प्रजनन (पुनरुत्पादन)

प्रजनन (Reproduction) द्वारा कुनै जीव (वनस्पति वा प्राणी) आफू झैं कुनै अर्को जीवलाई जन्म दिएर आफ्नो जातिको वृद्धि गर्दछ। जन्म दिने यस क्रियालाई प्रजनन भन्दछन्। प्रजनन जीवितहरूको विशेषता छ। जीवको उत्पत्ति कुनै पूर्ववर्ती जीवित जीवबाट नैं हुन्छ। निर्जीव पिण्डबाट सजीवको उत्पत्ति हुँदैन। सम्भवत: विषाणु (Virus) यसको अपवाद हो । प्रजननका दुइ उद्देश्य हुन्छन् एक व्यक्ति विशेषको संरक्षण र अर्को जातिको शृङ्खला बनाई राख्नु। दुइटैको आधार पोषण हो। पोषणबाट नैं संरक्षण, वृद्धि र प्रजनन हुन्छ।

जीवधारीहरू अन्तर्गत वनस्पति र प्राणी दुइटै पर्दछन्। दुइटैमा नैं जैविक घटनाहरू घटित हुन्छन्। दुइटैका प्रजननविधिमा समानता छ, तर सूक्ष्म विस्तारमा अन्तर पनि छ। अत: तिनको विचार अलग अलग गरिन्छ।

वनस्पतिहरूमा प्रजनन

वनस्पतिहरूमा प्रजननका प्रमुख विधिहरू -

1. वानस्पतिक प्रजनन (Vegetative Reproduction),
2. अलैंगिक प्रजनन (Asexual Reproduction), र
3. लैंगिक प्रजनन (Sexual Reproduction)

वानस्पतिक प्रजनन

वानस्पतिक प्रजननमा कुनै वानस्पतिक भाग, (जड, हाँगा अथवा पात) नयाँ रुखको उत्पत्ति गर्दछ र जनक बोटहरूबाट अलग भएर नयाँ जीवन प्रारम्भ गर्दछ।

यसका दुइ प्रकार छन् एक प्राकृतिक र अर्को कृत्रिम, छन्।

प्राकृतिक वानस्पतिक प्रजनन

यो निम्नलिखित प्रकारका हुन्छ:

• समुद्भवन (Budding)
• भूस्तारी वा रनर (Runner)
• सकर (Suckers)
• भूस्तरिका वा अफसेट (Offset)
• पत्रकंद वा बल्बिल
• प्रकंद वा राइजोम (Rhizome)
• घनकंद वा कोर्म (Corm)
• बल्ब (Bulb)
• कंद वा ट्यूबर (Tuber)
• जराहरू द्वारा वानस्पतिक उत्पादन
• पातहरू द्वारा उत्पादन

कृत्रिम वानस्पतिक उत्पादन

केही बोटहरूको प्रजनन कृत्रिम रीतिले पनि हुन्छ। केही बोटहरू तनहरूको कटाई (cutting) गरेर (यस उदाहरण डूरैंडो, गुलाब, माहदी इत्यादि हुन्), केही बोटहरू कलम बाँधेर (Grafting) (यस उदाहरण आँप, नीम्बू, कटहर आदि छन्) र केही दाब कलम (Layering)द्वारा (यसका उदाहरण अंगूर) नयाँ बोटहरूलाई उत्पन्न गर्दछन्।

अलैंगिक प्रजनन

अलैंगिक प्रजननमा विशेष प्रकारका कोशिकाहरू, बिना कुनै अर्को एकाईसित नमिलाई, नयाँ बोटहरूलाई उत्पन्न गर्दछ। यो विखंडन विधि (fission) वाबीजाणुनिर्माण विधि (sporulation)द्वारा हुन्छ। पहिलो विधिले नैं शैवाल, कवक र बीजाणुहरू आदिको प्रजनन एवं वर्धन हुन्छ।

अर्को विधि प्रजनन बीजाणुहरू द्वारा हुन्छ। बीजाणु एककोशीय र धेरै सूक्ष्म हुन्छन्। केही शैवालहरू, जलकाइहरू र कवकहरूमा बीजाणु हुन्छन् जो केवल प्रोटोप्लाज्मका बनेका हुन्छन्। यिनमा लोमक (Cilia) हुन्छन्। यस्ता बीजाणुहरूलाई चलजन्यु (zoospores) भन्दछन्। यी चलजन्यु लोमकको सहायताद्वारा पौरन्छन् र शुद्धजलीय प्राणीहरूकै भाँति पछि नयाँ बोटहरूमा बदलिन्छन्। केही पदार्थहरूमा, जस्तै युलो्थ्राक्स (Ulothrix) चलजन्यु अधिक सङ्ख्यामा र सैप्रोलैग्निया (Saprolegnia)मा उत्पन्न हुन्छन्।

केही शैवालहरू, जस्तै नौस्टक (Nostoc)मा, बीजाणुतन्तुको कोशिकाहरूबाट अचल बीजाणु उत्पन्न हुन्छन्, जो हावाद्वारा उडेर फैलन्छन्। बीजाणुजनक (sporophytes)बाट बीजाणुहरूको निर्माण हुन्छ, जसमा भाले पोथी दुइटै हुन्छन्। यी परस्पर मिलेर युग्मक-सू (गैमिटोफाइट, Gametophyte) बन्दछन्, जसबाट फेरि बीजाणु र तिनबाट बीजाणुजनक बन्दछन्।

लैंगिक प्रजनन

अधिक विकसित बोटहरूमा फल र बीज द्वारा लैंगिक प्रजनन हुन्छ। तिनको फूलहरूमा नर गैमीट र पोथी गैमीट (Gamete) हुन्छन्, जसको सायुज्यद्वारा युग्मक (Zygote) बन्दछन्। यी बीजका भित्र भ्रूणमा विकसित भएको, अंकुर बनेर नयाँ बोटहरूलाई जन्म दिन्छन्। गैमीट धेरै सूक्ष्म र एककोशिकीय हुन्छन्। लैंगिक प्रजननमा दुइ विभिन्न जनकहरूको आवश्यकता हुन्छ। कहिले-कहिले एउटै प्रकारका दुइ गैमीट मिलेर प्रजनन गर्दछन्। यस्ता मिलनको समागम (Conjugation) भन्दछन्। दुइ विभिन्न गैमीटहरूका मिल्नुलाई निषेचन (Fertilization) भन्दछन्। शैवाल र कवक सदृश निम्न श्रेणीका बोटहरूमा समागमदेखि प्रजनन हुन्छ र उच्च श्रेणीको वनस्पतिहरूमा निषेचनबाट। जुन बोटहरूका गैमीटमा भाले-पोथीको विभेद हुँदैन तिनलाई समयुग्मक (Isogametes) भन्दछन् र यस्ता बोटहरूलाई समयुग्मी (isogamous)। निषेचनमा नर र मादाका मिलनाले जो बनाउँछ त्यसलाई शुक्रितांड (Oospore), गैमीटलाई असम युग्मक (heterogamete) र बोटहरूलाई असमयुग्मीया वा विविधपुष्पी (heterogamous) भन्दछन्। प्रजननको उपर्युक्त विधिहरूका अतिरिक्त केही अन्य विधिहरू, जस्तै अजीवाणुप्रजनन (Apospory), अपयुग्मप्रजनन (Apogamy) र असेचन प्रजनन (Parthenogenesis)देखि पनि प्रजनन हुन्छ।

प्राणीहरूको प्रजनन

प्राणीहरूमा प्रजननको विधिहरू दुइ कोटिमा बाँड्न सकिन्छ एक अलैंगिक र अर्को लैंगिक। यिनमा भेद यो छ कि अलैंगिक विधिद्वारा प्रजननका लागि केवल एउटै जनकको आवश्यकता हुन्छ र जनककोशिका तथा सन्तानकोशिकाको विभाजन समसूत्रण (Mitosis)देखि नैं हुन्छ। लैंगिक प्रजननका लागि दुइ जनकहरूको आवश्यकता हुन्छ र यसमा समसूत्रणका अतिरिक्त अर्धसूत्रण र निषेचनको क्रियाहरू हुन्छन्। निम्न श्रेणीका प्राणीहरूको प्रजनन अलैंगिक र लैंगिक दुइटै विधिहरूद्वारा हुन्छ, उच्च श्रेणीका प्राणीहरूको प्रजनन केवल लैंगिक विधिद्वारा नैं हुन्छ।

अलैंगिक प्रजनन

यो प्रजनन पिण्डका दुइ वा दुइभन्दा अधिक सम भागहरूमा विभाजनबाट हुन्छ। यस विभाजनको विखंडन (Fission) भन्दछन्। यो विखंडन द्विविखंडन (Binary fission), बहुविखंडन (Multiple fission) वा बीजाणुकरण (Sporulation)को रूप लिन सक्छ। द्विविखंडनको उदाहरण अमीबा (Amoeba)मा मिल्दछ। समुद्भवनबाट पनि प्रजनन हुन्छ। स्पंज, सीलेन्टरेटा (Coelenterata) र ब्राइओजोआ (Bryozoa)मा प्रवर्धन वा कालिकाहरूका रूपमा प्रजनन हुन्छ। केही प्राणीहरूमा पुनरुत्पादन (Regeneration)को शक्ति हुन्छ। यदि तिनको शरीरको कुनै भाग क्षतिग्रस्त भए वा काटिए त्यसको फेरि निर्माण हुन जान्छ। यो शक्ति उच्च श्रेणीका जन्तुहरूमा क्रमश: कम हुन्छ। स्तनीहरूमा सबैभन्दा कम हुन्छ र मनुष्यमा केवल घाउहरू भरिनेसम्म नैं सीमित रहन्छ। पुनरुत्पादनको एक अर्को रूप खंडहरूमा बढनु हो वा संविभाजन (fragmentation) छ। प्लैनेरियनहरू (Planarians)का टुकुरिनाले प्रत्येक टुकुरा अलग प्राणी बन्न जान्छ। केही प्राणीहरूमा जेम्यूलहरू (Gemmules)को निर्माण हुन्छ। उत्पादक कोशिकाहरू गोलीका रूपमा एकत्रित हुन्छ, तथा तिनको चारपटि कंटिकाहरू (Spirules)को भित्ति बन्छ, जसलाई जेम्यूल भन्दछन्। यहाँ जनकको मृत्यु हुन जान्छन्,मा जेम्यूल जिउँदै रहन्छ र अनुकूल मौसम आउनमा पूर्ण स्पंजका रूपमा विकसित हुन्छन्। केही प्राणी स्टैटोब्लास्ट (Statoblast)को निर्माण गर्दछन्। यो मण्डलाकार अवरोधक रचना हो, जो प्रतिकूल स्थितिका हटेर जानाले नयाँ मण्डलमा अंकुरित हुन जान्छ।

लैंगिक प्रजनन

प्राणीहरूमा लैंगिक प्रजननका धेरै विधिहरू छन्, जसमा प्रमुख विधिहरू हुन्-

• (१) सामान्य लैंगिक प्रजनन,
• (२) उभयलिंगी (Hermaphroditic) प्रजनन,
• (३) असेचन प्रजनन (Parthenogenesis) र
• (४) डिंभप्रजनन (Paedogenesis)

यी पनि हेर्नुहोस्

• पादप प्रजनन
• अलैंगिक प्रजनन
• लैंगिक प्रजनन
• द्विखण्डन
• कोशिका विभाजन