मिश्रित खेती

मिश्रित खेती (Mixed cropping)को मतलब एकै 'साथ खेतमा धेरै खेतिहरू उमारनु' हो।

आज यो आवश्यक छ कि हाम्रा किसान मिश्रित खेती गरुन। मिश्रित खेतीमा मनुष्य, पशु, वृक्ष र भूमि सबै एक सूत्रमा बाँधिन्छन्। सिंचाईको सहायताबाट भूमि, मनुष्य र पशुहरूको लाभको लागि, खेतिहरू र वृक्ष बनाउँछ र यसको बदलामा मनुष्य र पशु मल द्धारा भूमिलाई उर्वरक बनाउँछन। यस प्रकारको कृषि-व्यवस्थामा प्रत्येक परिवार एक या दुइ गाइ या भैंसि, गोरुहरूको जोडी र, यदि सम्भव भएमा, केही कुखुराहरू पनि पाल्न सकिन्छ। थोरै भूमिमा साग-तरकारिहरू उमार्न सकिन्छ, खेतहरूमा अनाज आदिको खेतिहरू पैदा गर्न सकिन्छ र मेडोंको सहाराले घर-खर्चको लागि या बेच्नको लागि फल दिने वृक्ष उमार्न सकिन्छ। जहाँ संभव हुन्छ, किसान आफ्नो फारममा साना साना पोखरिमा माछाहरू पनि पाल्न सक्छन्।

जहां पानीको कमी हुँदैन, ती क्षेत्रहरूमा रुख बिरुवा लगाउने योजना यस प्रकार हुन सक्छ- खेतमा मेंडहरूको सहाराले पछिल्तिर, सिसौ जस्तै अग्ला काठको वृक्ष र बबूल, अगाडि तिर कलमी आँप, मेवा, अम्बा, कागति र सुन्तला जस्तै फलहरूको वृक्ष लगाउनु पर्छ। कृषक परिवारको लागि स्वादिष्ट साग-तरकारीको रूपमा काम आउनेवाला कटहरको पनि एक-दुइ वृक्ष उमार्न सकिन्छ। यि सबै वृक्षहरू साना खालका वृक्षहरू हुन्, यिनको छाया थोरै नै हुन्छ। यसैले खेतिलाई यिनिहरूबाट कुनै प्रकारको हानि पुग्दैन। दुइ वृक्ष यस्ता छन् जुन प्राचीन काल देखि नै भारतीहरूको ठूलो प्रिय रहेका छन्। घरको बगैचामा यिनी दुवै वृक्षहरूलाई लगाउन सबैले मन पराउँछन्। ती दुइ वृक्ष हुन्--बेल र अमला। बेलको फल पाचन-क्रिया, पेटको विकारहरू मा, विशेषगरेर अतिसार र संग्रहणी जस्तै रोगहरू मा, अति लाभदायक बुझिन्छ। अमलाको फलहरूमा विटामिन `सी' प्रचुर मात्रामा हुन्छ। अमलाको फलहरूबाट चटनी र मुरब्बाहरू तैयार गरिन्छन्।

पशुहरूको बाडहरूमा वृक्ष लगाऔं

भारतको पञ्जाब र राजस्थानमा किसानहरूले नजीकै आफ्नो पशुहरूको लागि सामान्यत:, एकदम ठूला-ठूला बाडा हुन्छन्। यिनी बाडाहरूमा पशुहरूलाई , विशेषगरेर भैंसहरूलाई, घामको गर्मी देखि बचाउनको लागि छायाको हुनु जरूरी छ। यसको लागि उनी बाडाहरूको अहातहरूमा शीघ्र उगने र बढ्ने वाला बकाइना जस्तै वृक्षहरूको कतारहरू लगाउन पर्छ। यिनको बीच-बीचमा शहतूतको वृक्ष उमार्नु पर्छ। पहिले तीन वर्षहरूमा यि वृक्षहरूको विशेष रूपले रेखदेख गर्नु पर्छ। पञ्जाबमा शहतूतको टहनिहरू देखि डालियां, टोकरे आदि तैयार गरिन्छन्, जुन सामान्यतया घरहरू र पशुहरूको बाडहरूमा काममा लयाइन्छ। बकाइनाको वृक्षबाट कीमती अग्ला काठ मिल्छ, जसलाई कीराहरूबाट पनि कुनै हानि पुग्दैन।

वृक्ष : अनेक उपयोग

ईधनको काममा आउने वाला वृक्षहरू लगाउन पनि धेरै जरूरी छ। ईधनको कमीको कारण नै किसान आफ्नो पशुहरूको लगभग आधा गोबरका गुइठा बनाएर जलाउँछन्। यदि ईंधनको लागि पर्याप्त वृक्ष लगाउन पाइएमा त सारा गोबर मलको काम आउँछ। यति मात्र हैन, यिनीहरू वृक्ष भूमिको वायु र जलको आघातबाट हुने वाला कटाबाट पनि बचाउँछन्।

गांउको शामिलात भूमि, जुन पशुहरूलाई चराउनको लागि चरागाहको रूपमा काममा ल्याइन्छ, वृक्ष लगाउनको लागि सबै भन्दा राम्रो हुन्छ। पुरानी परती भूमिमा पनि, जुन खेतीको काममा ल्याइदैन, वृक्ष लगाउन सकिन्छ। वृक्ष लगाउन र उनको रेखदेखको सारा कार्य गाउँ विकास समितिको निगरानीमा पनि हुन सक्छ।

गाउँमा हामिलाई यस्ता वृक्षहरूको आवश्यकता हुन्छ जुन ईंधनको लागि काठ र खानको लागि फल दिन सकुन। इनसंग--साथ खेतीको औजारहरूलाई लागि राम्रो काठ पनि मिल्न सकोस। यसैले गांउहरूलाई लागि यस्तो वृक्षहरूको चुनाव गर्नु पर्छ, जुन शीघ्रता सँग उम्रोस, सुगमता सँग बढोस र जसको झाड राम्रो बन्न सकोस।

यि कुराहरूलाई ध्यानमा राख्दै निम्नलिखित वृक्ष गांउहरूमा लगाउन सकिन्छ

ईन्धन र काठ

बबूल

सुख्खा जलहीन क्षेत्रहरू मा, अग्ला-होंचा खारहरू र पोखरि का किनारमा कहीं पनि बबूल उम्रिन सक्छ। यसले ईंधनको लागि राम्रो काठ मिल्छ। खेतीको औजार र बैलगाडीको पाङ्ग्रा तैयार गर्नको लागि बबूलको काठ राम्रो मानिन्छ। वेलायती बबूल बालू वाली या पथरीलो भूमिमा पनि सुगमता पूर्वक लगाउन सकिन्छं।

सिसौ

यसले धेरै राम्रो अग्ला र ईधनको कामको काठ प्रदान गर्छ। यो वृक्ष धेरै शीघ्रता सँग बढ्छ। होशियारपुर जिल्लामा बरसातका नदी-नालाहरूको किनारमा बालुवाले खेतहरूलाई ढकनेको लागि सिसौको वृक्ष धेरै अधिक संख्यामा लगाए गए छन्। यिनीहरूका राम्रो झाड बन्छ।

बकाइना

यो अति शीघ्र उम्रिने खालको वृक्ष हो। यसले हलो आदि कृषि औजारहरूलाई लागि राम्रो काठ प्रदान गर्छ। यसको काठलाई घुन आदि कीराहरूबाट हानि पुग्ने पनि कुनै डर हुँदैन।

ढाक

ढाक का वृक्ष खराब जमीनमा पनि उम्रिन सक्छन्। यिनीहरू साधारण रेहलाई पनि सहन गर्न सक्छन्। यिनीहरूका झाड धेरै राम्रो बनाइन्छ।

बाँस

बाँसको रुख तलाउहरू र पोखरिको नजीकै लगाउन सकिन्छ। बाँस खेतीको लागि अनेक प्रकारबाट काम आउछ।

शहतूत

शहतूतको परिवारमा गांउहरूमा केवल देसी शहतूतको वृक्ष नै लगाउनु पर्छ।

देशी फलहरूको वृक्ष

देशी आँप का राम्रा रसदार, फल दिने वाला उत्तम किसिमका लगाउन पर्छ। कलमी आँपहरूमा राम्रो महक र पतली गुठली वाला सफेदा, दसहरी, लंगडा, गुलाब जामुन र चौंसा जस्तो किसिमका रुख लगाउन सकिन्छ। जहाँ ७५ सेन्टिमिटर भन्दा अधिक वर्षा हुन्छ, कटहरको वृक्षहरूलाई त्यहाँ प्रधानता दिनु पर्छ। भारतको उत्तर प्रदेशमा अवधको एक लोकप्रिय वृक्ष छ। यसको फल र काठ दुवै नै राम्रो मानिन्छ। महुवाको वृक्ष साधारण ऊसर भूमिमा पनि उम्रिन सक्छ। जामुनको ठूलो फलहरू वाला किसिमका लगाउनु पर्छ। यो अक्सर बाढी आउने ठाउँमा जामुनको वृक्ष लगाउनु पर्छ। इमलीको वृक्षले खानको लागि काम लाग्ने वाला फलियां मिल्छ। यसको काठबाट ग्याँसले चलने वाला इन्जिनहरूको लागि धेरै राम्रो कोइला तैयार गरिन्छ।

चाराको लागि वृक्ष लगाऔं

जाडोको महीनाहरूमा जब घास रहँदैन, तब चारा प्रदान गर्ने वाला वृक्षहरूबाट पशुहरूको लागि कीमती घास मिल्न सक्छ। विशेषगरेर, कचनार र शहतूतको पातहरूको चारामा घासको तुलनामा तेलिय पदार्थ, प्रोटीन, चूना आदि आवश्यक पोषक तत्वहरूको मात्रा अत्यधिक हुन्छ। वृक्षहरूको पातहरूको चारामा नीम, शहतूत र बबूलको पातहरूको चारा सबै भन्दा राम्रो मानिन्छ। गांउमा लगाइने वाला वृक्षहरूमा चाराको काम आउने वाला वृक्षहरूलाई उमारन पनि धेरै जरूरी छ।

बेकार रहेका भूमि र वनहरूमा बेर र शहतूत जस्तै जंगली फलहरू वाला वृक्ष अधिक भन्दा अधिक संख्यामा उमार्न सकिन्छ। बेर का अनेक किसिमहरू छन्। तिनमा धेरै प्रकार का स्वादिष्ट फल पनि मिल्छन जसलाई ताजा पनि खान सकिन्छ र सुकाएर पनि राख्न सकिन्छ। बेल चाराको लागि पनि एक उत्तम रुख हो। यसको पातहरू बाख्राहरू र भैसिहरूलाई ख्वाइन्छ। यो एक अति सुदृढ वृक्ष हो। सुकेको र तुषारपातले यसलाई कुनै हानि पुर्याउँदैन। ऊजाड क्षेत्रहरूको लागि, जहाँ वर्षा कम हुन्छ, यो एक आदर्श वृक्ष हो। भारतमा कृषि विभागले सामाजिक वनारोपणको एक योजना बनाएको छ। यसको अन्तर्गत प्रति हेक्टर एक हजार रूपैयाँको केन्द्रीय सहायता दिने व्यवस्था छ। यस कामको लागि राज्य सरकारहरूले पनि सहायता गर्छं। सामाजिक वनारोपणको योजना तथा परती भूमिमा वनारोपण अथवा उपेक्षित वनहरूमा फेरि देखि वृक्षरोपणको योजनाको अन्तर्गत बबूल या चारा का वृक्ष या अन्य रुख लगाउनु पर्छ। यस समय केन्द्र द्धारा प्रयोजित ९ क्षेत्रिय वन योजनाहरूमा काम चलि रहेको छ। यसको अन्तर्गत परती भूमि र जनजातीय भूमिमा वृक्षारोपण गरी रहेको छ। उपेक्षित वनहरूको स्थानमा फेरि देखि वनारोपण र संक्षिप्त पट्टी तैयार गर्न सहित सामाजिक योजनाहरूको अधीन हिमालय प्रदेशमा भूमि र जल संरक्षणको योजनाहरू चलाईएका छन्।

मरुभूमिको रोकथाम

मरुभूमिको बढाव रोक्नलाईवृक्षको भूमिका पनि कम महत्त्वको छैन। अनुमान छ कि मरुभूमि ८ वर्ग मील प्रतिवर्षको रफ्तारले बढदै आइरहेको छ। भारतको हरियाणाको महेन्द्रगढ जिल्लामा (जो कि राजस्थानको सीमा सँग जोडिएको छ) मरुभूमिको रोकन र बालौटे टीलहरूलाई रोकनको लागि सराहनीय कार्य गरिएको छ। त्यहाँको महेन्द्रगढमा कमानिया गांउको पञ्चायती भूमिमा राज्यको वन विभागले सरकंडेको घास र इजरायली कीकर एकदम संख्यामा लगाइन्छन्। यस तरिकाले घास र रुख लगाए पछि ५ सालको फरकमा बालौटे रोकिन्छन्। यस समय कुनै पनि न गरेमा मरुभूमिको असर झन् बढदै जान्छ। उनको उदाहरण भारतको कमानियाको नजीकैको अन्य गांउ नांगलियामा भेटिन्छ, जहाँ हावाको सहाराले उडने बालुवाको थुप्रो ठेठ गांउ सम्म आएका छन्। वहां बालौटे इटाहरू जम्मा भएका छन्। सडकहरू तथा नहरहरूलाई अवरूद्ध हुनबाट बचाउनको लागि पनि घास तथा विशेष रुख लगाउन पर्छ।