विकिपिडिया

"बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता युद्ध" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

अन्तरक्रियात्मक रूपमा इतिहास हेर्नुहोस्
← अघिल्लो भिन्नतापछिल्लो भिन्नता →
Content deleted Content added
दृश्यात्मकविकिपाठ
कुनै सम्पादन सारांश छैन
चिनोहरू: मोबाइल सम्पादन मोबाइल वेब सम्पादन
सुधार
पङ्क्ति २९:
{{cite book|last=Moss|first=Peter|title=Secondary Social Studies For Pakistan|year=2005|publisher=Oxford University Press|location=Karachi|isbn=9780195977042|page=93|oclc=651126824}}</ref> यस युद्धमा बङ्गलादेशका नागरिकहरू, विद्यार्थीहरू, धार्मिक अल्पसङ्ख्यक र सशस्त्र कर्मचारीहरू संलग्न रहेका थिए। यो युद्ध १६ डिसेम्बर १९७१ का दिन पश्चिम पाकिस्तानले आत्मसमर्पण गरेपछि अन्त्य भएको थियो।
 
पूर्वी पाकिस्तानको ग्रामीण र सहरी क्षेत्रहरू व्यापक सैनिक सञ्चालन र हवाई हमला भएको थियो। उर्दू-बोल्ने बिहारहरू बङ्गलादेशमा (जातीय अल्पसाङ्ख्यक) पनि पाकिस्तानी सैनिकको समर्थनमा थिए। पाकिस्तानी सेना र सेनाका सहयोगीहरूले यस युद्धमा स्थानीय मानिसहरूको सामूहिक हत्या, लुटपाट र सामूहिक बलात्कार गर्ने गरेका थिए। यस युद्धको समयमा बङ्गलादेशको राजधानी ढाकामा विभिन्न हत्या काण्डहरू घटेका थिए जसमा ढाका विश्वविद्यालय हत्याकाण्ड समावेश छ।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=LQHIAAAAQBAJ&pg=PA57#v=onepage|title=The World's Most Threatening Terrorist Networks and Criminal Gangs|last=Schneider|first=B.|last2=Post|first2=J.|last3=Kindt|first3=M. |year=2009 |publisher=Springer|isbn=9780230623293|location=|page=57|language=en}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=NsrfCgAAQBAJ&pg=PA168#v=onepage|title=Pakistan: From the Rhetoric of Democracy to the Rise of Militancy|last=Kalia|first=Ravi |year=2012 |publisher=Routledge|isbn=9781136516412|location=|page=168|language=en}}</ref> अनुमानित १ करोड बङ्गाली शरणार्थीहरू छिमेकी मुलुक [[भारत]]मा शरण लिएका थिए जबकि ३ करोड मानिसहरू घरवारविहीन बनेका थिए। बङ्गलादेश स्वतन्त्र भएको घोषणा चट्टोग्रामबाट बङ्गलादेशको मुक्तिको लागि लडिरहेका एक संस्था मुक्तिवाहिनीले गरेको थियो। यस युद्धमा पूर्वी बङ्गाली पल्टन र पूर्वी पाकिस्तान बन्दुकधारीहरूले प्रतिरोधमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए। प्रबन्धक एम.जि.ए ओसमानी र ११ क्षेत्रीय वरिष्ठ सैनिकले नेतृत्व गरी बङ्गलादेशी सेनाले पाकिस्तानी सेनाको विरुद्धमा एक ठूलो युद्धको नेतृत्व गरेको थियो। बङ्गलादेशी लडाकुहरूले सङ्घर्षको प्रारम्भिक महिनामा थुप्रै सहरहरूलाई स्वतन्त्र गराएका थिए। पाकिस्तानी सेनाले वर्षाऋतुको सुरुवातमा पुनः गति पाएको थियो। पछि बङ्गलादेशी लडाकुहरूले पाकिस्तानी नौसेना विरुद्ध विभिन्न कार्वाही र आक्रमणहरूलाई तिव्र बनाएका थिए। बङ्गलादेश वायु सेनाले पाकिस्तानी सेनाको आधार सिविरमा आक्रमण गर्न सुरु गरेका थिए भने नोभेम्बर सम्ममा बङ्गलादेशी लडाकुहरूले पाकिस्तानी सेनालाई रातको समयमा आक्रमण गरेका थिए।<ref>Pg. 240 Tomsen, Peter (2011). ''The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers''. Public Affairs. {{ISBN|978-1-58648-763-8}}.</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=PdrcAgAAQBAJ|title=Unconventional Warfare in South Asia: Shadow Warriors and Counterinsurgency|last=Roy|first=Dr Kaushik|last2=Gates|first2=Professor Scott |year=2014 |publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|isbn=9781472405791|language=en}}</ref> त्यसपछि लडाकुहरूले ग्रामीण इलाकाको र अधिकतम भूभागहरूलाई नियन्त्रण लिन सफल भएका थिए। बङ्गलादेशको प्रावधानवादी सरकार १७ अप्रिल १९७७ मा मुजिबनगरमा गठन गरिएको थियो। पश्चिम पाकिस्तानमा हजारौँ बाङालीबङ्गाली परिवारहरू पश्चिम पाकिस्तान छिरेका थिए भने त्यहाँबाट धेरैजना अफगानिस्तान तर्फ भागेका थिए। बङ्गाली सांस्कृतिक कार्यकर्ताहरूले गोप्य नि:शुल्क बङ्गाल रेडियो स्टेसन सञ्चालन गरेका थिए। बङ्गाली नागरिकहरूले यस युद्धको प्रचार विश्वव्यापी गरिसकेपछि [[इन्दिरा गान्धी]]को नेतृत्वमा रहेक‍ो भारतीय राज्यले बङ्गलादेश राष्ट्रियबादीहरूलाई पर्याप्त राजनैतिक, आर्थिक र सैन्य सहयोग प्रदान गरेको थियो। बेलायती, भारतीय र अमेरिकी सङ्गीतकारहरूले बङ्गलादेशी नागरिकहरूको समर्थन गर्दै न्यु योर्क सहरमा विश्वको पहिलो प्रत्यक्ष साङ्गीतिक कार्यक्रमको आयोजना गरेका थिए।<ref>{{cite book |url = https://books.google.com/books?id=rgGA91skoP4C&lpg=PR2&pg=PA34#v=onepage |title=Dictionary of Genocide: A-L |last=Totten|first=Samuel|last2=Bartrop|first2=Paul Robert |year=2008 |publisher=ABC-CLIO |isbn=9780313346422 |location=|page=34|language=en}}</ref> [[संयुक्त राज्य अमेरिका]]मा व्यवस्थापन सभाका सदस्य टेड केनेडीले काङ्ग्रेस अभियानको पाकिस्तानी सेनाको विरुद्धमा आवाज उठाएका थिए।
 
पाकिस्तानले उत्तर भारतमा उपप्रथम समुद्री आक्रमण सुरु गरेपछि [[भारत]] पनि युद्धमा सामेल भएक‍ो थियो र त्यस घटना पछि पाकिस्तानी सेनाहरू दुई पक्षमा विभाजित भएका थिए। पाकिस्तानी सेनाले २६ डिसेम्बर १९७९ का दिन ढाकामा आत्मसमर्पण गरेको थियो। युद्धले दक्षिण एसियाको भौगोलिक परिदृश्य परिवर्तन गरेको थियो भने बङ्गलादेश उद्भवसँग विश्वको सातौँ सबैभन्दा धेरै जनसङ्ख्या भएको देश बनेको थियो।<ref>{{cite journal|last=Jamal|first=Ahmed|date=5–17 October 2008|title=Mukti Bahini and the liberation war of Bangladesh: A review of conflicting views|url=http://www.cdrb.org/journal/2008/4/1.pdf|journal=Asian Affairs|volume=30|access-date=29 April 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150103014904/http://www.cdrb.org/journal/2008/4/1.pdf|archive-date=3 January 2015|url-status=}}</ref> जटिल क्षेत्रीय गठबन्धनहरू र यस युद्धका कारण संयुक्त राज्य अमेरिका, सोभियत सङ्घ र गणतन्त्र चीनबीच शीत युद्ध तथा तनाव बढेको थियो। [[संयुक्त राष्ट्रसङ्घ|संयुक्त राष्ट्र सङ्घ]]का अधिकांश सदस्यहरूले सन् १९७२ मा बङ्गलादेशलाई एक सार्वभौम राष्ट्रको रूपमा मान्यता प्रदान गरेका थिए।
पङ्क्ति ३५:
== पृष्ठभूमि ==
 
बेलायती भारतको विभाजन अघि, लाहोर प्रस्तावको सुरुमा हिन्दू-बहुसाङ्ख्यक राज्यहरूलाई ब्रिटिस भारतको पूर्वी र उत्तरपश्चिम क्षेत्रहरूमा प्रस्तुत गरेको थियो।<ref>{{cite web|url=https://news.google.com/newspapers?id=78xTAAAAIBAJ&sjid=6DgNAAAAIBAJ&pg=1738,3655&dq=india+partition |title=Britain Proposes Indian Partition |work=The Leader-Post |date=2 June 1947 |access-date=11 June 2017}}</ref> एक स्वतन्त्र संयुक्त बङ्गला को लागि प्रस्ताव १९४६ मा प्रधानमन्त्री हुसेन शाहिद सुरावर्डी द्वारा प्रस्ताव गरिएको थियो तर औपनिवेशिक अधिकारीहरूले उक्त प्रस्तावको विरोध गरेका थिए।<ref>{{Cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=VbYqAAAAIBAJ&sjid=mGQEAAAAIBAJ&pg=1342,6305096&dq=india+partition |title=India Partition with Present Many Problems |work=Sarasota Herald-Tribune |date=8 June 1947 |access-date=11 June 2017}}</ref> पूर्वी पाकिस्तान पुनर्जागरणले पूर्वी ब्रिटिस भारतमा एक सार्वभौमिक राज्य को निर्माण को वकालत गरे।<ref>{{Cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=WPdUAAAAIBAJ&sjid=GZMDAAAAIBAJ&pg=7167,1795176&dq=india+partition |title=Problems of Partition |work=The Sydney Morning Herald |date=14 June 1947 |access-date=11 June 2017}}</ref> अन्ततः राजनैतिक वार्तालापले अगस्ट १९४७ मा दुई राज्य, पाकिस्तान र भारतको आधिकारिक रूपमा विभाजन गरेको थियो जसले पाकिस्तानमा मुस्लिम र भारतमा हिन्दुहरूका लागि स्थायी घरहरू प्रदान गर्‍यो।<ref>{{Cite web|url=http://www.gendercide.org/case_bangladesh.html |title=Gendercide Watch: Genocide in Bangladesh, 1971 |website=gendercide.org |archive-url=https://web.archive.org/web/20120721230201/http://www.gendercide.org/case_bangladesh.html |archive-date=21 July 2012 |url-status= |access-date=11 June 2017 }}</ref> ब्रिटिस भारतको विभाजन पछि पाकिस्तानका प्रशासकीय राज्यहरू दुई भौगोलिक र सांस्कृतिक रूपमा विभाजित भएका थिए।<ref>{{cite web|url=http://countrystudies.us/bangladesh/21.htm|title=Bangladesh – The Zia Regime and Its Aftermath, 1977–82|website=countrystudies.us|archive-url=https://web.archive.org/web/20161113093702/http://countrystudies.us/bangladesh/21.htm|archive-date=13 November 2016|url-status=|access-date=11 June 2017}}</ref> पश्चिमी क्षेत्र लोकप्रिय थियो (र एक अवधिको लागि पनि आधिकारिक रूपमा) जुन पछि पश्चिम पाकिस्तानक‍ो रूपमा स्थापना भयो भने र पूर्वी क्षेत्र (हाल बङ्गलादेश) पूर्वी पाकिस्तानक‍ रूपमा स्थापना भयो।<ref name="epw">{{cite journal |last=Bose |first=Sarmila |date=8 October 2005 |title=Anatomy of Violence, Analysis of Civil War in East Pakistan in 1971 |url=http://www.epw.org.in/showArticles.php?root=2005&leaf=10&filename=9223&filetype=html |journal=Economic and Political Weekly |volume=40 |issue=41 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070301084941/http://www.epw.org.in/showArticles.php?root=2005&leaf=10&filename=9223&filetype=html |archivedate=1 March 2007 |accessdate=27 July 2015}}</ref> यद्यपि दुई क्षेत्रहरूको जनसङ्ख्या बराबर भएता पनि राजनीतिक शक्ति पश्चिम पाकिस्तानमा केन्द्रित थियो भने पूर्वी पाकिस्तान आर्थिक रूपले शोषण भइरहेको थियो जहाँ धेरै समस्याहरू आइलाग्थ्यो। पछि दुई प्रशासकीय क्षेत्रहरूको असमानता मिलाउन एक चुनौतीको रूपमा देखिएको थियो। २५ मार्च १९७१ का दिन भएको चुनाव पूर्वी पाकिस्तानको एक राजनितीक दल अवामी लिगले जितेता पनि पश्चिम पाकिस्तानद्वारा पूर्वी पाकिस्तानलाई शासन सत्ता चलाउन बहिस्कार गरिएको थियो।<ref name=":1">{{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=Rk4fAAAAIBAJ&sjid=jtEEAAAAIBAJ&pg=2676,6420028&dq=east+pakistan+independence |title=Civil War Rocks East Pakistan |work=Daytona Beach Morning Journal |date=27 March 1971 |access-date=11 June 2017}}</ref> पूर्वी पाकिस्तान र पश्चिम पाकिस्तान बीच बढ्दो राजनीतिक असमानता र सांस्कृतिक राष्ट्रियता क्रान्तिकारी प्रकसीकरणीय शक्तिले गर्दा पश्चिम पाकिस्तानले अपारेसन सार्चलाइटको योजना बनाएको थियो। पाकिस्तान सेनाद्वारा हिंस्रक दमनको नेतृत्व मा अवामी लिगका नेता शेख मुजिबुर रहमानले २६ मार्च १९७१ का दिन पूर्वी पाकिस्तानलाई स्वतन्त्र बङ्गलादेशको रूपमा घोषणा गरेका थिए। यस कदमलाई अधिकांश बाङालीहरूलेबङ्गालीहरूले समर्थन जनाएता पनि इस्लामी र बिहारीहरूले यसको विरोध गर्दै पाकिस्तानी सेनाको पक्ष लिन सुरु गरेका थिए।<ref>{{Cite journal|last=Bose|first=Sarmila|date=8 October 2005|title=Anatomy of Violence: Analysis of Civil War in East Pakistan in 1971|url=http://www.politics.ox.ac.uk/materials/profile_materials/sbose-anatomy_of_violence-epw_v_40_no_41_2005.pdf|journal=Economic and Political Weekly|page=4463}}</ref> पाकिस्तानी राष्ट्रपति याह्या खानले पाकिस्तानी सेनालाई गृहयुद्ध सुरु गरेर पाकिस्तानी सरकारको अख्तियार फिर्ता लिन आदेश दिएका थिए भने यस गृहयुद्धका कारण शरणार्थीहरू समुद्री किनारमा घर बसाल्न बाध्य बनेका थिए (त्यतिखेर करिब १० करोड अनुमान गरिएको) र पछि भारतको पूर्वी प्रदेशहरूमा भिषण बाढी आएका कारण कयौँ मानिसहरू विस्थापित भएका थिए।<ref>{{Cite news|url=http://indianexpress.com/article/research/refugees-in-india-partition-bangladesh-war-tibet-occupation-sri-lankan-tamils-rohingyas-mynamar-world-refugee-day-five-human-influxes-that-have-shaped-india-2864449/|title=World Refugee Day: Five human influxes that have shaped India|date=20 June 2016|work=The Indian Express|access-date=11 June 2017}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,910155-2,00.html|title=The World: India and Pakistan: Over the Edge|date=13 December 1971|work=Time|access-date=11 June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20110523003701/http://www.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C910155-2%2C00.html|archive-date=23 May 2011|url-status=|issn=0040-781X}}</ref> बढ्दो मानवीय र आर्थिक सङ्कट सामना गर्दै भारतले मुक्तिवाहिनी नामक बङ्गलादेशी प्रतिरोध सेनालाई सक्रिय सहयोग र सङ्गठित गर्न सुरु गरेको थियो।
 
=== भाषा विवाद ===
[[File:Shaheed minar Roehl.jpg|thumb|भाषा आन्दोलन स्मारक]]
 
सन् १९४८ मा पाकिस्तानका तत्कालीन जनरल मुहाम्मद आली जिन्नाले मात्र उर्दू भाषालाई पाकिस्तानको सङ्घीय भाषा हुनेछ भनि घोषणा गरेका थिए। यद्यपि उर्दू ऐतिहासिक रूपमा उपमहाद्वीपको उत्तर, मध्य र पश्चिमी क्षेत्रमा मात्र प्रचलित भाषा थियो जबकि पूर्वी बङ्गालमा बाङालीहरूकोबङ्गालीहरूको मातृभाषा बाङ्ला थियो जुन दुई भारतीय-युरोपेली भाषाहरूको महत्त्वपूर्ण भाषाहरू हुन्।<ref>{{cite web|url=http://en.banglapedia.org/index.php?title=भाषा आन्दोलन|title=Language Movement |website=बाङ्लापिडिया|access-date=11 June 2017|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160307033428/http://en.banglapedia.org/index.php?title=Language_Movement|archive-date=7 March 2016}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=2BKzbHnFTfEC&lpg=PP1&pg=PA158#v=onepage|title=Sociolinguistics and Language Education|last=Hornberger|first=Nancy H.|last2=McKay|first2=Sandra Lee |year=2010 |publisher=Multilingual Matters|isbn=9781847694010|location=|pages=158|language=अङ्ग्रेजी}}</ref> पाकिस्तानका बाङ्ला मातृभाषा हुने मानिसहरूको सङ्ख्या देशको ३० प्रतिशत थिए। भाषा सम्बन्धि त्यस सरकारी अडानले पूर्वी क्षेत्रको संस्कृति दमन गर्ने प्रयासको रूपमा व्यापक रूपमा देखिन थालेको थियो। पूर्वी बङ्गालका मानिसहरूले उनीहरूको मातृभाषा बाङ्लालाई उर्दू र अङ्ग्रेजी साथसाथै सङ्घीय दर्जा दिने माग गरेका थिए। पाकिस्तानमा भाषा आन्दोलन सन् १९४८ मा सुरु भएको थियो जब नागरिक समाजले बाङ्ला लिपिलाई मुद्रा र टिकटबाट हटाउने निर्णयलाई विरोध गरेको थियो जबकि बेलायती राजको समयदेखिनै यो प्रचलनमा रहेको थियो।<ref>{{cite web|url=https://www.soas.ac.uk/languagecentre/languages/bengali/|title=SOAS Language Centre – Bengali Language Courses|website=soas.ac.uk}}</ref> सन्‌ १९७२ मा यो आन्दोलन चरम सीमामा पुगेको थियो जब २१ फेब्रुअरीमा प्रहरीले प्रदर्शनकारी, विद्यार्थी र सर्वसाधारणलाई गोली हान्दै कयौँको हत्या गरेका थिए। यो दिन बङ्गलादेशमा भाषा आन्दोलन दिवसको रूपमा मनाइदै आएको छ।<ref>{{Cite web|title = International Mother Language Day|url = https://www.un.org/en/events/motherlanguageday/ |website=United Nations |access-date = 19 February 2016}}</ref> पछि सन् १९५२ मा भएको मृत्युको सम्झनामा युनेस्कोले २१ फेब्रुअरीलाई नोभेम्बर १९९९ मा अन्तर्राष्ट्रिय मातृभाषा दिवसका रूपमा घोषणा गरेको थियो।
 
=== असमानता ===
पङ्क्ति ४६:
पूर्वी पाकिस्तानको जनसङ्ख्या पश्चिमको भन्दा बढी भएता पनि पश्चिम पाकिस्तानले विभाजित देशलाई राजनैतिक रूपमा दमन गर्दै साधारण बजेटबाट पश्चिम पाकिस्तानका लागि बढी रकम विनियोजन गरेको थियो। पूर्वी पाकिस्तान पुरै पाकिस्तानको निर्माणको क्रममा आर्थिक हिसाबले पहिले नै वञ्चित भइसकेको थियो तर पश्चिम पाकिस्तानको शासनमा यो आर्थिक असमानता मात्र उच्च भएको थियो।<ref name="Willem van Schendel 136">{{cite book |author=Willem van Schendel |title=A History of Bangladesh |url= https://books.google.com/books?id=7Y2bBQAAQBAJ |year=2009 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-511-99741-9 |page=136 }}</ref> विभिन्न कारकहरूले विकास नीतिहरूमा जानाजानी राज्य बीच भेदभाव मात्र समावेश गरेन तर देशको राजधानी र पश्चिम पाकिस्तानमा बढी आप्रवासी व्यवसायीको उपस्थितिले त्यहाँ सरकारको ठूलो रकम छुट्याएको तथ्यलाई पनि समेट्यो। पूर्वी पाकिस्तानमा थोरै सङ्ख्यामा मात्रै स्वदेशी व्यवसायी, पर्याप्त श्रम अशान्ति र तनावपूर्ण राजनैतिक वातावरणका कारण पूर्वी पाकिस्तानमा विदेशी लगानी पनि कम रहेको थियो। पाकिस्तानी राज्यको आर्थिक दृष्टिकोण सहरी उद्योगतर्फ अग्रसर थियो जुन पूर्वी पाकिस्तानको मुख्यतया कृषि अर्थव्यवस्थासँग उपयुक्त थिएन।<ref name="Library">{{cite web|url=http://memory.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+bd0139) |title=Library of Congress studies |publisher=Memory.loc.gov |date=1 July 1947 |accessdate=23 June 2011}}</ref>
 
बाङालीहरूलाईबङ्गालीहरूलाई पाकिस्तानी सेनाको प्रतिनिधित्व गराइएको थियो। सशस्त्र सेनाका विभिन्न शाखामा बाङालीबङ्गाली मूलका अधिकारीहरू सन् १९६५ सम्ममा कुल सेनाको ५ प्रतिशत मात्रै थिए। यी मध्ये केवल थोरै मात्रै सेनापतिको स्थानमा जो बहुमत प्राविधिक वा प्रशासकको भूमिकामा रहेका थिए। यस बाहेक पूर्वी पाकिस्तानमा अधिक सेनाको बाहुल्यता रहेता पनि यहाँका सेनाहरूले सैन्य खरिदको सुविधाबाट बञ्चित हुनु परेको थियो।<ref>{{cite web|url=http://www.defencejournal.com/2002/dec/demons.htm |title=Demons of December – Road from East Pakistan to Bangladesh |website=Defencejournal.com |access-date=23 June 2011 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110609122558/http://www.defencejournal.com/2002/dec/demons.htm |archive-date=9 June 2011 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite book |author=Rounaq Jahan |author-link=Rounaq Jahan |title=Pakistan: Failure in National Integration |publisher=Columbia University Press |year=1972 |pages=166–167 |isbn=978-0-231-03625-2 }}</ref> सन् १९६५ काश्मिरको भारत पाकिस्तान युद्धले बाङालीहरूमाबङ्गालीहरूमा सैनिक असुरक्षाको भावनालाई पनि प्रकाश पारेको थियो किनकि द्वन्द्वको क्रममा कुनै पनि भारतीय प्रतिरोधलाई असफल तुल्याउन पूर्व पाकिस्तानी सेनालाई खटाइएको थियो जसमा मात्र १५ लडाकु विमानहरू रहेका थिए।
 
=== वैचारिक र साँस्कृतिक भिन्नता ===
 
सन् १९४७ मा बाङालीबङ्गाली मुलका मुसलमानहरूले आफूलाई पाकिस्तानको मुसलमानको रूपमा चिनाएका थिए तर सन् १९७० को दशकमा पूर्वी पाकिस्तानका मानिसहरूले आफ्नो धार्मिक पहिचानलाई भन्दा बाङालीबङ्गाली जातीयतालाई प्राथमिकता दिँदै धर्मनिरपेक्षता, लोकतन्त्र र समाजवाद जस्ता पश्चिमी सिद्धान्तहरू अनुसार समाजको चाहना गरेका थिए।<ref name="Willem van Schendel 183">{{cite book|author=Willem van Schendel|title=A History of Bangladesh|url=https://books.google.com/books?id=7Y2bBQAAQBAJ |year=2009 |publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-511-99741-9|page=183}}</ref> धेरै बाङालीबङ्गाली मुसलमानहरूले पाकिस्तानी राज्यले लगाएको इस्लामिक दृष्टान्तको कडा विरोध गरेका थिए।<ref name="Haqqani2010">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nYppZ_dEjdIC&pg=PA19|title=Pakistan: Between Mosque and Military |year=2010 |publisher=Carnegie Endowment|isbn=978-0-87003-285-1|pages=19–|author=Husain Haqqani}}</ref> पश्चिम पाकिस्तानका शासक अभिजात वर्गका अधिकांश सदस्यहरू पनि उदार समाजवादी धारणा राख्ने थिए तर पनि उनीहरूले साझा विश्वासलाई पाकिस्तानको सृष्टि र पाकिस्तानको बहु पहिचानलाई एकमा परिणत गर्ने गतिशील कारकको रूपमा बुझेका थिए।<ref name="Baxter 1997 70">{{cite book |last=Baxter |first=Craig |year=1997 |title=Bangladesh: From A Nation To A State |publisher=Westview Press |page=70 |isbn=978-0-813-33632-9 }}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=gK3d627xESAC&pg=PA24|title=Military Intervention and Secession in South Asia: The Cases of Bangladesh, Sri Lanka, Kashmir, and Punjab|last=Anne Noronha dos Santos|year=2007|isbn=9780275999490|location=|pages=24}}</ref>
 
दुई पाकिस्तान बीचको साँस्कृतिक र भाषिक भिन्नताले कुनै पनि धार्मिक एकतालाई पछाडि पारेको थियो।<ref>{{cite book|author=Willem van Schendel|title=A History of Bangladesh|url=https://books.google.com/books?id=7Y2bBQAAQBAJ |year=2009 |publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-511-99741-9|page=114}}</ref> बाङालीहरूबङ्गालीहरू आफ्नो संस्कृति र भाषामा ठूलो गर्व गर्थे जुन यसको बाङ्ला लिपि र शब्दावली पश्चिमी पाकिस्तानी अभिजात वर्गलाई अस्वीकार्य थियो जसले विश्वास गर्छन् कि यसमा पर्याप्त हिन्दू सांस्कृतिक प्रभाव रहेको छ।<ref name="Willem van Schendel 2009 117">{{cite book|author=Willem van Schendel|title=A History of Bangladesh|url=https://books.google.com/books?id=7Y2bBQAAQBAJ |year=2009 |publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-511-99741-9|page=117}}</ref> पश्चिम पाकिस्तानीहरू पूर्वीलाई 'इस्लामीकरण' गर्ने प्रयासमा बाङालीहरूलेबङ्गालीहरूले उर्दू भाषा अपनाउँदै बोलीचालीको भाषा बनाएको हेर्न चाहन्थे।<ref name="Willem van Schendel 2009 117"/> भाषा आन्दोलनको घटनाले बाङालीहरूमाबङ्गालीहरूमा धर्मनिरपेक्ष आड लिइ राजनीतिको पक्षमा पाकिस्तानको साम्प्रदायिकतालाई त्याग्ने पक्षमा भावना उत्पन्न गराएको थियो भने अवामी लिगले यसको प्रचार प्रसार गर्न सुरु गर्दै पत्रिका मार्फत बाङालीबङ्गाली पाठकहरूलाई धर्मनिरपेक्ष सन्देश प्रवाह गरेको थियो।<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=NsrfCgAAQBAJ&pg=PA168#v=onepage|title=Pakistan: From the Rhetoric of Democracy to the Rise of Militancy|last=|first=|publisher=Routledge|year=2012|isbn=9781136516412|location=|pages=168}}</ref>
 
धर्मनिरपेक्षताको विषयमा अवामी लिगको यस कदम मुस्लिम लिगको भन्दा पृथक् थियो।<ref name="RiazRahman2016">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=nC9-CwAAQBAJ&pg=PA46|title=Routledge Handbook of Contemporary Bangladesh |year=2016 |publisher=Routledge|isbn=978-1-317-30877-5|pages=46–|author1=Ali Riaz|author2=Mohammad Sajjadur Rahman}}</ref> सन् १९७१ मा पाकिस्तानको विरुद्ध बङ्गलादेशी मुक्ति सङ्ग्रामको नेतृत्व धर्मनिरपेक्षवादी नेताहरूले गरेका थिए र धर्मनिरपेक्षवादीहरूले बङ्गलादेशको विजयलाई धर्म केन्द्रित पाकिस्तानी राष्ट्रवादमा धर्मनिरपेक्ष बाङालीबङ्गाली राष्ट्रवादको विजयको रूपमा स्वागत गरेका थिए।<ref name="Baxter2018">{{cite book|author=Craig Baxter|title=Bangladesh: From A Nation To A State|url=https://books.google.com/books?id=FJdNDwAAQBAJ&pg=PT10 |year=2018 |publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-813-33632-9|page=xiii}}</ref> पाकिस्तानको सरकारले मुस्लिम राज्यको लागि प्रयत्न गर्दा बङ्गलादेशमा धर्मनिरपेक्ष स्थापना भएको थियो।<ref>{{cite book|author=Willem van Schendel|title=A History of Bangladesh|url=https://books.google.com/books?id=7Y2bBQAAQBAJ |year=2009 |publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-511-99741-9|page=175}}</ref> बङ्गलादेशको विजय पछि अवामी लिगले धर्मनिरपेक्ष व्यवस्था निर्माण गर्ने प्रयास गर्दै पाकिस्तान समर्थक इस्लामी राजनैतिक दललाई राजनीतिक सहभागिताबाट प्रतिबन्ध लगाइएको थियो।<ref name="Ahmed1998">{{cite book|author=Ishtiaq Ahmed|title=State, Nation and Ethnicity in Contemporary South Asia|url=https://books.google.com/books?id=czSm7cmhgA0C&pg=PA223|year=1998|publisher=A&C Black|isbn=978-1-85567-578-0|pages=223–}}</ref> पूर्वी पाकिस्तानी उलामाहरू पछि तटस्थ हुँदै पाकिस्तानी राज्यलाई समर्थन गरे किनभने उनीहरूले महसुस गरेका थिए कि पाकिस्तानको विच्छेद इस्लामको लागि हानिकारक हुनेछ।
 
=== राजनीतिक भिन्नता ===
[[चित्र:৭ই মার্চে রেসকোর্সে ময়দানে ঐতিহাসিক ভাষণ দিচ্ছেন শেখ মুজিবুর রহমান.jpg|right|thumb|७ मार्च १९७१ का दिन रेसकोर्स मैदानमा लाखौँ मानिसको अगाडि बोङ्गोबोन्धुले एक ऐतिहासिक भाषण दिएका थिए]]
पूर्वी पाकिस्तानले पाकिस्तान भरिको जनसङ्ख्याको धेरै हिस्सा ओगटेता पनि राजनीतिक शक्ति पश्चिम पाकिस्तानीको हातमा रहेको थियो। जनसङ्ख्याको आधारमा प्रतिनिधित्व गर्ने स्पष्ट प्रणालीले पूर्वी पाकिस्तानमा राजनीतिक शक्ति केन्द्रित हुने भएकोले पश्चिम पाकिस्तानी प्रतिष्ठानले "एक इकाई" योजना ल्यायो जसले पश्चिमी पाकिस्तानलाई एउटा प्रदेश मानिन्थ्यो। सन् १९५१ मा पाकिस्तानको पहिलो प्रधानमन्त्री लियाकत आली खानको हत्या पछि पाकिस्तानको नयाँ राष्ट्रपतिलाई राजनीतिक शक्तिले परिवर्तन गर्न थाल्यो जसले पाकिस्तानको गणतन्त्र भए पछि गभर्नर जनरलको पदलाई प्रतिस्थापित गर्‍यो र अन्ततः सेनाले पनि प्रतिस्थापन गरेको थियो।<ref name="pop">{{cite book|title=The Political System of Pakistan
|first=Khalid B.|last=Sayeed|publisher=Houghton Mifflin|year=1967|page=61}}</ref> सन् १९६४ मा पूर्वी पाकिस्तान आन्दोलनमा बाङालीबङ्गाली हिन्दुलाई जातीय सफाया देखियो र सन् १९६९ को विरोध प्रदर्शनहरू पछि पाकिस्तानका राष्ट्रपति अयुब खानले राष्ट्रपति पदबाट राजिनामा दिएका थिए र पाकिस्तानी सरकारको प्रमुख पद सम्हाल्नका लागि पाकिस्तानी सेनाका प्रमुख याह्या खानलाई आमन्त्रण दिएका थिए जसकारण पछि याह्या खान पाकिस्तानको राष्ट्रपति बनेका थिए।
 
७ दिसेम्बर १९७० मा पाकिस्तानमा भएको पहिलो साधारण निर्वाचन पूर्वी पाकिस्तानको अवामी लिगको जित्न सफल भएको थियो जसले पूर्वी पाकिस्तान विधानसभामा १६९ मा १६७ सिटहरूका साथ पूर्ण बहुमत हासिल गर्‍यो र ३१३ सिटहरू भएको राष्ट्रिय विधानसभामा लगभग पूर्ण बहुमत प्राप्त गर्न सफल भएको थियो भने तात्कालिक समयमा अवामी लिगका नेता शेख मुजिबुर रहमान थिए। पाकिस्तान पिपल्स राजनितीक दलले पश्चिम पाकिस्तानमा राष्ट्रिय विधानसभामा ८१ सिटहरूको साथ अधिकांश मत जित्न सफल भएको थियो भने तात्कालिक समयमा उक्त राजनितीक दलका नेता जुलफिकार अली भुट्टो रहेका थिए।
 
अवामी लिगका नेता शेख मुजीबुर रहमानले छ बुँदे आन्दोलनको नेतृत्व गरेका थिए जसले पूर्वी पाकिस्तानका लागि अधिक स्वायत्ततामा जोड दिएको थियो। उनले बाङालीकोबङ्गालीको शासनको अधिकारका लागि पनि वकालत गरेका थिए। ७ मार्च १९७१ मा शेख मुजीबुर रहमान सोहरावार्दी उद्यानमा भाषण दिएका थिए। यस भाषणमा उनले २५ मार्चको राष्ट्रियसभाको बैठकमा विचार गर्नुपर्ने थप चार बुँदे सर्त उल्लेख गरेका थिए जुन यस प्रकार छ:
 
* सैनिक कानूनको तत्काल उठान गरिनु पर्ने
पङ्क्ति ७०:
* सभाको बैठक भन्दा अघि जनताको प्रतिनिधित्व गर्ने प्रतिनिधिलाई तत्काल शक्ति हस्तान्तरण गरिनु पर्ने
 
यही भाषणमा उनले पछि प्रत्येक घरलाई प्रतिरोधको किल्लामा परिवर्तन गर्न आग्रह गरेका थिए। "हाम्रो सङ्घर्ष हाम्रो स्वतन्त्रताको लागि हो। भन्दै उनले आफ्नो भाषण बन्द गरेका थिए जसले देशलाई यसको स्वतन्त्रताको लागि लड्न प्रेरित गर्‍यो। पछि जनरल टिक्का खानलाई पूर्वी बङ्गालको गभर्नर बन्न ढाका पठाइएको थियो तर पूर्व-पाकिस्तानी न्यायाधीशहरू, जस्टिस सिद्दिक लगायतले उनको शपथ लिन अस्वीकार गरिएका थिए। अर्कोतर्फ पश्चिम पाकिस्तानमा पाकिस्तान पिपुल्स राजनितीक दल र राष्ट्रपति याह्या खान सरकारमा पूर्वी पाकिस्तानबाट एक पार्टी हुनको पक्षमा थिएनन् जसकारण विधानसभा सत्र आयोजना गरिएको थिएन। पूर्वी पाकिस्तान बाङालीहरूबङ्गालीहरू र बहु-जातीय पश्चिम पाकिस्तानिहरूको बीच पाकिस्तानको संविधान र शासनको अधिकारको मुद्दाले अन्तत पूर्वी पाकिस्तानमा अशान्ति मच्चाएको थियो जसले केही समयमै गृह युद्धको रूप लिएको थियो।
पूर्वी पाकिस्तानमा पश्चिमी पाकिस्तानको समर्थन गर्नेहरूमा बिहारी समुदायलाई मार्च १९७१ को सुरुवात दिनमा एक दङ्गाको समयमा चट्टोग्राममा बाङालीबङ्गाली मानिसहरूद्वारा लगभग ३०० बिहारीहरूको हत्या गर्नको परिणामस्वरूप भएको असन्तुष्टीको प्रकोपको सामना गर्नु परेको थियो। चट्टोग्राममा भएको एक दङ्गाका कारण कयौँ बिहारीहरूको मृत्यु भएपछि पश्चिम पाकिस्तानले बिहारी नरसंहारको उपयोग गर्दै यस महिनाको २५ तारिखमा पूर्वी पाकिस्तानमा सेना तैनात गरेको थियो जसको नेतृत्व टिक्का खानले गरेका थिए जुन पछि उनको उत्तरदायित्व अन्तर्गत भएको अत्याचार र हत्याको लागि उनी "बाङालीकोबङ्गालीको हत्यारा" को रूपमा परिचित भएका थिए बाङालीबङ्गाली राष्ट्रवादी आन्दोलनलाई प्रतिबन्धित गर्नका र निरुत्साहित गर्नका लागि पाकिस्तानी सेनाले २६ मार्च १९८१ देखि २५ मे १९७१ ‘अपारेशन सार्चलाइट’ एक सुनियोजित सैन्य कार्वाहीको सुरुवात गरेका थिए।<ref name="Hassan 2000 p. 393">
{{cite book
| last = Hassan, Doctor of Philosophy (PhD)
पङ्क्ति ९९:
=== मुजिबुर-याह्या बैठक ===
 
जब पूर्वी पाकिस्तानका मानिसहरू स्वतन्त्रताको खोजीमा थिए तब याह्या खान ढाका आए र सरकार गठन गर्ने र सत्ता हस्तान्तरण गर्ने सम्बन्धमा शेख मुजीबसँग छलफल गर्न सुरु गरेका थिए। तर सोही समयमा पश्चिम पाकिस्तानी सेनाले पूर्वी पाकिस्तानमा नरसंहार गर्ने तयारी गरिरहेको थियो। बलूचिस्तानका हत्यारा भनेर चिनिने जनरल टिक्का खानलाई पूर्वी पाकिस्तानको गभर्नरका रूपमा ढाका पठाइएको थियो तर पूर्व-पाकिस्तानी न्यायाधीशहरू, जस्टिस सिद्दिक लगायतले उनको शपथ लिन अस्वीकार गरिएका थिए। पश्चिम पाकिस्तानबाट पछि भारि मात्रामा सेना र हतियारहरू पूर्वी पाकिस्तानमा ल्याउन ल्याउन सुरु गरिएको थियो। मार्च १० र १३ बीच, पाकिस्तान एयरलाइन्सले अत्यावश्यक कुराको रूपमा पूर्वी पाकिस्तानमा "सरकारी यात्रीहरू" ढुवानी गर्न सबै अन्तर्राष्ट्रिय उडानहरू रद्द गरेको थियो। प्राय: ती सबै "सरकारी यात्रीहरू" सेता पोशाक लगाएका पश्चिम पाकिस्तानी सैनिक थिए। गोला बारुद र हतियारले भरिएको एमभी स्वाट नामक पाकिस्तानी पानीजहाज चट्टोग्राको बन्दरगाहमा ल्याइएको थियो तर बन्दरगाहामा काम गर्नेहरूले सामानहरू उतार्न अस्वीकार गरेका थिए। पूर्वी पाकिस्तान राइफल्स नामक एक समूहले बाङालीबङ्गाली प्रदर्शनकारीहरूलाई गोली हान्न अस्वीकार गरे जसकारण बाङालीबङ्गाली सेनाले विद्रोहको सुरुवात गरेका थिए। धेरै आशाहरूको बाबजुद पनि, मुजिबुर-याह्या बैठक सफल हुन सकेन। मार्च २५ को रात, पाकिस्तानका राष्ट्रपति याह्या खानले पश्चिम पाकिस्तानी सेनालाई पूर्वी पाकिस्तान र सर्वसाधारणहरूलाई मार्नका लागि हरित सङ्केत दिँदै साँझ तिर पश्चिम पाकिस्तानको लागि प्रस्थान गरेका थिए।
 
=== अपारेशन सार्चलाइट ===
 
बाङालीबङ्गाली राष्ट्रवादी आन्दोलनलाई प्रतिबन्धित गर्न र निरुत्साहित गर्नका लागि पाकिस्तानी सेनाले २६ मार्च १९८१ देखि २५ मे १९७१ ‘अपारेशन सार्चलाइट’ नामक एक सुनियोजित सैन्य कार्वाहीको सुरुवात गरेका थिए भने उक्त सैन्य कार्वाहीले एक महिनाको भित्रै पूर्वी पाकिस्तानका केही प्रमुख सहरहरूमा रहेका सबै राजनैतिक दल तथा सेनाहरूलाई त्यहाँबाट हटाएका थिए।<ref>Salik, Siddiq, ''Witness To Surrender'', pp 63, 228–9 {{ISBN|984-05-1373-7}}</ref> पाकिस्तानी राज्यले मार्चको सुरुमा बाङालीहरूलाईबङ्गालीहरूलाई बिहारी विरोधी हिंसाको (जो पश्चिम पाकिस्तानका समर्थक थिए) आधारमा अपारेशन सार्चलाइट सुरु गर्न औचित्य प्रमाणित गरेको थियो।<ref>{{Cite book |title=Nationbuilding, Gender and War Crimes in South Asia |last=D' Costa |first=Bina |publisher=Routledge|year=2011|isbn=9780415565660|location=|page=103}}</ref> उक्त सैन्य कार्वाही हुनु भन्दा अगाडि सबै विदेशी पत्रकारहरूलाई योजनाबद्ध रूपमा पूर्वी पाकिस्तानबाट हटाइएको थियो।<ref>{{cite journal |last=Siddiqui |first=Asif |date=December 1997 |title=From Deterrence and Coercive Diplomacy to War: The 1971 Crisis in South Asia |journal=Journal of International and Area Studies |volume=4 |issue=1 |pages=73–92 |jstor=43106996}}</ref><ref>{{cite web |url = http://necrometrics.com/20c1m.htm#Bangladesh |title = Twentieth Century Atlas – Death Tolls |website=necrometrics.com |access-date=11 June 2017}}</ref>
<ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/GF23Df04.html|प्रकाशक=Asia Times|शीर्षक='Indians are bastards anyway'|अन्तिम=Debasish Roy Chowdhury|मिति=2005-06-23}}</ref>
<blockquote>সামরিক বাহিনীর বড় বড় অফিসারদের নিয়ে বৈঠকে ইয়াহিয়া খান ঘোষণা করেন "তিরিশ লক্ষ বাঙালিকে হত্যা করো, তখন দেখবে বাকিরা আমাদের হাত চেটে খাবে।" সে পরিকল্পনা মতোই ২৫ মার্চ রাতে পাকিস্তানি সেনাবাহিনী ''অপারেশন সার্চলাইট'' আরম্ভ করে যার উদ্দেশ্য ছিল বাঙালি প্রতিরোধ গুঁড়িয়ে দেয়া। এরই অংশ হিসাবে সামরিক বাহিনীর বাঙালি সদস্যদের নিরস্ত্র করে হত্যা করা হয়, ছাত্র ও বুদ্ধিজীবীদের নিধন করা হয় এবং সারা বাংলাদেশে নির্বিচারে সাধারণ মানুষ হত্যা করা হয়।</blockquote>
अपारेशन सार्चलाइटको मुख्य चरण मध्य मे महिनामा बाङालीलेबङ्गालीले अन्तिम प्रमुख सहरहरूमा कब्जा जमाएपछि समाप्त भएको थियो। यस सैन्य कार्वाहीले सन् १९७१ को बङ्गलादेश नरसंहार पनि सुरु गरेको थियो।<ref>{{cite news |last=Bergman|first=David|title=Questioning an iconic number|url= http://www.thehindu.com/opinion/lead/questioning-an-iconic-number/article5940833.ece |access-date=28 September 2016 |newspaper=The Hindu |date=24 April 2014 }}</ref> यस्ता सैन्या कार्वाही र नरसंहारले बाङालीहरूलाईबङ्गालीहरूलाई स्वतन्त्रताका लागि थप कडा रूपमा प्रस्तुत हुन प्रेरित गर्‍यो जसको फलस्वरूप त्यही वर्ष पूर्वी पाकिस्तानमा पश्चिम पाकिस्तानबाट छुट्टिएर बङ्गलादेशको रूपमा स्थापित भएको थियो।<ref>{{cite book | last = Rummel | first = Rudolph | author-link = Rudolph Rummel | title = Statistics of Democide: Genocide and Mass Murder since 1900 | chapter = Chapter 8: Statistics of Pakistan's Democide Estimates, Calculations, And Sources | page = 544 | isbn = 978-3-8258-4010-5| year = 1998 }}</ref> बङ्गलादेशी सञ्चार माध्यम र अङ्ग्रेजी रहेको सन्दर्भ पुस्तकहरूले आकस्मिक तथ्या प्रकाशित गरेका थिए जसले ढाकमा ३,००० देखि ३५ हजार र पुरै बङ्गलादेश भरी २,००,००० देखि ३०,००,००० को बीच मानिसहरूको मृत्यु भएको आँकलन गरिका थिए।<ref>{{cite web |author=Zunaid Kazi |url = http://www.virtualbangladesh.com/history/holocaust.html |title=History : The Bangali Genocide, 1971 |publisher=Virtual Bangladesh |archive-url = https://web.archive.org/web/20110723203401/http://www.virtualbangladesh.com/history/holocaust.html |archive-date=23 July 2011 |access-date=23 June 2011 }}</ref> यद्यपि बेलायती मेडिकल जर्नल सहित स्वतन्त्र अनुसन्धानकर्ताहरूले यो तथ्या १,२५,००० देखि ५,०५,००० को बीच रहेको भन्दै तथ्य सार्वजनिक गरेका थिए।<ref>{{cite news|url=http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/GF23Df04.html|newspaper=Asia Times|title=Indians are bastards anyway|last=Debasish Roy Chowdhury|date=23 June 2005}}</ref> अमेरिकी राजनीतिक वैज्ञानिक रुडोल्फ रुम्मेले १५ लाख व्यक्तिको मृत्यु भएको भनि भनाइ सार्वजनिक गरेका थिए। अपारेशन सार्चलाइटलाई भयानक नरसंहारको संज्ञा दिइएको थियो।
 
यस हिंसाले प्रान्तीय राजधानी ढाकमा केन्द्रित भए पनि यसले पूर्वी पाकिस्तानको सबै भागलाई असर गरेको थियो। ढाका विश्वविद्यालयका आवासीय छात्रवासहरू विषेश रूपमा आक्रमण लक्षित थिए।<ref name="nurullah">{{cite book
पङ्क्ति १२२:
=== सन् १९७१ को नरसंहार ===
 
पूर्वी पाकिस्तानमा यो नरसंहार २६ मार्च १९७१ मा अपारेशन सार्चलाइट नामक एक सैन्य कार्वाहीको सँगसँगै सुरु भएको थियो। यसद्वारा बाङालीकोबङ्गालीको के आत्मनिर्णयको अधिकारको मागलाई दबाउन र बाङालीहरूलाईबङ्गालीहरूलाई स्वतन्त्रता आन्दोलन गर्नबाट निरुत्साहित गर्नका लागि तत्कालीन पश्चिम पाकिस्तानले पूर्वी पाकिस्तान माथि सैनिक कार्वाही सुरु गरेको थियो। यस हत्याकाण्ड चलिरहँदा पूर्वी पाकिस्तानका सर्वसाधारणहरूले मुक्ति युद्धको सुरुवात गरेका थिए जसलाई बर्बरतापूर्वक दबाउनका लागि पश्चिम पाकिस्तानी सेना र जमात-ए-इस्लामी नामक एक कट्टर इस्लामी लडाकु दलले भयानक नरसंहार गरेका थिए जसमा ३ लाखदेखि ३० लाखसम्म अनुमानित सङ्ख्यामा सर्वसाधारणहरूको हत्या गरिएको थियो। यस हत्याकाण्डमा चलिरहँदा २ लाखदेखि ४ लाखको बीच बाङालीबङ्गाली महिला तथा युवतीहरू पश्चिम पाकिस्तानी सेनाले बलात्कारका गरेका थियो। महिलाहरूको विरुद्ध गरिएको अपराधहरूलाई जमात-ए-इस्लामीको समर्थन प्राप्त थियो। जमात-ए-इस्लामका नेताहरूले बाङालीबङ्गाली महिलाहरू 'सार्वजनिक सम्पत्ति' हुन् भनि घोषणा गरेका थिए। यस सैन्य कार्वाही तथा सङ्घर्षका कारण ८० लाखदेखि १ करोड मानिसहरू पूर्वी पाकिस्तानबाट भागेर छिमेकी देश भारतमा शरणार्थीको रूपमा शरण लिएका थिए जसमा अधिकांश हिन्दु धर्मवलम्बी थिए। यसै समय बाङालीबङ्गाली र उर्दू भाषी बिहारीको बीच पनि दङ्गाको सुरुवात भएको थियो।
 
=== स्वतन्त्रता घोषणा ===
 
[[File:Sheikh Mujibur Rahman in 1950.jpg|size|200px|thumb|शेख मुजिबुर रहमानले बङ्गलादेश पश्चिम पाकिस्तानबाट स्वतन्त्रत हुनु भन्दा अगाडिनै बङ्गलादेशको स्वतन्त्रताको घोषणा गरेका थिए।]]
२१ मार्चमा, बङ्गोबोन्धु शेख मुजीबुर रहमानको तर्फबाट, जियाउर रहमानले बङ्गलादेशका जनतालाई औपचारिक रूपमा चट्टोग्रामको कलुरघाट रेडियो स्टेसनबाट स्वतन्त्रता युद्धमा भाग लिन आग्रह गरेका थिए।<ref name="MMR Jalal">{{पुस्तक स्रोत|शीर्षक=The Sheikh Mujib Declaration of Independence of Bangladesh : U.S. Government Records and Media Documentation|प्रकाशक=Cbgr1971.org|पृष्ठ=২|युआरएल=http://cbgr1971.org/files/Mar261971DecOfIndep/FinalDeclarationBSMR.pdf|पहुँचमिति=२८ फेब्रुअरी २०१५}}</ref> सन् १९७१ मार्च २५ को आधी रातमा (लगभग बिहानको १:३० बजे तिर) शेख मुजिबुर रहमानलाई पाकिस्तानी आक्रमणकारीहरूले पक्राउ गरेका थिए भने पक्राउ पर्नुभन्दा केही समय अघि २५ मार्च बिहानको १२ बजेतिर उनले बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता घोषणा पत्रमा हस्ताक्षर गरे जसलाई प्रसारण गर्न चट्टोग्रामको तात्कालीन इपिआर प्रसारण केन्द्रमा पठाइएको थियो।<ref>{{cite web|last=Afreen Mallick|first=Sadya|title='Potua' and freedom's colours|url=http://archive.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=119256|newspaper=The Daily Star|access-date=12 February 2016|date=25 December 2009}}</ref> मार्च २६ मा, बेलाल मोहाम्मद, आबुल कासिम र चट्टोग्राम बेतार केन्द्रका केही अन्य अधिकारीहरू र स्थानीय अवामी लिगका नेता एम.ए हान्नानले सर्वप्रथम भाषण गर्दै शेख मुजिबको स्वतन्त्रताको घोषणालाई प्रचार गरेका थिए।<ref>{{cite web |url = http://arts.bdnews24.com/?p=2769 |title=সংযোজনস্বাধীনতার ঘোষণা: বেলাল মোহাম্মদের সাক্ষাৎকার |website=bdnews24.com |language=बाङ्ला }}</ref> २६ मार्चमा तात्कालीन पाकिस्तान सेनाका बाङालीबङ्गाली अफिसर मेजर जियाउर रहमानले चट्टोग्रामको कलुरघाट रेडियो स्टेसनबाट बङ्गलादेशको स्वतन्त्रताको घोषणा गरेका थिए।<ref name="The Age-01">{{वेब स्रोत|शीर्षक=Troops Battle Rag-Tag Battle|युआरएल=http://www.docstrangelove.com/uploads/1971/foreign/19710329_theage_when_tanks_took_over_the_talking.pdf|पहुँचमिति=१ मार्च २०१५|कार्य=হাওয়ার্ড হুইটেন|मिति=२९ मार्च १९७१}}</ref>
{{उक्ति|এটাই হয়ত আমার শেষ বার্তা, আজ থেকে বাংলাদেশ স্বাধীন। আমি বাংলাদেশের মানুষকে আহ্বান জানাই, আপনারা যেখানেই থাকুন, আপনাদের সর্বস্ব দিয়ে দখলদার সেনাবাহিনীর বিরুদ্ধে শেষ পর্যন্ত প্রতিরোধ চালিয়ে যান। বাংলাদেশের মাটি থেকে সর্বশেষ পাকিস্তানি সৈন্যটিকে উৎখাত করা এবং চূড়ান্ত বিজয় অর্জনের আগ পর্যন্ত আপনাদের যুদ্ধ অব্যাহত থাকুক।}}
शेख मुजिबुर रहमानको घोषणाको टेलिग्राम मार्फत पाढ्ने चट्टोग्राका केही विद्यार्थीसम्म पुगेको थियो। उक्त सन्देशलाई बाङ्लामा अनुवाद डा मञ्जुला अनवरले गरेका थिए।<ref name="টেলিগ্রাফ-১">{{वेब स्रोत|शीर्षक=CIVIL WAR FLARE E.PAKISTAN|युआरएल=http://www.docstrangelove.com/uploads/1971/foreign/19710327_dt_civil_war_flares_in_e_pakistan.pdf|पहुँचमिति=१ मार्च २०१५|कार्य=ডেভিড লোশহাক}}</ref> केही विद्यार्थीहरूले पाकिस्तान प्रसारण निगमको नजिक एबटआबाद स्टेसनबाट सन्देश प्रसारित गर्नका लाग उच्च अधिकारीहरूबाट अनुमति प्राप्त गर्न विफल रहेका थिए।<ref name=Gupta>{{cite book |last=Sen Gupta |first=Jyoti |date=1974 |title=History of freedom movement in Bangladesh, 1943–1973: some involvement |url=https://books.google.com/books?id=DedtAAAAMAAJ |location=Calcutta |publisher=Naya Prokash |pages=325–326 |access-date=18 February 2013}}</ref> तर यस सन्देशलाई केहीपटक स्वतन्त्र स्वाधीन बाङ्ला रेडियो केन्द्र कलुरघाटमा केही विद्रोही बाङालीबङ्गाली रेडियो कार्यकर्ताहरूद्वारा स्थापित गरिएको थियो। पछि उक्त रेडियो स्टेसनलाई सुरक्षा प्रदान गर्न र उक्त घोषणालाई पढ्न प्रमुख अधिकारी जियाउर रहमानलाई आग्रह गरिएको थियो। जियाउर रहमानले शेख मुजिबुर रहमानको तर्फबाट बङ्गलादेश स्वतन्त्र भएको भन्दै घोषणा गरेका थिए। कलुरघाट रेडियो स्टेसनको प्रसारण क्षमता सीमित थियो तर सन्देश बङ्गालको खाडीमा रहेको एक जापानी जहाजद्वारा पुनः प्रसारण गरिएको थियो र त्यसपछि रेडियो अस्ट्रेलिया र पछि बीबीसीद्वारा पनि यस समाचारलाई प्रसारण गरिएको थियो।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=DedtAAAAMAAJ|title=History of freedom movement in Bangladesh, 1943–1973: some involvement|last=Gupta|first=Jyoti Sen|year=1974|publisher=Naya Prokash|isbn=|location=|pages=325–326|language=अङ्ग्रेजी}}</ref><ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=declaration of independence of Bangladesh-Original Speech by Ziaur Rahman|युआरएल=https://www.youtube.com/watch?v=h_n9AvFWGeA|वेबसाइट=ইউটিউব}}</ref> कलुरघाट रेडियो स्टेसनको प्रसारण क्षमता सीमित थियो तर सन्देश बङ्गालको खाडीमा रहेको एक जापानी जहाजद्वारा पुनः प्रसारण गरिएको थियो र त्यसपछि रेडियो अस्ट्रेलिया र पछि बीबीसीद्वारा पनि यस समाचारलाई प्रसारण गरिएको थियो।<ref name=NYT-01>{{वेब स्रोत|शीर्षक=Sheik Mijib Arrested After a Broadcast Proclaiming Region's Independence DACCA CURFEW EASED Troops Said to Be Gaining in Fighting in Cities -Heavy Losses Seen|युआरएल=http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9A05E1D71131E73BBC4F51DFB566838A669EDE#|पहुँचमिति=२७ फेब्रुअरी २०१५}}</ref> सन् १९७१ मार्च २७ को यो घोषणाले बङ्गलादेशी भूमिमा ९ महिनासम्म चलेको स्वतन्त्रताको रक्तपातपूर्ण युद्धको सुरूवात गर्दछ।<ref name=Betar>{{Cite news|title=Swadhin Bangla Betar Kendro and Bangladesh's Declaration of Independence|url=http://archive.thedailystar.net/forum/2008/march/declaration.htm|archiveurl=http://archive.thedailystar.net/forum/2008/march/declaration.htm|archivedate=২৭-শে ফেব্রুয়ারি|work=Mashuqur Rahman and Mahbubur Rahman Jalal|agency=দ্য ডেইলি স্টার|date=মার্চ ২০০৮}}</ref>
{{उक्ति|আমাদের মহান নেতা, বাংলাদেশের সর্বাধিনায়ক শেখ মুজিবুর রহমানের হয়ে আমি বাংলাদেশের স্বাধীনতা ঘোষণা করছি। এটি আরও ঘোষণা করা হচ্ছে যে বাংলাদেশের সাড়ে সাত কোটি জনগণের নির্বাচিত জনপ্রতিনিধিদের একমাত্র নেতা হচ্ছেন শেখ মুজিবুর রহমান। আমি সেই কারণে আমাদের মহান নেতা শেখ মুজিবুর রহমানের হয়ে বিশ্বের সকল গণতান্ত্রিক রাষ্ট্র বিশেষ করে বৃহৎ বিশ্ব ও প্রতিবেশীদের কাছে কার্যকারী পদক্ষেপ নেয়ার জন্য অনুরোধ করছি। পাকিস্তানের সেনাবাহিনীর হামলার ফলে ভয়াবহ গণহত্যা শুরু হয়েছে। অধিকাংশ জনগণের বৈধভাবে নির্বাচিত জনপ্রতিনিধি নিপীড়নকারী, এটি একটি ক্রূর কৌতুক ও মিথ্যা অপবাদ যার কাউকে বোকা বানানো উচিত নয়। বিরোধ নিষ্পত্তির ক্ষেত্রে প্রধান পদক্ষেপগুলোর মধ্যে প্রথম হতে হবে নিরপেক্ষতা, দ্বিতীয় শান্তি এং তৃতীয় সকলের সাথে বন্ধুভাবপন্ন ও কারো সম্বন্ধে অজ্ঞানতা নয়। ─ আল্লাহ্ সহায় হোক, জয় বাংলা।}}
२६ मार्च १९७१ को दिनलाई बङ्गलादेशको आधिकारिक स्वतन्त्रता दिवसको रूपमा लिइन्छ।<ref>{{cite web |url=http://www.virtualbangladesh.com/history/declaration.html |title=History : The Declaration of Independence |website=Virtual Bangladesh |archive-url=https://web.archive.org/web/20140901035519/http://www.virtualbangladesh.com/history/declaration.html |archive-date=1 September 2014}}</ref> जुलाई १९७१ मा भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले पुरानो पूर्वी पाकिस्तानलाई बङ्गलादेश भनेर जनसमुदाय समक्ष उल्लेख गरेकी थिइन् तर केही पाकिस्तानी र भारतीय अधिकारीहरूले १६ डिसेम्बर १९७१ सम्म "पूर्वी पाकिस्तान"कै नाम प्रयोग गरिरहेका थिए।<ref>[https://books.google.com/books?vid=ISBN0876091990&id=srCLD-PXl-gC&pg=PA143&lpg=PA143&dq=pakistan+army#PPA37, M1 India, Pakistan, and the United States: Breaking with the Past By Shirin R. Tahir-Kheli] {{ISBN|0-87609-199-0}}, 1997, Council on Foreign Relations. pp 37</ref><ref name=Archive-01>{{वेब स्रोत|शीर्षक=Bangladesh Genocide Archives – Foreign Newspaper Reports|युआरएल=http://www.docstrangelove.com/2007/12/02/bangladesh-genocide-archives-foreign-newspaper-reports/|वेबसाइट=Docstrangelove.com|पहुँचमिति=१ मार्च २०१५|अभिलेखयुआरएल=https://web.archive.org/web/20150228024237/http://www.docstrangelove.com/2007/12/02/bangladesh-genocide-archives-foreign-newspaper-reports/|अभिलेखमिति=२८ फेब्रुअरी २०१५}}</ref>
पङ्क्ति १४५:
=== मार्चदेखि जुन महिनासम्मको युद्ध ===
 
बङ्गलादेश स्वतन्त्रता युद्धको समयमा बङ्गलादेशको मुक्तिका लागि लडिरहेका लडाकुहरू देशको सम्पूर्ण स्थानमा फैलिएको बसेका थिए तर उक्त सेनाले पाकिस्तानी सेनालाई सहर प्रवेश गर्नबाट प्रतिरोध गर्नु सहज थिएन् र प्रतिरोध लामो समयसम्म हुने आशा गरिएको थिएन। यद्यपि जब पाकिस्तानी सेनाहरू विभिन्न स्थानमा छरिन थाले, त्यसपछि बङ्गलादेशको मुक्तिका लागि लडिरहेका लडाकुले पाकिस्तानी सेनालाई केही स्थानहरूमा प्रतिरोध गर्न सफल बनेका थिए भने उनीहरू थप सक्रियता पूर्वक विभिन्न स्थानमा छरिएका थिए।<ref>{{cite web |url= https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/3452.htm |title=Bangladesh |website=State.gov |date=24 May 2010 |access-date=23 June 2011 }}</ref> पाकिस्तानी सेनाले उनीहरूलाई विभिन्न स्थानमा आक्रमण गर्न खोजे तर बाङालीबङ्गाली सेनाको बढ्दो सङ्ख्याले यस भूमिगत बङ्गलादेशी सेना लाई असक्षम तुल्यायो। पछि विभिन्न स्थानमा रहेका यस्ता लडाकुहरू विस्तारै मुक्तिबहिनीमा विलय हुँदै गए र उनीहरूका लागि हातहतियार भारतबाट आयात हुने गरेको थियो। पाकिस्तानले पछि दुई विभागहरूमा हवाईयात्राका साथ आफ्नो सेनाको पुनर्गठन गरेको थियो। पाकिस्तानी सेनाले राजाकार, अल-बद्रस र अल-शमश (अधिकांश मुस्लिम लिग र अन्य इस्लामी समूहका सदस्य थिए) र स्वतन्त्रताको विरोध गर्ने अन्य बाङालीहरूबङ्गालीहरू र विभाजनको समयमा बसोबास गर्ने बिहारी मुसलमानको अर्धसैनिक बल पनि खडा गर्न सफल भएका थिए।
ढाकामा भएको नरसंहार पछि पाकिस्तानी सैन्य बलले १० अप्रिलसम्म पुरै बङ्गलादेशलाई आफ्नो कब्जामा लिने योजना बनाएका थिए तर बङ्गलादेशी सेनाका सदस्यहरू, विद्यार्थी र सर्वसाधारणहरूले पाकिस्तानी सेनालाई प्रतिरोध गर्न सुरु गरेका थिए। चट्टोग्राममम बाङालीबङ्गाली सेनाका सदस्यहरूले विद्रोह गर्दै सहरका ठूला भूभागहरूमा नियन्त्रण प्राप्त गर्न सफल भएका थिए। चट्टोग्राम सहरमा नियन्त्रण पाउनका लागि बाङालीबङ्गाली सेनाले पाकिस्तानी सेना विरुद्ध निकै सङ्घर्ष गर्नु परेको थियो। कुष्टिया, पाबना, बगुडा, दिनाजपुर र अन्य जिलहरूमा पनि बाङालीबङ्गाली सेनाले विद्रोह गर्दै उक्त स्थानहरूलाई नियन्त्रणमा लिएका थिए।<ref>Jacob, Lt. Gen. JFR, Surrender at Dacca, pp 90–91</ref> पाकिस्तानी सेनाले पछि अधिक सङ्ख्यामा सेना र हातहतियारसहित थुप्रै क्षेत्रहरूमा कब्जा गरेका थिए। मार्च महिनाको अन्त्यतिर पाकिस्तानी सेनाहरू बङ्गलादेशका विभिन्न गाउँहरूमा पुगेर आतङ्क मच्चाउन सुरु गरेका थिए।
 
सन् १९७१ अप्रिल १७ का दिन बङ्गलादेशको अस्थायी सरकार कुष्ठिया जिल्लाको मेहेरपुर उपविभाग (हाल जिल्ला) वैद्यनाथला अन्तर्गत भाबेरपारा (हालको मुजिबनगर) गाउँमा स्वतन्त्रा युद्ध गर्नका लागि औपचारिक रूपमा स्थापना भएको थियो।<ref>Islam, Major Rafiqul, ''A Tale of Millions'', pp. 227, 235</ref> शेख मुजिबुर रहमानको अनुपस्थितिमा उनलाई राष्ट्रपति बनाई अस्थायी सरकारको गठन गरिएको थियो भने तत्कालीन समयमा सैयल नजरुल इस्लामले कार्यवाहक राष्ट्रपतिको रूपमा र ताजउद्दसन अहमदले प्रधानमन्त्रीको रूपमा काम गरेका थिए। पाकिस्तानी सेना र बाङालीबङ्गाली मुक्तिबहिनीको बिचमा बीचको बढ्दो युद्धका कारण अनुमानित १ करोड बाङालीहरूलेबङ्गालीहरूले भारतीय राज्य असम र पश्चिम बङ्गालमा शरण लिएका थिए।
 
=== जुनदेखि सेप्टेम्बरसम्मको युद्ध ===
 
बङ्गलादेशी सेनाको एक समूह ११ जुलाईमा गठन गरिएको थियो जसमा मुहम्मद आताउल गनि ओसमानीलाई मन्त्रिमण्डलको एक सदस्यको रूपमा सेनापति घोषित गरिएको थियो भने आब्दुर रबलाई प्रमुख सेनानीको भूमिकामा राखिएको थियो।<ref>{{cite web |url = http://www.liberationwarmuseumbd.org/history/#blaf |title=Bangladesh Liberation Armed Force |website=Liberation War Museum, Bangladesh }}</ref> त्यस्तैगरि आब्दुल करिम खोन्दकारलाई कर्मचारीहरूको उपप्रमुख र एआर चौधरीलाई सहायक प्रमुखको भूमिकामा खटाइएको थियो। द्वन्द्वका बेला मुक्तिबहिनीको भूमिकाबारे सेनापति ओसमानी भारतीय नेतृत्वसँग असहमत थिए।<ref name="Untold heroism of Muktibahini Frogmen">{{cite book|last=Roy|first=Mihir, K|title=War in the Indian Ocean|year=1995|publisher=Lancer Publisher & Distributor|location=56, Gautaum Nagar, New-Delhi, 110049, India|isbn=978-1-897829-11-0|page=154}}</ref><ref name="On the water front spectacular achievement">{{cite book|last=Robi|first=Mir Mustak Ahmed|title=Chetonai Ekattor|year=2008|publisher=Zonaki Publisher|location=38, Bangla Bazar (2nd Floor), Dacca-1100, Bangladesh|url=http://opac.iub.edu.bd/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=15244&query_desc=%28su%3A{Bangladesh}%29|page=69}}</ref> भारतीय नेतृत्वले सुरुमा ८,००० बाङालीबङ्गाली सेनाहरूलाई सैनिक प्रशिक्षण दिने कल्पना गरेका थिए।
 
जुलाईमा बङ्गलादेशलाई ११ क्षेत्रहरूमा विभाजन गरिएको थियो जसमा प्रत्येक क्षेत्रहरूमा एक सेनापति र उनको समूहहरूलाई खटाइएको थियो जो पाकिस्तानी सेनाद्वारा सेनापदबाट निकालिएको थियो भने उनीहरू बङ्गलादेश स्वतन्त्रता युद्धमा प्रशिक्षकको भूमिका सम्हाल्दै मुक्तिबाहिनीमा सामेल भएका थिए। उनीहरूको अधिकांश प्रशिक्षण शिविर सीमा क्षेत्र वरिपरिका क्षेत्रहरूमा हुन्थ्यो र भारतको सहायताबाट सञ्चालित थियो।<ref>মুক্তিযুদ্ধের ইতিহাস (পৃষ্ঠা ৯) - মুহম্মদ জাফর ইকবাল</ref> १०औँ क्षेत्र ओसमानीको अधिनमा राखिएको थियो जसमा नौसेना सेनापति र कर्णेलहरूको विशेष बल सामेल थिए। मुक्ति युद्धका लागि अनुमानित १ लाख सैनिकहरूलाई प्रशिक्षण दिइएको थियो। जुन र जुलाई महिनाको बीच मुक्तिबाहिनीले अपारेशन ज्याकपट नामक एक सैन्य कार्वाहीको सुरुवात गरेका थिए भने उक्त सैन्य कार्वाहीको माध्यमबाट भारतीय सहायताको साथ सीमामा सेनाको पुनः सङ्गठित गर्न सफल भएका थिए र सीमामा २०००-५००० लडाकुहरूलाई पठाउन सुरु गरेका थिए। पछि विभिन्न कारणहरूले गर्दा (उचित प्रशिक्षणको अभाव, आपूर्तिको अभाव, बङ्गलादेश भित्र उचित समर्थन सञ्जालको अभाव) मुक्तिबाहिनी आफ्नो उद्देश्य प्राप्त गर्न असफल भएको थिए।<ref>গেরিলাদেৱ ইতিহাস (পৃষ্ঠা ১০) - মুহম্মদ জাফর ইকবাল</ref> बाङालीबङ्गाली नियमित सैन्य बलले मयमनसिङ्ह, कुमिल्ला र सिलेटमा पाकिस्तान माथि आक्रमण गरेका थिए।
 
छापामार आक्रमण जो प्रशिक्षणको समयमा केही बेरका लागि स्थगित भएको थियो पछि त्यसलाई पुनः निरन्तर दिइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=http://www.liberationmuseum.org.bd/bangladesh_liberation_armed_forces.htm|शीर्षक=Bangladesh Liberation Armed Force|अभिलेखयुआरएल =https://web.archive.org/web/20080317014224/http://www.liberationmuseum.org.bd/bangladesh_liberation_armed_forces.htm |अभिलेखमिति=१७ मार्च २००८ }}</ref> स्वतन्त्रता बाहिनीले पछि ढाकाका आर्थिक र सैन्य किल्लाहरूमा आक्रमण गरेका थिए जसको सफलताको प्रमुख कारण अपारेशन ज्याबपट थियो। <ref>[http://www.bengalrenaissance.com/war.html List of Sectors in Bangladesh Liberation War]</ref> मुक्तिबाहिनीद्वारा सञ्चालन अपारेशन ज्याकपट नामक एक सैन्य कार्वाहीले १५ अगस्ट १९७१ मा चट्टोग्राा, मोङ्ला, नारायनगञ्ज र चाँदपुरमा रहेका पाकिस्तानी सेनाका पानी जहाजहरूमा बम बारुद खसाली ध्वस्त पारेका थिए जसकारण थुप्रै पाकिस्तानी सेनाको मृत्यु भएको थियो।<ref>[http://www.bengalrenaissance.com/war.html সেক্টরসমূহের তালিকা]</ref>
पङ्क्ति २०३:
'''क्षेत्र सङ्ख्या १०'''
 
यस क्षेत्र एक नौसेनाका सेनापतिको नेतृत्वमा गठित भएको थियो। यस क्षेत्रमा परिचालित सैन्य बलको गठनको सुरुवात फ्रान्समा प्रशिक्षित पाकिस्तानी नौसेनाका आठ बाङालीबङ्गाली नौसैनिकहरूले गरेका थिए। जसमा गाजी मोहाम्मद रहमतुल्लाह (प्रमुख सैनिक अधिकारी), सैयद मोशर्रफ होसेन (अधिकारी), आमिन उल्लाह शेख, आहसान उल्लाह, एडब्ल्यू चौधुर, बदीउल आलम, एआर मिया र आबेदुर रहमान रहेका थिए।
यी आठ बाङालीबङ्गाली सैनिकहरूलाई भारतीय नौसेनाको व्यवस्थापन अन्तर्गत दिल्लीको नजिकको जमुना नदीमा विशेष नौसेना प्रशिक्षण दिइएको थियो। त्यस पछि पाकिस्तान नौसेनाको केही सैनिकहरूले बङ्गलादेशी नौसेनामा सामेल भएका थिए। पौडी खेल्न कौशल १५० विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न स्थानबाट छनोट गरी विद्यार्थी प्रशिक्षणको लागि प्रशिक्षण केन्द्रमा पठाइएको थियो। उनीहरूलाई बम फाल्ने र बमहरूको प्रयो गरी जहाजहरू माथि आक्रमण गर्न प्रशिक्षण दिइएको थियो। प्रशिक्षण पछि चार टोलीहरूलाई अगस्टको पहिलो हप्तामा चट्टोग्राम, नारायनगञ्ज, दाउडकान्दि र मङ्ला बन्दरगाहमा पठाइएको थियो जसलाई समुद्री किनारमा गरेका जहाजहरूलाई नष्ट गर्न आदेश दिइएको थियो। पाकिस्तानको स्वतन्त्रता दिवस (१४ अगस्ट) का दिन, चार समूहहरूले एकैसाथ कयौँ पाकिस्तानी जहाजहरू माथि आक्रमण गरी नष्ट गरिदिएका थिए। चट्टोग्राम बन्दरगाहमम एडब्ल्यू चौधुरीको नेतृत्वमा रहेको एक दलले सात जहाजहरूलाई नष्ट गरेका थिए जसमा पाकिस्तानी मालवाहक जहाज एमडी ओह्रमाज्द र एमभी अल-अब्बास सामेल थिए। यसपछि अक्टोबर र नोभेम्बरमा देशको सबै बन्दरगाहहरूमा यही तरिकाबाट केही सफल आक्रमणहरू गरिएका थिए जसकारण पाकिस्तानी सेनाका कयौँ जहाजहरू डुबेका थिए।<br>
 
'''क्षेत्र सङ्ख्या ११'''<br>
पङ्क्ति २१६:
== सन् १९७१ भारत-पाकिस्तान युद्ध ==
 
सन् १९७१ को भारत-पाकिस्तान युद्धलाई इतिहासकै सबैभन्दा छोटो युद्धहरू मध्येमा लिइन्छ।<ref name=Lyon>{{cite book|last=Lyon|first=Peter|title=Conflict between India and Pakistan: An Encyclopedia|url=https://archive.org/details/conflictbetweeni00lyon|url-access=limited|year=2008|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-712-2|page=[https://archive.org/details/conflictbetweeni00lyon/page/n182 166]|quote=India's decisive victory over Pakistan in the 1971 war and emergence of independent Bangladesh dramatically transformed the power balance of South Asia}}</ref><ref name=Kemp>{{cite book|last=Kemp|first=Geoffrey|title=The East Moves West India, China, and Asia's Growing Presence in the Middle East|url=https://archive.org/details/eastmoveswestind00kemp|url-access=limited|year=2010|publisher=Brookings Institution Press|isbn=978-0-8157-0388-4|page=[https://archive.org/details/eastmoveswestind00kemp/page/n60 52]|quote=However, India's decisive victory over Pakistan in 1971 led the Shah to pursue closer relations with India}}</ref><ref name=Byman>{{cite book|last=Byman|first=Daniel|title=Deadly connections: States that Sponsor Terrorism|url=https://archive.org/details/deadlyconnection00byma_576|url-access=limited|year=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-83973-0|page=[https://archive.org/details/deadlyconnection00byma_576/page/n170 159]|quote=India's decisive victory in 1971 led to the signing of the Simla Agreement in 1972}}</ref> यो युद्ध भारत र पाकिस्तानको बीच एक सैन्य लडाइ थियो जुन पूर्वी पाकिस्तानमा बङ्गलादेश स्वतन्त्रता युद्धको समयमा भएको थियो।<ref name="Shuja Nawaz 2008">{{cite book |last=Nawaz |first=Shuja |title=Crossed Swords: Pakistan, Its Army, and the Wars Within |date=2008 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-547697-2 |page=329}}</ref><ref name="books.google.com">{{cite book|url=https://books.google.com/?id=LCaAQCnO3QQC&pg=PA81&q=5000%20miles%20square%20indian%20army%201971|title=Benazir, a Profile&nbsp;– M. G. Chitkara|accessdate=27 July 2012|isbn=9788170247524|author1=Chitkara|first1=M. G|year=1996}}</ref><ref name="https">{{cite book|url=https://books.google.com/?id=Ek00fuXVz1wC&pg=PA117&q=5000%20miles%20indian%20army%201971|title=Kashmir in Conflict: India, Pakistan and the Unending War&nbsp;– Victoria Schofield|date=18 January 2003|accessdate=27 July 2012|isbn=9781860648984|author1=Schofield|first1=Victoria}}</ref> ३ डिसेम्बर १९७१ का दिन उत्तर भारतका ११ भारतीय वायु सैन्य किल्लाहरूमा पाकिस्तानद्वारा हवाई आक्रकण सुरु गरेपछि भारत-पाकिस्तान युद्ध चर्किएको थियो।<ref>{{Cite web|title = 1971: Making Bangladesh a reality – I|url = http://www.indiandefencereview.com/news/1971-making-bangladesh-a-reality-i/|website = Indian Defence Review|accessdate = 21 June 2015}}</ref> बाङालीबङ्गाली राष्ट्रवादीहरूको समर्थनमा बङ्गलादेश स्वतन्त्रता युद्धकै समयमा भारत र पाकिस्तानको युद्ध सुरुवात भएको थियो। पाकिस्तानको साथ पूर्वी र पश्चिमी गरी दुवै क्षेत्रहरूमा सैन्य लडाइ तथा सङ्घर्ष सुरुवात भएको थियो।<ref name="injuredsoldiers">{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/blogs/inside-politics/this-vijay-diwas-remember-the-sacrifices-and-do-good-by-our-disabled-soldiers/|title=This Vijay Diwas, remember the sacrifices and do good by our disabled soldiers|work=Times of India|quote=About 3,843 Indian soldiers died in this war that resulted in the unilateral surrender of the Pakistan Army and led to the creation of Bangladesh. Among the soldiers who returned home triumphant were also 9,851 injured; many of them disabled.|date=16 December 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181217134312/https://timesofindia.indiatimes.com/blogs/inside-politics/this-vijay-diwas-remember-the-sacrifices-and-do-good-by-our-disabled-soldiers/|archive-date=17 December 2018|url-status=live|df=dmy-all}}</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=DeeGAwAAQBAJ&pg=PA11#v=onepage&q=3843%201971%20war%20india%20deaths Vulnerable India: A Geographical Study of Disaster By Anu Kapur]</ref>
 
इन्दिरा गान्धीको प्रधानमन्त्री मन्त्रालयले २८ अप्रिल १९७१ मा भारतीय सेनाका तत्कालीन सेनाध्यक्ष श्याम मानेकशलाई पूर्वी पाकिस्तानमा जानका लागि निर्देशन दिइएको थियो।<ref>{{cite web |url=http://indiannavy.nic.in/t2t2e/Trans2Trimph/chapters/10_1971%20wnc1.htm |title=Chapter 10: Naval Operations In The Western Naval Command |website=Indian Navy |archive-url=https://web.archive.org/web/20120223133540/http://indiannavy.nic.in/t2t2e/Trans2Trimph/chapters/10_1971%20wnc1.htm |archive-date=23 February 2012}}</ref><ref>{{cite web|url=http://orbat.com/site/cimh/navy/navy_1971_kills.html |title=Damage Assessment– 1971 Indo Pak Naval War |publisher=Orbat.com |accessdate=27 July 2012 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120319212243/http://orbat.com/site/cimh/navy/navy_1971_kills.html |archivedate=19 March 2012 }}</ref> केही समयपछि भारतमा रहेका शरणार्थी शिविरहरूको प्रयोग भारतको विदेशी गुप्तचर निकाय र पूर्वी पाकिस्तानका सैन्य अधिकारीहरूद्वारा गरिएको थियो।<ref>{{cite web|url=https://www.globalsecurity.org/military/world/pakistan/air-force-combat.htm|title=Pakistan Air Force Combat Expirence|quote=Pakistan retaliated by causing extensive damage through a single B-57 attack on Indian naval base Okha. The bombs scored direct hits on fuel dumps, ammunition dump and the missile boats jetty.|work=Global Security|date=9 July 2011}}</ref><ref>{{cite book|author=Dr. He Hemant Kumar Pandey & Manish Raj Singh|title=INDIA’S MAJOR MILITARY & RESCUE OPERATIONS|page=117|publisher=Horizon Books ( A Division of Ignited Minds Edutech P Ltd), 2017|date=1 August 2017}}</ref><ref>{{cite book|author=Col Y Udaya Chandar (Retd)|title=Independent India's All the Seven Wars|publisher=Notion Press, 2018|date=2 January 2018}}</ref> जब भारतकी तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको नेतृत्वमा भारत पाकिस्तान विरुद्धको युद्धका लागि तैयार थियो तब सोभियत सङ्घले कथित रूपमा पाकिस्तानका राष्ट्रपति याह्या खानलाई भारत विरुद्ध युद्धबाट बच्न र पूर्वी पाकिस्तानमा शान्तिपूर्ण राजनीतिक समझौता गर्नका लागि एक गुप्त सन्देश पठाइएको थियो किनभने यदि भारत विरुद्ध युद्धमा पाकिस्तान सामेल भयो भने पाकिस्तानी सेनालाई दुई पक्षको नियन्त्रण गर्न लगभग असम्भव जस्तै हुने।अनुमनन लगाइएको थियो।<ref name=Lal>{{cite book|author=Air Chief Marshal P C Lal|title=My Days with the IAF|url=https://books.google.com/?id=vvTM-xbW41MC|year=1986|publisher=Lancer|isbn=978-81-7062-008-2|page=286}}</ref><ref name="indiadefenceupdate.com">{{cite web |url=http://www.indiadefenceupdate.com/news94.html |title=The Battle of Longewala—The Truth |website=India Defence Update |archive-url=https://web.archive.org/web/20110608050522/http://www.indiadefenceupdate.com/news94.html |archive-date=8 June 2011}}</ref> त्यसको बाबजुद पाकिस्तानका तत्कालीन राष्ट्रपति याह्या खानले आफ्ना लडाकु तथा सेनाहरूलाई युद्धका लागि तैयार रहन आदेश दिएका थिए।<ref name="MSN Encarta">{{cite web |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761588350_3/Indo-Pakistani_Wars.html# |title=Indo-Pakistani Wars |work=MSN Encarta |access-date=20 October 2009 |archive-url=https://www.webcitation.org/5kwrHv6ph?url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761588350_3/Indo-Pakistani_Wars.html |archive-date=1 November 2009 |url-status=}}</ref> २३ नोभेम्बर १९७१ का दिन पाकिस्तानमा आपातकालको स्थिति घोषित गरिएको थियो जबकि अर्कोतर्फ भारतले भारतीय सेनाहरूलाई तैनातीका साथ आफ्ना पश्चिमी सीमाहरूमा नियन्त्रण गर्न सुरु गरेका थिए।
पङ्क्ति २४०:
ढाकामा रहेका संयुक्त राष्ट्र सङ्घका प्रतिनिधि पल मार्क हेनरीलाई उक्त आवेदन हस्तान्तरण गरिएको थियो। पाकिस्तानी समूहहरूमा भने यो सन्देश मालिक-फरमान आली सन्देशको रूपमा परिचित छ। तर अर्को दिन यस आवेदनलाई पाकिस्तानी पक्षका तर्फबाट फिर्ता लिइएको थियो। बङ्गलादेशको स्वतन्त्रताका लागि लडिरहेका स्वतन्त्र सेनानी र भारतीय सेनाले पुनः ढाकामा घेरा हाली पाकिस्तानी सेनाको आत्मसमर्पणको माग गरेका थिए।<ref>[http://www.newint.org/issue332/guess.htm Guess who's coming to dinner] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070224195916/http://www.newint.org/issue332/guess.htm |date=24 February 2007 }} Naeem Bangali</ref> गभर्नर मालिकको नेतृत्वमा पूर्वी पाकिस्तानको कठपुतली सरकारले पनि गठबन्धनको घर (अहिले बङ्गाभवन) मा भएको बम विष्फोटका कारण राजीनामा दिँदै होटल इन्टरकन्टिनेन्टल (अहिलेको होटल शेराटन) मा शरण लिएका थिए। त्यस समयमा शान्तिपूर्ण आत्मसमर्पणका लागि आकाशबाट निरन्तर रूपमा प्रचारपत्रहरू तथा प्रचाहरू खसालिएको थियो।
 
भारत पाकिस्तान युद्ध पछि आत्मसमर्पण दस्तावेजहरूलाई प्रमुख सेनानी जगजीत सिंह अरोरा र अन्य भारतीय सेनाका सेनानीहरू; जनरल सगत सिंह र जनरल राफेल फराज ज्याकबद्वारा हेलिकप्टरको माध्यमबाट ढाका ल्याइएको थियो।<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.go.jp/policy/other/bluebook/1972/1972-1-9.htm|title=Situation in the Indian Subcontinent|work=mofa.go.jp}}</ref> आत्मसमर्पणको पत्रमा १६ डिसेम्बर १९७१ का दिन दिउँसोको ४ बजेर ३१ मिनेटमा हस्ताक्षर गरिएको थियो जो प्रमुख सेनानी जगजीत सिंह अरोरा र ए.ए को बीच ढाकामा रमना रेसकोर्स मैदानमा भएको थियो। यस प्रकार समझौताले बङ्गलादेश स्वतन्त्रता युद्धलाई समाप्त गरेको थियो। १६ डिसेम्बरलाई बङ्गलादेशमा विजय दिवसको रूपमा मनाइन्छ। जनरल नियाजी र उनका बाङालीबङ्गाली समर्थकहरू सहित लगभग ९०,००० पाकिस्तान पूर्वी सैनिकहरूलाई भारतीय सेनाद्वारा युद्ध बन्धिको रूपमा लिइएको थियो। पाकिस्तानले गरेको यस आत्मसमर्पण द्वितीय विश्व युद्ध पछिको सबैभन्दा ठूला आत्मसमर्पण रूपमा परिचित छ।
 
१६ डिसेम्बरको दिन दिउँसोको रेसकोर्स मैदान (हाल सोहरावर्दी उद्यान) मा बङ्गलादेशमा पाकिस्तानी सेनाका महासेनानी नियाजीले हजारोँ उत्साहीत मानिसहरूको अगाडि आत्मसमर्पण दस्तावेजमा हस्ताक्षर गरेका थिए। द्वितीय विश्व युद्ध पछि लगभग ९३,००० पाकिस्तानी सैनिकहरूले आत्मसमर्पण गरेका थिए।<ref name="Faruqui2003">{{cite book|author=Ahmad Faruqui|title=Rethinking the National Security of Pakistan: The Price of Strategic Myopia|url=https://books.google.com/books?id=ElHfAAAAMAAJ|year=2003|publisher=Ashgate|isbn=978-0-7546-1497-5|page=55|quote=১৯৭১ সালে ভারতীয় সেনাবাহিনীর চিফ অফ স্টাফ ফিল্ড মার্শাল মানেকশওয়া তাদের চূড়ান্ত প্রশংসা কুড়িয়েছিলেন যখন তিনি বলেছিলেন: পূর্ব পাকিস্তানের পাকিস্তান সেনাবাহিনী খুব সাহসিকতার সাথে লড়াই করেছিল। তবে তাদের কোনও সুযোগ ছিল না। তারা তাদের বেস থেকে হাজার মাইল দূরে ছিল। এবং আমার প্রস্তুতিগুলি করার জন্য আমার আট বা নয় মাস ছিল। আমার প্রায় পাঁচ-থেকে একজনের শ্রেষ্ঠত্ব ছিল}}</ref> पाकिस्तानी सेनाले १६ डिसेम्बरका दिन आत्मसमर्पण गरेतापनि आत्मसमर्पण गर्नका लागि देशभरीका सबै पाकिस्तानी सैनिकहरूलाई २२ डिसेम्बरसम्म लागेको थियो। पाकिस्तानी सेनाको आत्मसमर्पणको दिन अमेरिकाको सातौँ फ्लाइटले बङ्गालको खाडीको दक्षिण क्षेत्रमा प्रवेश गरेको थियो तर बङ्गलादेश तब पाकिस्तानको कब्जाबाट पूर्णतया स्वतन्त्रत भैसकेको थियो।
पङ्क्ति २६२:
|कथन = চিকিত্সক, অধ্যাপক, লেখক এবং শিক্ষক হিসাবে অন্তত জনকে আজ কার বাইরে একটি মাঠে খুন করা হয়েছে বলে মনে করা হয়। ক্ষতিগ্রস্থদের সমস্ত হাত তাদের পিঠে বাঁধা ছিল এবং তারা বেয়নেট, গারোটেড বা গুলি করা হয়েছিল। তারা হলেন আনুমানিক ৩০০ বাঙালি বুদ্ধিজীবী, যাকে পশ্চিম পাকিস্তানী সৈন্যরা এবং স্থানীয়ভাবে নিয়োগপ্রাপ্ত সমর্থকরা ধরে নিয়েছিল
}}
</ref> पाकिस्तान समर्थक बाङालीबङ्गाली राजाकारहरूले डिसेम्बर महिनाको सुरुवातमा युद्ध परिणाम महसुस गर्दै स्वतन्त्रता भन्दा ठिक केही दिन अघि एक सुनियोजित तरिकाले सर्वसाधारणहरूको सामूहिक हत्या गरेका थिए। बुद्धिजीविहरूको हत्या गर्नुको पछाडि मुख्य उद्देश्य नयाँ स्वतन्त्र बङ्गलादेशको उन्नति र प्रगतिलाई अवरुद्ध गर्नु थियो। सामूहिक हत्या गरी मारिएका बुद्धिजीवीहरूको शवलाई १४ डिसेम्बर १९७१ का दिन देश भित्र रहेका विभिन्न चिहानहरूमा त्यत्तिकै फालिएको थियो जसमा रायरबाजार नरसंहार स्थल (हाल नरसंहार स्थल भएको स्थानमा एक बौद्धिक स्मारक बनाइएको छ) सामेल छ। हालका दिनहरूमा ढाका र बङ्गलादेशको अन्य हिस्साहरूमा थुप्रै सामूहिक हत्या स्थल र चिहानहरू पाइएको थियो र यस्तै नयाँ सामूहिक हत्या स्थलहरूको कहिलेकाँही खोजी गरिन्छ।<ref>Sajit Gandhi ''[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB79/ The Tilt: The U.S. and the South Asian Crisis of 1971 National Security Archive Electronic Briefing Book No. 79]'' 16 December 2002</ref> (उदाहरणका लागि सन् १९९९ अगस्टमा ढाकामा एक गैर-बाङालीबङ्गाली मानिसहरू बसेको क्षेत्रमा थुप्रै चिहानहरू फेला पारिएको थियो)। ढाकामा अमेरिकी वाणिज्य दूतावासबाट अमेरिकी विदेश विभागलाई पठाइएको एक खबरमा युद्धको सुरुवातको रात ढाका विश्वविद्यालयको विद्यार्थी तथा नागरिकहरूको निर्मम हत्याहरूको उल्लेख भएको थियो।
 
बङ्गलादेश स्वतन्त्रता युद्धको समयमा लाखौँ बाङालीबङ्गाली महिलाहरूका साथ बलात्कार गरिएको थियो भने पीडित महिलाहरूको सङ्ख्या अज्ञात छ। स्वतन्त्रता युद्धको समयमा लगभग २ लाख महिलाहरू बलात्कारको सिकार भएका थिए भने थुप्रै महिलाहरूको पेटमा पाकिस्तान सेनाको बच्चाहरू पनि हुर्किरहेका थिए भनी अनुमान लगाइएको थियो।
<ref name="time.oct25-1971">[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,877316,00.html East Pakistan: Even the Skies Weep], ''Time Magazine'', 25 October 1971.</ref> ढाका स्थित एक सैनिक किल्लामा पाकिस्तानी सैनिकहरूले थुप्रै सङ्ख्यामा महिलाहरूलाई गिरफ्तार गरेका थिए जसमा अधिकांश ढाका विश्वविद्यालयका छात्रा तथा सामान्य परिवारका छोरीहरू थिए।
 
=== बुद्धिजीवी हत्याकाण्ड ===
 
[[चित्र:একাত্তরের বাঙালি বুদ্ধিজীবীদের মৃতদেহ.jpg|thumb|सामूहिक हत्या पछि कैद गरिएको बाङालीबङ्गाली बुद्धिजीवीहरूको लाशको तस्वीर (''छविकार: रशिद तालुकदार, सन् १९७१'')]]
बुद्धिजीवी हत्याकाण्ड सन् १९७१ मा बङ्गलादेशको सम्पूर्ण मुक्ति युद्धका बेला पाकिस्तानी सेना र त्यससँग सम्बन्धित लडाकु समूहहरूले बङ्गलादेशका शिक्षकहरू, चिकित्सक, अभियान्त्रिक, कलाकार, कवि, लेखक, वैज्ञानिक लगायतका बुद्धिजीवीहरूलाई गिरफ्तार गरी सामूहिक हत्या गरेका थिए।<ref name=bp>{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://en.banglapedia.org/index.php?title=Killing_of_Intellectuals|शीर्षक= बुद्धिजीवीहरूको हत्याकाण्डमा |संस्करण=दोस्रो |प्रकाशक=Asiatic Society of Bangladesh}}</ref> डिसेम्बर १९७१ मा जब पाकिस्तानी सेनाहरू थुप्रै क्षेत्रहरूबाट पराजित भएका थिए र उनीहरूको हारको समय आएको महसुस हुने बित्तिकै पाकिस्तानी सेना र राजाकारहरूको समूहले सांस्कृतिक, सामाजिक र शैक्षिक रूपबाट नवगठित देशलाई कमजोर गराउन उद्देश्यका साथ यस हत्याकाण्डको योजना बनाएका थिए।<ref name=kishor>{{पुस्तक स्रोत|लेखक= মুনতাসীর মামুন |शीर्षक= কিশোর মুক্তিযুদ্ধ কোষ |प्रकाशक= সময় প্রকাশন |आइएसबिएन= 984-458-70114-0070-9}}</ref> यस योजना अनुसार १४ डिसेम्बरको रात पाकिस्तानी सेनाले आफ्नो स्थानीय सहयोगीहरू; रजाकर, अल - बदर अल-शम्सलाई देशका विभिन्न स्थाहरूबाट बुद्धिजीवीहरूलाई गिरफ्तार गर्न आदेश दिएका थिए भने उनीहरूले पछि केही बुद्धिजीवीहरूलाई गिरफ्तार गरी एक सामूहिक हत्या स्थलमा लगि बुद्धिजीवीहरूको सामूहिक हत्या गरेका थिए।<ref name= murder>{{पुस्तक स्रोत|लेखक= মুনতাসীর মামুন |शीर्षक= যে সব হত্যার বিচার হয়নি |प्रकाशक= সময় প্রকাশন |आइएसबिएन= 984-458-202-4}}</ref> मारिएकाहरूमा मानिसहरू मध्ये लगभग ३०० जना बुद्धिजीवीहरू रहेका थिए। <ref>[http://www.state.gov/documents/organization/48049.pdf Telegram 978 From the Consulate General in Dacca to the Department of State, March 29, 1971, 1130Z]</ref>
 
पङ्क्ति २८५:
=== संयुक्त राष्ट्र ===
 
संयुक्त राष्ट्रले पाकिस्तानी सेनाद्वारा आयोजित अपारेशन सार्चलाइट सैन्य कार्वाहीको समयमा र त्यसले निम्त्याएको मानव अधिकारको उल्लङ्घनलाई निन्दा गरेको थियो। तर यो युद्धको सुरुवात भन्दा पहला राजनीतिक रूपबाट स्थितिलाई परिभाषित गर्न विफल बनेको थियो। युद्धमा भारतको हस्तक्षेप पश्चात् पाकिस्तानले हारको डरले संयुक्त राष्ट्रबाट हस्तक्षेप गर्ने र भारतलाई युद्ध विरामका लागि बाध्य गर्नका लागि तत्काल सुझाव दिएको थियो। संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषद्ले ४ डिसेम्बर १९७१ का दिन दक्षिण [[एसिया]]मा शत्रुता माथि चर्चा गर्नका लागि एक सम्मेलनको आयोजना गरेको थियो।<ref name=":3">{{cite book|url=https://en.wikisource.org/wiki/Zulfiqar_Ali_Bhutto's_farewell_speech_to_the_United_Nations_Security_Council|title=Zulfiqar Ali Bhutto's farewell speech to the United Nations Security Council|last=Bhutto|first=Zulfiqar Ali}}</ref> ७ डिसेम्बरका दिन गरिएको एक लामो बैठक पश्चात् संयुक्त राज्य अमेरिकाले "तत्काल सङ्घर्ष विराम तथा सैन्य बल फिर्ता गर्नका लागि एक प्रस्ताव गरेको थियो। उक्त प्रस्ताव बहुमतद्वारा समर्थित भएतापनि तत्कालीन [[सोभियत सङ्घ]]ले दुईपटक यस प्रस्ताव माथि भिटो अधिकार लगाइ यसलाई विफाल पारेको थियो। बाङालीहरूकोबङ्गालीहरूको विरुद्धमा पाकिस्तानी सेना तथा त्यससँग सम्बन्धि सैन्य बलले गरेको अत्याचारलाई प्रकाश पार्दै [[संयुक्त अधिराज्य]] र [[फ्रान्स]]ले उक्त प्रस्तावलाई रोक लगाएको थियो।
 
१२ डिसेम्बर १९७१ का दिन पाकिस्तानले हारको सामना गर्दै गर्दा सुरक्षा परिषद्को पुनर्गठन गरियोस् भनि [[संयुक्त राज्य अमेरिका]] सामु पाकिस्तानले अनुरोध गरेको थियो। पाकिस्तानका उपप्रधानमन्त्री तर विदेश मन्त्री जुल्फिकार अली भुट्टोलाई युद्धको वार्तालाप समाधानको लागि [[न्यु योर्क सहर]] पठाइएको थियो भने परिषद्ले चार दिनसम्म विचार-विमर्श जारी रखेको थियो। जब प्रस्तावहरूलाई अन्तिम रूप दिइयो तब पूर्वमा पाकिस्तानको सेनाले आत्मसमर्पण गरिसकेको थियो र युद्ध समाप्त भैसकेको थियो। उक्त प्रस्तावको असफलता र [[संयुक्त राष्ट्र सङ्घ]]को असक्रियताको कारण निराश भुट्टोले आफ्नो भाषणलाई रोक्दै परिषद् छाडेका थिए।
"https://ne.wikipedia.org/wiki/बङ्गलादेशको_स्वतन्त्रता_युद्ध" बाट अनुप्रेषित