<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.rokomari.com/book/198310/amar-kichu-kotha |शीर्षक=আমার কিছু কথা - বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান |वेबसाइट=রকমারি.কম |पहुँचमिति=১৮१८ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref>
|-
|}
पङ्क्ति ३४२:
== राजनैतिक विचारधारा ==
 
बेलायती शासनकालमा मुजिबको राजनीतिक दर्शन उपनिवेशवाद विरोधी स्वतन्त्रता आन्दोलनमा उनीहरूको सहभागिताको माध्यमबाट विकसित भएको थियो। यस समयदेखि उनी बङ्गाली राष्ट्रवादमा आकर्षित बनेका थिए। मुस्लिम लिगमा उनी सहिद सोहरावार्दी र आबुल हाशिमको नेतृत्वमा रहेको दलमा सामेल रहेका थिए जो प्रगतिवादी भनेर चिनिन्थे।<ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=http://web.dailyjanakantha.com/details/article/406361/ভাষা-আন্দোলনের-হক-সাহেব-ও-শেখ-সাহেব-দুই/|शीर्षक=ভাষা আন্দোলনের হক সাহেব ও শেখ সাহেব ॥ দুই॥ {{!}}{{!}} চতুরঙ্গ {{!}}|वेबसाइट=জনকন্ঠ|भाषा=अङ्ग्रेजी|पहुँचमिति= জুনजुुन ২০১৯२०१९|আর্কাইভের-युआरएल=https://web.archive.org/web/20190522092342/http://web.dailyjanakantha.com/details/article/406361/%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%BE-%E0%A6%86%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%8B%E0%A6%B2%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B9%E0%A6%95-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B9%E0%A7%87%E0%A6%AC-%E0%A6%93-%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%96-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B9%E0%A7%87%E0%A6%AC-%E0%A6%A6%E0%A7%81%E0%A6%87/|আর্কাইভের-मिति=২২२२ মেमे ২০১৯|অকার্যকর-युआरएल=হ্যাঁ२०१९}}</ref> यद्यपि सोहरावार्दीको व्यक्तिगत निष्ठा, मुस्लिम लिगमा भएको उनको निष्ठा भन्दा प्रबल रहेको थियो। आब्दुल गफ्फर चौधुरीका अनुसार शेख मुजिब सहिद सोहरावर्दीका राजनीतिक शिष्यका रूपमा परिचित थिए तर उनको राजनीतिक चरित्र शेरेबाङ्ला एके फजलुल हक, आबुल हाशिम, सुवास बोस र माओलाना भासानीको राजनीतिको प्रभावबाट विकसित भएको थियो।<ref name="রওনক"/><ref name= "গোলাম"/> उनी पाकिस्तान आन्दोलनका कट्टर कार्यकर्ता थिए भने उनले संयुक्त बङ्गाल स्थापना गर्ने पहलहरूमा पनि भाग लिएका थिए। धेरै इतिहासकारहरूले शेख मुजिबको तत्कालीन राष्ट्रवादी झुकावलाई बङ्गाली मुसलमान राष्ट्रवाद भनेर वर्णन गर्छन्।<ref name= "গোলাম">{{पुस्तक स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর রাজনৈতিক দর্শন|अन्तिम=দস্তগীর|प्रथम=কে.এম গোলাম|वर्ष=২০১২२०१२|प्रकाशक=আদর্শ|स्थान=ঢাকা|पृष्ठসমূহ=১০१०|आइएसबिएन=978-984-8875-31-5}}</ref> उनको आफ्नै टिप्पणीका अनुसार उनी शिक्षि बङ्गाली मुस्लिम समुदाय, लाहोरमा प्रस्ताव गरिएको बङ्गाल र आसामको साथ भारत बाहिर एक पृथक् राज्यको पक्षमा रहेका थिए। तर तत्कालीन समयको वास्तविकतामा बङ्गाली मुसलमानहरूको नेतृत्वमा बनाइएको पाकिस्तानी राज्यमा आफ्नो भविष्य निर्माण गर्नका लागि बाध्य बनाइएको थियो।<ref name="মুনতাসীর"/>
 
पाकिस्तानको स्वतन्त्रता पश्चात् शेख मुजिबुर रहमानको राजनीतिक धारणा र गतिविधिहरू पूर्वी बङ्गालको स्वायत्तता, भाषा केन्द्रित बङ्गाली राष्ट्रवाद, धर्मनिरपेक्षता र पाकिस्तान राज्य भित्र लोकतान्त्रिक अधिकारको वरिपरि घुमेको थियो।<ref name="গোলাম"/><ref name="মুনতাসীর"/> शेख मुजिब लगायत धेरैजना पार्टीबाट छुट्टिँदै मुस्लिम लिग नेतृत्वको विरुद्ध विभिन्न आरोपहरू खडा गरेका थिए। उनले आफ्नो जीवनकालको १३ वर्ष पाकिस्तानको कारागारमा बिताएका थिए।<ref name="রওনক"/> एकल पाकिस्तानको अवधारणाको नाजुकता उसको व्यक्तिगत पुस्तक तथा असङ्ख्य भाषणहरूमा उठाइएको थियो।<ref name="রওনক"/> पश्चिम पाकिस्तानी शासकहरूले पाकिस्तानलाई विच्छेद गर्ने षडयन्त्र गरिरहेको आरोप लगाउँदै उनलाई प्रायः पाकिस्तानको शत्रु र भारतीय दलालको सङ्ज्ञा दिएका थिए।<ref name="মুনতাসীর"/>
पङ्क्ति ३४९:
 
राजनैतिक गुरु सोहरावर्दी जस्तै शेख मुजिब पनि पश्चिमी शैलीको संसदीय प्रजातन्त्रको कट्टर समर्थक थिए। उनले पाकिस्तानी शासनकालको सबै समय उनले विभिन्न सङ्घर्षहरू गरेका थिए र स्वतन्त्र बङ्गलादेशमा सत्ता पनएपछि उनले संसदीय प्रजातन्त्रको स्थापना गरेका थिए।<ref name="রওনক" /> पाकिस्तानको स्थापना पछि पनि उनी समाजवादप्रति आकर्षित भएका थिए। समाजवादी अर्थतन्त्रमा शेख मुजसबको चासो बढ्दै गएकाले खास गरी सन् १९५० को दशकमा उनले दुईपटक जन वादी गणतन्त्र चीन र एकपटक सोभियत सङ्घको भ्रमण गरेका थिए। उनी आवामी लिगलाई बेलायती मजदुर पार्टी जस्तै एक सामाजिक लोकतान्त्रिक पार्टीको रूपमा निर्माण गर्न चाहन्थे। उनले आर्थिक मुक्तिको उद्देश्यका लागि बङ्गलादेशको संविधानको सिद्धान्तको रूपमा समाजवादलाई समावेश गराएका थिए। यद्यपि उनले स्वतन्त्र बङ्गलादेशमा एकपक्षीय सरकारको स्थापना गरेकाले विपक्षी नेता तथा कार्यकर्ताहरूलाई दमन गर्दै बाकशालको परिचय दिँदै स्वतन्त्र बङ्गलादेशमा सरकारको एकदलीय प्रणालीको स्थापना गरेका थिए। शेख मुजिब प्रजातन्त्रको लागि आजीवन कारावास भोगेको र अन्ततः यसबाट विचलित भएको भन्दै धेरैले यसलाई आदर्शबाट विचलन भएको मान्दछन्।<ref name="SAAGI" />
{{quote|text=“কোনো ‘ভুঁড়িওয়ালা’ এ দেশে সম্পদ লুটতে পারবে না। গরিব হবে এই রাষ্ট্র ও সম্পদের মালিক, শোষকরা হবে না। এই রাষ্ট্রে হিন্দু-মুসলমান ভেদাভেদ থাকবে না। এই রাষ্ট্রের মানুষ হবে বাঙালি। তাদের মূলমন্ত্র ‘সবার উপরে মানুষ সত্য তাহার উপরে নাই’।” <ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর উন্নয়ন দর্শন ও জাতীয় পুনর্গঠন|युआरएल=https://uttarannews.net/site2/?article=%e0%a6%ac%e0%a6%99%e0%a7%8d%e0%a6%97%e0%a6%ac%e0%a6%a8%e0%a7%8d%e0%a6%a7%e0%a7%81%e0%a6%b0-%e0%a6%89%e0%a6%a8%e0%a7%8d%e0%a6%a8%e0%a7%9f%e0%a6%a8-%e0%a6%a6%e0%a6%b0%e0%a7%8d%e0%a6%b6%e0%a6%a8|प्रकाशक= উত্তরণ (সপ্তম বর্ষ, নবম সংখ্যা)|मिति=अगस्ट ২০১৭२०१७|पहुँचमिति= अक्टोबर ২০২০२०२० }}</ref><ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=अगस्ट হোক মুজিবাদর্শে দীক্ষিত হওয়ার মাস : শেখ ফয়সল আমীন|युआरएल=http://www.bhorerkagoj.com/print-edition/2016/08/15/102493.php|प्रकाशक=দৈনিক ভোরের কাগজ |मिति=১৫१५ अगस्ट ২০১৬२०१६|पहुँचमिति= अक्टोबर ২০২০२०२०}}</ref>}}
 
उनी मुस्लिम लिग मार्फत राजनीतिमा संलग्न भए पनि शेख मुजिबले पाकिस्तानको स्थापना पश्चात् धार्मिक साम्प्रदायिकता विनानै राजनीतिको अवलम्बन गरेका थिए। उनी पाकिस्तानी शासनको साम्प्रदायिक विभेदको नीतिको प्रखर आलोचक थिए। उनको राजनीतिक दल आवामी लिग पूर्व बङ्गालमा सबै धर्मका बङ्गालीहरूको सङ्गठनको रूपमा देखा परेको थियो। यस राजनीतिक दलले पछि मुजिबको नेतृत्वमा बङ्गलादेशको धर्म निरपेक्षतालनई आफ्नो विचारधाराका रूपमा अपनाएको थियो।<ref name="SAAGI">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.saag.org/papers3/paper232.html |शीर्षक=মুজিব অ্যান্ড ইসলাম |अन्तिम=রমন |प्रथम=বি |मिति=২৯२९ अगस्ट ২০০৬२००६ |भाषा=अङ्ग्रेजी |বিন্যাস=পিএইচপি |আর্কাইভের-युआरएल=https://web.archive.org/web/20070611031127/http://www.saag.org/papers3/paper232.html |আর্কাইভের-मिति=১১११ জুনजुुन ২০০৭२००७ |पहुँचमिति=২৯२९ अगस्ट ২০০৬२००६ |অকার্যকর-युआरएल=হ্যাঁ}}</ref> धर्मनिरपेक्ष प्रति राज्य प्रतिबद्धता भए पनि मुजिबले आफ्नो व्यक्तिगत र राज्य गतिविधिहरूमा इस्लामी अनुशासनको बाटो अपनाएका थिए। आफ्नो सार्वजनिक उपस्थिति र भाषणको क्रममा शेख मुजिबले इस्लामी अभिवादन र नाराको प्रयोग बढाउँदै इस्लामी विचारधारालाई जनाउन जारी राखेका थिए। आफ्नो जीवनको अन्तिम वर्षहरूमा मुजीब "जोय बाङ्ला" अभिवादनको सट्टा "खुदन हाफिज"को प्रयोग गर्ने गरेकन थिए जुन मुसलमानहरूको एक पहिचान थियो। शेख मुजिबुर रहमानले सोचेका अनुस मान्छे गल्तीबाट पाठ सिक्छन्। उसको विचारधारा आफ्नै गल्तीलाई स्वीकार्नु र सच्याउनको पक्षमा रहेको थियो। <ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/বঙ্গবন্ধুর-অমর-বাণী |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর অমর বাণী |मिति=১৮१८ अगस्ट ২০১৮२०१८ |कार्य=প্রথম আলো |पहुँचमिति=১৮१८ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref>
 
== लोकप्रिय संस्कृतिमा मुजिब ==
=== ग्रन्थ ===
 
बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता युद्धका प्रमुख नेता शेख मुजिबुर रहमानको बारेमा असङ्ख्य काल्पनिक र गैर-काल्पनिक पुस्तक, पर्चा, लेख इत्यादि प्रकाशित भएका छन्।<ref>{{वेब स्रोत |शीर्षक=মুজিব ভাই: বঙ্গবন্ধুর ব্যক্তিজীবনের ছায়া |अन्तिम=আলী |प्रथम=ইয়াকুব |मिति=২৪२४ अगस्ट ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২২२२ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=চ্যানেল আই অনলাইন}}</ref> उनको छोरी शेख हसिनाले ''शेख मुजिब आमार पिता'' नामक एक पुस्तक लेखेकी छन्।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1784389 |शीर्षक=ষষ্ঠ মৃত্যুবার্ষিকীতে বেবী মওদুদকে স্মরণ |मिति=২৫२५ জুলাই ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২২२२ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিডিনিউজ২৪বিডিনিউজ२४}}</ref> उनको बारेमा लेखिएका केही उल्लेखनीय पुस्तकहरूमा; एबिएम मुसाद्वारा रचित पुस्तक मुजिब भाइ, बेबी मओदुदद्वारा रचित पुस्तक ''बङ्गोबोन्धु शेख मुजिब ओ ताँर पोरिबार'' आदि पर्दछन् भने मुजिक हत्याको बारेमा अनुसन्धान गरी लेखिएका पुस्तकहरूमा; मिजानुर रहमान खानको ''मार्किन दलिले मुजिब हत्याकाण्ड'' एमआर आखतार ममुकुलद्वारा रचित पुस्तक ''मुजिब रक्त लाल'' आदि रहेका छन्।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothoma.com/mizanur-rahman-khan/markin-dalila |शीर्षक=মিজানুর রহমান খান {{!}} মার্কিন দলিলে মুজিব হত্যাকাণ্ড |प्रकाशक=প্রথমা প্রকাশন |पहुँचमिति=১৭१७ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%AA%E0%A6%81%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%B0%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%95%E0%A6%A5%E0%A6%BE-%E0%A6%86%E0%A6%97%E0%A7%87%E0%A6%87-%E0%A6%AC%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%9B%E0%A6%BF%E0%A6%B2-%E0%A6%B8%E0%A6%BF%E0%A6%86%E0%A6%87%E0%A6%8F |शीर्षक=মার্কিন দলিলে মুজিব হত্যাকাণ্ড: পঁচাত্তরের পরিবর্তনের কথা আগেই বলেছিল সিআইএ |मिति= अगस्ट ২০২০२०२० |पहुँचमिति=১৭१७ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jugantor.com/m/todays-paper/jugantar-20-years/273736/%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B0%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%A4-%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%B2-%E0%A7%A7%E0%A7%AB-%E0%A6%86%E0%A6%97%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%9F%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A5%E0%A6%AE-%E0%A6%AC%E0%A6%87 |शीर्षक=মুজিবের রক্ত লাল: ১৫१५ अगस्टের পর প্রথম বই |अन्तिम=হায়দার |प्रथम=মনি |मिति= फेब्रुअरी ২০২০२०२० |पहुँचमिति=২২२२ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=যুগান্তর}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.liberationwarbangladesh.org/?p=2016 |शीर्षक=শেখ মুজিবর রহমানের শাসনকাল – মওদুদ আহমদ |वेबसाइट=মুক্তিযুদ্ধ ই-আর্কাইভ |प्रकाशक=মুক্তিযুদ্ধ জাদুঘর |पहुँचमिति=২২२२ सेप्टेम्बर ২০২০२०२०}}</ref> शेख मुजिबको शासनकालमा लेखिएका पुस्तकहरूमा; मओदुद आहमेदद्वारा रचित पुस्तक ''बाङ्लादेश : शेख मुजिबुर रहमानेर शासनकाल'', एन्थोनी मासकारेनहासको ''बाङ्लादेश : रक्तेर ऋण'', हुमायुन आहमेदद्वारा रचित उपन्यास ''देयाल'', नियामत इमामद्वारा रचित उपन्यास '' द ब्ल्याक कोट'' आदि रहेका छन्। <ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/opinion/column/%E0%A6%95%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%BE-%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%87-%E2%80%98%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%98%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A7%87%E0%A6%BE%E0%A7%9F%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E2%80%99 |शीर्षक=মিজানুর রহমান খান: কারা সেই 'রাঘববোয়াল'? |मिति=১৬१६ अगस्ट ২০১৭२०१७ |पहुँचमिति=১৭१७ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো {{!}} কলাম}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.banglanews24.com/art-literature/news/bd/175767.details |शीर्षक=অবশেষে বইমেলায়বইमेলায় হুমায়ূনের শেষ উপন্যাস 'দেয়াল' |मिति=২০२० फेब्रुअरी ২০১৩२०१३ |कार्य=[[বাংলানিউজটোয়েন্টিফোর.কম]] |पहुँचमिति=২৫२५ নভেম্বর ২০১৮२०१८}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.kalerkantho.com/print-edition/Court/2013/02/21/326573 |शीर्षक=অমর একুশে গ্রন্থমেলাগ্রন্থमेলা ২০১৩२०१३ - আগ্রহের কেন্দ্রে 'দেয়াল' |मिति=২১२१ फेब्रुअरी ২০১৩२०१३ |कार्य=[[দৈনিক কালের কণ্ঠ]] |पहुँचमिति=২৫२५ নভেম্বর ২০১৮२०१८ |अन्तिम1=জামিল |प्रथम1=নওশাদ}}</ref><ref>{{ম্যাগাজিন উদ্ধৃতি |युआरएल=http://www.sunday-guardian.com/bookbeat/the-black-coat-by-neamat-imam |शीर्षक=In the famine-ravaged fields of Bangla, we are all Mujib |अन्तिम=ঝা |प्रथम=আদিত্য মনি |मिति=১৫१५ জুনजुुन ২০১৩२०१३ |प्रकाशक=[[দ্য সানডে গার্ডিয়ান]] |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=দুর্ভিক্ষ-পীড়িত বাংলার মাঠে, আমরা সবাই মুজিব}}</ref>
 
=== गीतहरू ===
 
शेख मुजिबुर रहमानको बारेमा लेखिएको दुई प्रख्यात गीतहरूमा; सन् १९७१ को अप्रिल महिनामा भारतीय गीतकार गौरीप्रसन्न मजुमदारको गीत '' शोन एकटी मुजिबरेर थेके लक्खो मुजिबरेर कण्ठो'' र सन् १९९० मा हासान मतिउर रहमानद्वार लेखिएको ''जोदी रात पोहाले शोना जेते, बङ्गोबोन्धु मरे नेई'' नामक गीत रहेको छ।<ref>পাঠ-পরিচিতি: শোন একটি মুজিবরের থেকে, গৌরীপ্রসন্ন মজুমদার, পৃষ্ঠা ৭৬–৭৮७६–७८, সপ্তবর্ণা, সপ্তম শ্রেণি, শিক্ষাবর্ষ ২০২০२०२०, জাতীয় শিক্ষাক্রম ও পাঠ্যপুস্তক বোর্ড, বাংলাদেশ</ref><ref name="শোন">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/news-45777449 |शीर्षक=চায়ের আড্ডায় সিগারেটের কাগজে যেভাবে জন্ম হয় 'শোন একটি মুজিবরের থেকে' গানটির |अन्तिम=ভট্টশালী |प्रथम=অমিতাভ |मिति=১৭१७ मार्च ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=১৫१५ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা |स्थान=কলকাতা}}</ref> यी दुई गीतहरूलाई क्रमशः अंशुमान रोय र मल्ल कुमार गाङ्गुलीले धुन तयार गरेका थिए।<ref name="যদি" /> <ref name="শোন" /><ref name="যদি">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.thedailystar.net/bangla/anandadhara/%E0%A6%AF%E0%A6%A6%E0%A6%BF-%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%A4-%E0%A6%AA%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%87-%E0%A6%B6%E0%A7%8B%E0%A6%A8%E0%A6%BE-%E0%A6%AF%E0%A7%87%E0%A6%A4-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81-%E0%A6%AE%E0%A6%B0%E0%A7%87-%E0%A6%A8%E0%A6%BE%E0%A6%87-%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%AA%E0%A6%A5%E0%A7%8D%E0%A6%AF-%E0%A6%95%E0%A6%A5%E0%A6%BE-138478 |शीर्षक=‘যদি রাত পোহালে শোনা যেত বঙ্গবন্ধু মরে নাই’ গানের নেপথ্য-কথা |अन्तिम=আকবর |प्रथम=জাহিদ |मिति=১০१० मार्च ২০২০२०२० |पहुँचमिति=১৫१५ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=আনন্দধারা: দ্য ডেইলি স্টার}}</ref> यसबाहेक शेख मुजिबुर रहमानको बारेमा थुप्रै गीत तथा कविताहरू लेखिएको छ।
 
=== मुजिब वर्ष ===
[[चित्र:মুজিব বর্ষ.jpg|thumb|150px|मुजिब वर्षको प्रतीक]]
 
सन् २०१८ डिसेम्बर ३० का दिन बङ्गलादेशकी कार्यवाहक प्रधानमन्त्री तथा शेख मुजिबकी छोरी शेख हसिनाले आवामी लिगको केन्द्रीय बैठकमा बङ्गलादेश सरकारको तर्फबाट शेख मुजिबको जन्म शताब्दी वर्षलाई चिह्नित गर्नका लागि सन् २०२०-२१ लाई मुजिब वर्ष भनी घोषणा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.somoynews.tv/pages/details/119490 |शीर्षक=২০২০२०२०-২১२१ সালকে মুজিব বর্ষ ঘোষণা |मिति= জুলাই ২০১৮२०१८ |कार्य=মহানগর সময় {{!}} সময় নিউজ}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jugantor.com/todays-paper/first-page/67201/%E0%A7%A8%E0%A7%A6%E0%A7%A8%E0%A7%A6-%E0%A7%A8%E0%A7%A7-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2-%E0%A6%B9%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7--%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A7%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A7%80 |शीर्षक=২০২০२०२०-২১२१ সাল হবে মুজিব বর্ষ : প্রধানমন্ত্রী |मिति= জুলাই ২০১৮२०१८ |कार्य=যুগান্তর |पहुँचमिति=১৫१५ জানুয়ারি ২০২০२०२०}}</ref> यस वर्ष सन् २०२० मार्च १७ का दिनबाट सन् २०२१ मार्च २६ सम्म मनाउने निर्णय गरिएको थियो<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://bangla.bdnews24.com/bangladesh/article1710470.bdnews |शीर्षक=মুজিব বর্ষে যত আয়োজন |मिति=১০१० জানুয়ারী ২০২০२०२० |वेबसाइट=বিডিনিউজ টোয়েন্টিফোর ডটকম |पहुँचमिति=১২१२ জানুয়ারী ২০২০२०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://bonikbarta.net/home/news_description/216942/%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC-%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A7%87-%E0%A6%AC%E0%A6%9B%E0%A6%B0%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%80-%E0%A6%86%E0%A7%9F%E0%A7%8B%E0%A6%9C%E0%A6%A8%E0%A7%87-%E0%A6%AF%E0%A6%BE-%E0%A6%A5%E0%A6%BE%E0%A6%95%E0%A6%9B%E0%A7%87 |शीर्षक=মুজিব বর্ষে वर्षব্যাপী আয়োজনে যা থাকছে |मिति=১০१० জানুয়ারী ২০২০२०२० |वेबसाइट=বণিক বার্তা অনলাইন |पहुँचमिति=১২१२ জানুয়ারী ২০২০२०२०}}</ref> तर कोरोना विषाणु महामारीका कारण अधिकांश कार्यक्रम समयमा आयोजित हुन नसकेकाले मुजिब वर्षको समय सीमा सन् २०२१ डिसेम्बर १६ सम्म बढाइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=মুজিব বর্ষের সময় বাড়ল|युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC-%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%AE%E0%A7%9F-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A7%9C%E0%A6%B2|प्रकाशक=প্রথম আলো|मिति=১৬१६ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०|पहुँचमिति=১৭१७ ডিসেম্বরडिसेम्बर ২০২০२०२०}}</ref>
मुजिब वर्ष युनेस्कोका १९५ सदस्य देशहरूमा मनाउने गरिएको छ।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.ittefaq.com.bd/national/109367/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%B6%E0%A6%A4%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%80-%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A6%A8-%E0%A6%B9%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%80 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর জন্মশতবার্ষিকী উদযাপন হবে বিশ্বব্যাপী |मिति=২৮२८ নভেম্বর ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=১৮१८ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=দৈনিক ইত্তেফাক}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://bangla.dhakatribune.com/bangladesh/2019/11/28/17417/%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A7%87-%E0%A6%AF%E0%A7%8C%E0%A6%A5%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E2%80%98%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E2%80%99-%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A6%A8-%E0%A6%95%E0%A6%B0%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%87%E0%A6%89%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%95%E0%A7%8B |शीर्षक=বাংলাদেশের সঙ্গে যৌথভাবে ‘মুজিব বর্ষ’ উদযাপন করবে ইউনেস্কো |अन्तिम=বাসস |मिति=২৮२८ নভেম্বর ২০১৯२०१९ |पहुँचमिति=১৮१८ सेप्टेम्बर ২০২০२०२० |प्रकाशक=ঢাকা ট্রিবিউন}}</ref>
 
== चित्र दीर्घा ==
 
<gallery>
Sheikh Mujibur Rahman in May 1953.jpg|১৯৫৩१९५३ খ্রিষ্টাব্দে আরমানিটোলায় বক্তৃতারত শেখ মুজিব
 
Sheikh Mujibur Rahman in 19954.jpg|১৯৫৪१९५४ খ্রিষ্টাব্দে টুঙ্গিপাড়ার পৈতৃক ভিটায় শেখ মুজিব
 
Sheikh Mujibur Rahman in 1954.jpg|১৯৫৪१९५४ খ্রিষ্টাব্দে গণসংযোগে শেখ মুজিব
 
Sheikh Mujibur Rahman in Juktafront.jpg|যুক্তফ্রন্টের এক সভায় শেখ মুজিব (বাম থেকে দ্বিতীয়)
पङ्क्ति ३८५:
Sheikh Mujibur Rahman Statue, Sidney Street, Stepney.jpg|[[টাওয়ার হ্যামলেট্‌স]], লন্ডনে শেখ মুজিবের আবক্ষ ভাস্কর্য
 
Bangabandhu Satellite-1 Mission (42025498972).jpg|বঙ্গবন্ধু- স্যাটেলাইট উৎক্ষেপণ
</gallery>