मनोरोग विज्ञान
मनोरोग विज्ञान वा मनोरोग विद्या (Psychiatry) चिकित्सा क्षेत्रको एक विशेषज्ञता (specialty) छ जो मनोविकारहरूको अध्ययन गर्दछ।
परिचय
सम्पादन गर्नुहोस्मनोविकार विज्ञान आधुनिक युगको एक नवीन विज्ञान छ। २०ौं शताव्दीमा नैं यस विज्ञानका विभिन्न अंगहरूमा महत्त्वको खोजहरू भएका हुन्। १९ौं शताब्दीसम्म विभिन्न प्रकारका मनोविकार यस्ता रोग माने जान्थे जसको साधारण चिकित्सकदेखि कुनै सम्बन्ध थिएन। जटिल मनोविकारको अवस्थामा रोगिलोई मानसिक चिकित्सालहरूमा रख दिइन्थ्यो, ताकि त्यो समाजका अर्का मानिसेको कुनै नुकसान न गर्न सके। यी चिकित्सालहरूमा पनि त्यसका कुनै विशेष उपचार हुँदैन थियो। चिकित्सकुन्लाई वास्तवमा त्यसको चिकित्साका विषयमा स्पष्ट ज्ञान नैं न थियो कि चिकित्सा कसरी गरिन्छ।
अब परिस्थिति बदल गई छ। मनोविकार विज्ञानलाई एक अँधियारी कोठरी छैन मान लिइएको छ, जसको सम्बन्ध केहीदेखि मनोविक्षिप्त मानिसहरूदेखि छ, वरन् यो विज्ञान यति महत्त्वको विषय मानिएको छ कि यसको समुचित ज्ञान न केवल कुशल शारीरिक चिकित्सक को, वरन् समाजका प्रत्येक सेवक र कार्यकर्ता, शिक्षक, समाजसुधारक तथा राजनीतिक नेतालाई पनि हुनु आवश्यक हुन्छ। यति मात्र होइन, यसका ज्ञानको आवश्यकता प्रत्येक सुशिक्षित नागरिकलाई पनि छ। यदि कुनै प्रबल मनोविकार मनमा आए र हामीलाई त्यसका ज्ञान छैन भयो, त हामी त्यो भन्दा मुक्त हुनका लागि कुनै विशेषज्ञको सहायता पनि न लदिन सक्नेछ्न्। कुनै पनि व्यक्ति, जो पूर्ण स्वस्थ छ र जसको बुद्धिको सबै मानिस प्रशंसा गर्दछन्, आफ्नो मनको संतुलन कुनै समय खोकर विक्षिप्त हुन सक्छ। फेरि त्यो समाजका लागि निकम्मा हुन जान्छ। मनुष्यलाई चाहिन्छ कि त्यो यस्तो परिस्थितिहरूको ज्ञान गर्नले जसदेखि त्यो कुनै प्रकारको असाधारण मानसिक अवस्थामा न आ जाय, अर्थात् मानसिक रोगदेखि पीडित न हो जाय। फेरि मानसिक चिकित्सा गरानका लागि पनि मनोविकार विज्ञानमा श्रद्धा हुनु आवश्यक हुन्छ।
मनोविकार विज्ञानको विकास
सम्पादन गर्नुहोस्मानवको विशेष आवश्यकताको पूर्तिका लागि मनोविकार विज्ञानको विकास भयो। यो २०ौं शताब्दीको एक विशेष देनको परिणाम छ। यस शतीमा मनुष्यको कार्यक्षमता र त्यसको सुखसामग्रिहरूमा कल्पनातीत अभिवृद्धि भएको छ। त्यसको तार्किक शक्ति र वैज्ञानिक चमत्कार अत्यधिक बढ गए छन्। यसका साथ साथ त्यसको मानसिक असाधारणतया पनि पहिलादेखि धेरै गुनी बढ गई छ। यो कोरी बकवाद छैनन् कि प्रतिभा र पागलपन एक अर्काका पूरक छन्। बुद्धिविकासका साथ साथ विक्षिप्तताको पनि विकास हुन्छ। विज्ञान सुखद सामग्रिहरूमा वृद्धि गर्दछ, त दु:खद परिस्थितिहरूको पनि सृजन गर्दछ। त्यो बाह्य परिस्थितिहरूका सुलझाव पैदा गर्नका साथ साथ नयाँ मानसिक उलझनहरू पनि उत्पन्न गर्न दिन्छ। एकतर्फ विज्ञान मनुष्यको सुरक्षा बढाई दिन्छ, त अर्तर्फ अचिंत्य चिंताहरूलाई पनि उत्पन्न गर्न दिन्छ। अतएव यो भन्नु अतिशयोक्ति हुनेछैन कि २०ौं शताब्दी विक्षिप्तताको शताब्दी छ। यदि यसले विक्षिप्ततालाई बढाया छ, त त्यसको शमनका विशेष उपाय खोजना पनि यसैको काम छ। जो देश जति नैं सभ्यतामा प्रगतिशील हे, त्यसमा विक्षिप्ततानिवारक चिकित्सक र चिकित्सालय पनि त्यति अधिक छन्। अतएव मनोविकारहरूका निवारण हेतु अनेक प्रकारको मनोवैज्ञानिक खोजहरू मानवविज्ञानका विभिन्न क्षेत्रहरूमा हुँदैछन्।
डाक्टर फ्रायडका पूर्व मानसिक रोगहरूको चिकित्साका लागि डाक्टर मानिस भौतिक ओषधिहरूको नैं उपयोग प्राय: गरिन्थ्यो। केही मानिस यी रोगहरूलाई शान्त गर्नका लागि तंत्रोपचारको उपयोग गरेरन्थे। तंत्रोपचारको आधार विश्वास र निर्देश रहन्छ। आज पनि यस विधिको उपयोग ग्रामीण अशिक्षित मानिसहरूमा अधिकतर हुन्छ। बेल्जियमका प्रसिद्ध मानसोपचारक डादृ मेसमरले संमोहन र निर्देशको व्यापक उपयोग मानसिक रोगहरूका उपचारमा गरे। यसबाट मनोजात शारीरिक रोगहरूको पनि निवारण हुन्थ्यो। फ्रांसका ब्रन हीम र शारको नामक विद्वानहरूले संमोहनको उपयोगिता मानसोपचारमा बताई। रोगी आफ्नो संमोहित अवस्थामा दबी मानसिक भावनालाई उगल देन्थ्यो र यस प्रकारका रेचनदेखि त्यो रोगमुक्त पनि हो जान्थ्यो। फ्रांसका नहरूसनका डाक्टर इमील कूयेले मानसिक रोगहरूका उपचारमा निर्देशको उपयोग गरेरे, परन्तु यी सबै विधिहरूदेखि मनोविकार विज्ञानको विशेष उन्नति भएको होइन। यसका लागि मनको गंभीर प्रयोगात्मक अध्ययन गर्नु आवश्यक थियो। यो काम डाक्टर फ्रायडले गरे। अब यो माने जाने लागेको कि मनको विभिन्नताहरूको ज्ञान गरे बिना र उनमा चलने प्रक्रियाहरूका जाने बिना कुनै पनि व्यक्तिलाई त्यसको मनोविकारदेखि मुक्त गर्न सकिंदैन।
डाक्टर फ्रायडका अनुसार मनका तीन स्तर छन् : चेतन, अवचैतन र अचेतन, तथा मन तीन प्रकारका कार्य पनि गर्दछ : इच्छाहरूको निर्माण, तिनको नियन्त्रण र तिनको संतुष्टि। पहिलो काम भोगाश्रित मनको छ, अर्को काम नैतिक मनको छ र तेस्रो काम अहंकारको छ। इच्छाहरूको जन्म प्राय: अचेतन स्तरमा हुन्छ, तिनको नियन्त्रण अवचेतनमा र तिनको संतुष्टि चेतन स्तरमा हुन्छ। मनुष्यका भोगेच्छुक मन र नैतिक मनमा प्राय: संघर्ष चलता रहन्छ। जब यो संघर्ष मनुष्यको चेतनामा चल्दछ, तब त्यो दु:खदायक चाहे जति पनि होमा रोगको कारण छैन बन्दै, परन्तु जब प्रयत्नपूर्वक कठोरतादेखि कुनै प्रबल इच्छाको दमन नैतिक मनका द्वारा हुन जान्छ, तब संघर्ष मानसिक चेतनाका स्तरमा न भएर मनुष्यका अचेतन मनमा हुन लाग्दछ। यस संघर्षको हुनु नैं मानसिक रोग छ र व्यक्तिलाई यस संघर्षदेखि मुक्त गर्नु त्यसको मानसिक चिकित्सा छ, जो मनोविकार विज्ञानको ध्येय छ। यसका लागि रोगिलोई मानसिक शिथिलीकरणको अवस्थामा ल्याइन्छ र फेरि त्यसलाई आफ्नो अप्रिय अथवा अनैतिक अनुभवहरूलाई स्मरण गर्ने निर्देश दिइन्छ। यसका लागि केही मानिस अब पनि संमोहन विधिको उपयोग गर्ने गर्दछन्, परन्तु फ्रायड रोगीको मनोविश्लेषण गरिन्थ्यो। यस विधिमा रोगिलोई शान्त र शिथिल अवस्थामा लाएर मनमा आउने सबै विचारहरू र चित्रहरूलाई भन्दै जानका लागि भनिन्छ। यस प्रकार कहिले कहिले रोगी धेरै पुरानो अप्रिय अनुभवहरूलाई कह हाल्दछ। जब ती अनुभव पूरा सजीव हुन्छन् र रोगी तिनको अनुसार लज्जा, ग्लानि, हर्ष, विषादको त्यसै प्रकार अनुभव गर्दछ, जस्तो पहिलो पल्ट गरेको थियो, तब त्यसको भावहरूको रेचन हो जाता र रोगका अनेक लक्षण समाप्त हुन्छन्। रोगीको लाभ कोरी बौद्धिक स्मृतिदेखि हुँदैन, वरन् पुरानो अनुभवहरूको सजीव स्मृति, अर्थात् भावपूर्ण स्मृति,देखि हुन्छ।
जब कुनै दमित भावको रेचना हुन्छ, तब त्यो पहिला पहल मानसिक चिकित्सकमा नैं आरोपित हुन जान्छ। भावका बाहिर आउनका लागि रोगीको चिकित्सकका प्रति स्नेहको रुख हुनु नितान्त आवश्यक हुन्छ। जबसम्म रोगी र चिकित्सकमा हृद्यको एकता हुँदैन, दमित इच्छा अवचेतनाका स्तरमा आउने नैं छैन। फेरि यो स्नेह दिन प्रति दिन बढतिन्छ। जस्तै जस्तै चिकित्सकमा रोगीको श्रद्धा बढ्दै जान्छ, त्यसका रोग कम होतिन्छ। आफ्नो रोगदेखि मुक्त हुँदै समय रोगी चिकित्सकलाई धेरै प्यार गर्न लाग्दछ। यस प्यारको बढना र रोगमुक्ति एक नैं तथ्यका दुइ पहलू छन्। अब चिकित्सकको गर्त्तव्य हुन्छ कि त्यो रोगीका प्रेमका आवेगलाई त्यसको उचित पात्रमा मोड दे, अथवा त्यसका उपयोग कुनै रचनात्मक कार्यमा गराए। चिकित्सक रोगिलोई भावात्मक रचनावलंबन प्राप्त गराने प्रयास गरता रहन्छ। त्यो त्यसलाई आफ्नो तपाईँको ज्ञान बढानका लागि प्रोत्साहित गर्दछ। रोगिलोई रोगमुक्त तब समझा जा सक्छ, जब त्यो न केवल रोगका सबै लक्षणहरूदेखि मुक्त भएको हो, वरन् त्यसलाई भावात्मक स्वावलंबन र आत्म सुझ प्राप्त भए छन्। मनोविकार विज्ञान यसै मनोदशाको प्राप्तिको साधन छ।
मानसिक चिकित्साविज्ञानको नयाँ खोजहरू मनोविज्ञानका अतिरिक्त अर्को दिशाहरूमा पनि भएका हुन्। यीबाट दुइ प्रधान छन् : (१) भौतिक ओषधिहरूका द्वारा निद्रा अथवा अचेतन अवस्थालाईले आना र (२) बिजलीका झटकहरू द्वारा मानसिक रोगिलोई बेहोश गर्नु तथा त्यसको दमित भावहरूको लक्षणात्मक ढंगदेखि रेचन गर्नु। मानसिक रोगीका मनमा संघर्ष चल्दै रहेको कारण त्यो अनिद्राको शिकार हुन जान्छ। अब यदि यस्ता व्यक्तिलाई कुनै प्रकार नींद लाई जाय, तब सम्भव छ कि त्यसका रोग हलका हो जाय। मानसिक रोगिलोई दुइ स्थलहरूमा सदा लड्दै रहना पर्छ, एक भीतरी र अर्को बाह्य। त्यसलाई बाह्य र भीतरी चिंताहरू सताती रहन्छन्। यसका कारण त्यो असाधारण रुकावटको अनुभव गर्दछ। यसबाट त्यो आफ्नो नींद खो दिन्छ। नींदका खो जानाले त्यसको थकावट र पनि बढ्न जान्छ र फेरि त्यो पागलपनको स्थितिमा आउँछ। यदि त्यसलाई नींद आउने लागोस्, त त्यसको मानसिक शक्ति धेरै नैं संचित हो जाय र त्यो आफ्नो बाह्य समस्याहरूलाई हल गर्नमा समर्थ हो जाय। यसका पछि त्यसको भीतरी समस्याहरूको भयंकरता पनि कम हुन जान्छ। अतएव जो पनि ओषधि रोगिलोई नींद ला दे, त्यो त्यसलाई लाभप्रद हुन्छ। यसका लागि भारतीय आयुवैदिक ओषधि सर्पगन्धा छ, वा ऐलोपैथिक विधिदेखि बनी निद्रा लाने टिकीहरू छन्।
जटिल मानसिक रोगहरूदेखि पीडित व्यक्तिलाई कहिले कहिले अचेतन अवस्थामा ल्याइन्छ। यसका लागि त्यसलाई इंसुलीनको इंजेक्शन दिइन्छ। यसका दिनेका पछि रोगी यता उता छटपटा्दछ र शारीरिक ऐंठन व्यक्त गर्दछ। बार बार इंजेक्शन दिनमा रोगीको तोड फोड, मारपीटको प्रवृत्ति शान्त हुन जान्छ। त्यसका मन शिथिलीकरणको अवस्थामा आउँछ। यसबाट फेरि रोगी स्वाभाविक रूपले स्वास्थ्य लाभ गर्दछ। यसै प्रकारको उपचार बिजलीका झटकहरूदेखि पनि हुन्छ। यीबाट रोगिलोई अर्धचेतन अथवा अचेतन अवस्थामा ल्याइन्छ। त्यसको चेष्टाहरू प्रतीक रूपले दमित भावहरूको रेचन गर्दछ। जटिल रोगिहरूका उपचारमा प्राय: बिजलीका झटकहरूदेखि नैं काम लिइन्छ। जब यिनको प्रयोग पहिला पहल भएको थियो, तब यस उपचार विधिदेखि ठूलो आशा भएको थियो,मा यी सबै आशाहरू पूर्ण भएको होइन।
केही मानसिक रोगहरूको चिकित्सा प्राकृतिक ढंगदेखि पनि हुन्छ। रोगी आफ्नो जटिल कामहरूलाई छोड जब प्रकृतिमा भावलीन हुन लाग्दछ, तब त्यसलाई मानसिक साम्य स्वत: प्राप्त हुन जान्छ। हाम्रो वर्तमान सभ्यतामा सामाजिक तनावका अवसर अत्यधिक बढ गए छन्। जब मनुष्य आफ्नो साधारण दिनचर्यालाई छोड आफ्नो मनलाई आराम दिने लाग्छ, तब त्यसलाई स्वास्थ्यलाभ हुन जान्छ। डादृ युंगका कथानुसार रोग मनुष्यलाई आरामको आवश्यकता दर्शानका लागि आउँछ। त्यो त्यसलाई आफ्नो इच्छाहरूलाई वशमा लाने सबक सिखान्छ। एडवर्ड कारपहरूटरका अनुसार हाम्रो वर्तमान सभ्यता नैं मानसिक रोग छ। यो हामीलाई प्राकृतिक जीवनदेखि टाडा हटा्दछ। यो हाम्रो इच्छाहरूलाई यति बढाई दिन्छ कि तिनको पूर्तिमा हामी सदा आफ्नो तपाईँलाई डुबो दिन्छन्। जस विधिदेखि यी व्यर्थको इच्छाहरूमा कमी हो, त्यही मानसिक स्वास्थ्यको सर्वोत्तम ओषधि छ। अतएव प्राकृतिक जीवन मानस-रोग-निवारणको उत्तम उपाय छ।
मनोविकार विज्ञानमा न केवल प्राकृतिक जीवनको स्थान छ, वरन् धर्मको पनि छ। अनेक मानसिक विकार तृष्णाको वृद्धिदेखि र संयमको कमीदेखि उत्पन्न हुन्छन्। धर्म तृष्णाको वृद्धिलाई रोकता र संयमलाई बढाउँदछ। अतएव त्यो अनेक प्रकारका मनोविकारहरूलाई पैदा नैं छैनने देता। अर्का, धर्मको सम्बन्ध साहित्य र कलादेखि अनिवार्य रूपले रहन्छ। यी द्वारा मनुष्यको निम्न कोटिको इच्छाहरूको उदासीकरण होता रहन्छ। यसका कारण मनुष्यको यी इच्छाहरू र नैतिक बुद्धिमा संघर्ष हुँदैन र मानसिक ग्रन्थिहरूका बन्ने अवसर नैं आउँदैन।
मनोविकार विज्ञान यस प्रकार हाम्रो दृष्टि मानव समाजमा प्रचलित जीवनका ती पुरानो तरिकाहरू र मूल्यहरूतर्फ फेर दिन्छ, जसको ह्रासका कारण मनुष्यलाई अनेक प्रकारका मानसिक क्लेश भोगने पर्छन्। यस ज्ञानका सहारे सामाजिक मूल्यहरू र संस्कृतिको जो निर्माण हुनेछ, त्यो मनुष्यका जीवनलाई स्थायी स्वास्थ्य प्रदान गर्नेछ। यसै आशादेखि यस विज्ञानको विस्तार न केवल मानसिक चिकित्सकुन् द्वारा हुँदैछ, वरन् सबै समाज-कल्याण-चिंसम्महरू द्वारा हुँदैछ।
यी पनि हेर्नुहोस्
सम्पादन गर्नुहोस्बाह्य कडीहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- World Psychiatric Association
- Journal of Clinical Psychiatry
- American Psychiatric Association
- The Royal College of Psychiatrists
- Royal Australian and New Zealand College of Psychiatrists
- Asia-Pacific Psychiatry, official journal of the Pacific Rim College of Psychiatrists.
- Early Intervention in Psychiatry = Archive.today अभिलेखिकरण २०१२-१२-०९ मिति, official journal of the International Early Psychosis Association. वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००९-१०-२० मिति
- Psychiatry and Clinical Neurosciences = Archive.today अभिलेखिकरण २०१२-१२-०८ मिति, official journal of the The Japanese Society of Psychiatry and Neurology.
- Private Psychiatry
