गोबर
गोबर शब्दको प्रयोग गाई, गोरु, भैंसी वा राँगाका मलका लागि प्राय: हुन्छ। घास, भूस, खली आदि जो केही चार खुट्टे द्वारा खाइन्छ त्यसको पाचनमा कति नैं रासायनिक परिवर्तन हुन्छन् तथा जो पदार्थ अपचित रहन्छ ती शरीरका अन्य अपद्रव्यहरुका साथ गोबरका रूपमा बाहर निस्कन्छन्। यो साधारणत: नम, अर्द्ध ठोस हुन्छ,मा पशुका भोजनका अनुसार यसमा परिवर्तन पनि हुँदै रहन्छन्। केवल हरियो घाँस वा अधिक खलीमा निर्भर रहने पशुहरूको गोबर पतला हुन्छ। यसको रंग केही पहेंलो एवं गाढा फुस्रो हुन्छ। यसमा घास, भुस, अन्नका दानाहरुका टुकुरा आदि विद्यमान रहन्छन् र सरलतासित चिन्न सकिन्छ। सुके पछि यो कडा पिण्डमा बदलिन्छ।
गोबरमा उपस्थित पदार्थ एवं गुण
सम्पादन गर्नुहोस्गोबरमा उपस्थित पदार्थ एवं गुण धेरै कुराहरूमा निर्भर गर्दछन्, जस्तै पशुको जाति, अवस्था, चारा, दिनचर्या आदि। चर्ने वा काम गर्ने पशुहरूको गोबर एउटा स्थानमा बाँधिएका रहनेवालहरु भन्दा भिन्न रहन्छ। दूध खाने बच्चाहरु वा बाछाहरूको गोबर मनुष्यहरुका मलबाट केही केही मिल्दो जुल्दो हुन्छ। अधिक भूस एवं कम खली खाने पशुहरुका गोबरमा नाइट्रोजनयुक्त पदार्थ एंव वसाको मात्रा कम तथा सैलूलोज जस्ता वस्तुहरु अधिक रहन्छन्, परन्तु अधिक खली खाने पशुहरुका गोबरमा यसका विपरीत नाइट्रोजनभएका पदार्थ एवं वसाको मात्रा अधिक रहन्छ। गाईहरुका गोबरमा पनि बच्चाहरुका भूँडीमा आउने अवस्थाबाट लिएर दूध दिने अवस्थासम्म परिवर्तन हुँदै रहन्छन्। युवा पशु लगभग ७० प्रतिशत खाद्य शरीरमा पचाउँछ, परंतु दूध दिने गाईकेवल २५ प्रतिशत नैं पचाउन पाउँछ। शेष गोबर एव मूत्रमा निस्कन्छ। अन्नका दानाहरु प्राय: मूल अवस्थामा गोबरमा विद्यमान रहन्छन्; परन्तु टुटेका, वा पिसिएका, अन्नका भाग पाचन क्रियाबाट प्रभावित हुन्छन्। यसका अतिरिक्त केही द्रव पनि गोबरमा रहन्छ। भनिन्छ कि यो द्रव कीटाणुनाशक हुन्छ। गाईका गोबरमा ८६ प्रतिशतसम्म द्रव पाइन्छ। गोबरमा खनिजहरूको पनि मात्रा कम हुँदैन। यसमा फास्फोरस, नाइट्रोजन, चूना, पोटाश, मगनीज, लोहा, सिलिकन, ऐल्यूमिनियम, गंधक आदि केही अधिक मात्रामा विद्यमान रहन्छन् तथा आयोडीन, कोबल्ट, मोलिबडिनम आदि पनि थोरै मात्रामा रहन्छन्। अस्तु, गोबर मलका रूप मा, अधिकांश खनिजहरुका कारण, माटोलाई उपजाऊ बनाउँछ। पौधाहरूको मुख्य आवश्यकता नाइट्रोजन, फास्फोरस तथा पोटासियमको हुन्छ। ती वस्तुहरु गोबरमा क्रमश: ०.३- ०.४, ०.१- ०.१५ तथा ०.१५- ०.२ प्रतिशतसम्म विद्यमान रहन्छन्। माटोका संपर्कमा आउनाले गोबरका विभिन्न तत्व माटोका कणहरूलाई आपसमा बाँध्दछन्, परन्तु यदि यी कण एउटा अर्काका अत्यधिक समीप वा जोडिएका हुन्छन् त ती तत्व तिनलाई दूर गर्न दिन्छन्, जसबाट माटोमा हावाको प्रवेश हुन्छ र पौधाहरूको जराहरु सरलताबाट त्यसमा साँस लिन पाउँछन्। गोबरको समुचित लाभ मलका रूपमा नैं प्रयोग गरेर पाउन सकिन्छ।
उपयोगिता
सम्पादन गर्नुहोस्जस्तो अहिले भनिएको छ, गोबरको सबैभन्दा लाभप्रद उपयोग मलका रूपमा नैं हुन सक्छ, परन्तु भारतमा जलाउने दाउराहरूको अभाव हुनाले यसको अधिक उपयोग ईंधनका रूपमा नैं हुन्छ। ईंधनका लागि यसका गोहरा वा डल्ला बनाएर सुकाइन्छन्। सूखे गोहरा राम्रा जल्दछन् र तिनमा बनाएको भोजन, मधुर आँचमा पाक्ने कारण, स्वादिष्ट हुन्छ। परन्तु गोबरको उचित एवं लाभप्रद उपयोग, जस्तो भनिएको छ, मलका रूपमा नैं हो। सबै समृद्ध देशहरू मा, जहाँ कहीं गोबर दिने पशु हुन्छन्, गोबरबाट मल बनाइन्छ र त्यो भन्दा खेत उपजाऊ बनाइन्छन्।
गोबरबाट मल बनाउने विधीहरु
सम्पादन गर्नुहोस्भारतमा पहिला गोबरबाट मल बनाउने दुइ विधिहरु प्रचलित थिए, परन्तु एउटा तेस्रो विधि पनि अब प्रचलितको जाँदैछ। यी विधिहरु निम्नलिखित छन्:
चिसो विधि
सम्पादन गर्नुहोस्यस लागि उचित आकारका गाढिएका, २०-२५ फुट लामा, ५-६ फुट चौडे तथा ३ देखि लिएर १० फुट गहिरा, खनिन्छन् र यिनमा गोबर भरिन्छ। भर्दा खेरि त्यसलाई यस प्रकार दबाइन्छन् कि कुनै जग्गा खाली नरहोस्। गाढिएकाको माथि भाग गुंबदको प्रकार बनाइन्छन् र गोबरले नैं त्यसलाई लिप्छन्, जसबाट वर्षा ऋतुको अनावश्यक जल त्यसमा पस्न नपाओस्। तत्पश्चात् लगभग तीन महिनासम्म मललाई बन्नका लागि छोडिदिन्छन्। यस विधिमा गाढिएकाको ताप कहिले ३४ डिग्रीबाट माथि जान पाउँदैन, किनभनें गाढिएकामा रासायनिक क्रियाहरु हावाका अभावमा सीमित रहन्छन्। यस विधिमा नाइट्रोजनयुक्त पदार्थ मलबाट निस्कन पाउँदैन।
गरम विधि
सम्पादन गर्नुहोस्इस विधिमा गोबरको एउटा पातलो तह नदबाई हालिन्छ। हावाको उपस्थितिमा रासायनिक परिवर्तन हुन्छन्, जसबाट ताप ६० डिग्रीसे सम्म पुन जान्छ। तहलाई फेरि दबाइन्छ र अर्को पातलो तह त्यसमा हालिन्छ जसका ताप बढ्न दिइन्छ। यस प्रकार थुप्रो दसबाट बीस फुटसम्म अल्गो बन्न जान्छ, जो केही महिनाहरुका लागि यसै अवस्थामा छोडी दिइन्छ। यस रीतिबाट विशेष लाभ यो हुन्छ कि ताप बढ्नमा घास, मोटा आदि हानिकर पौधाहरुका बीज, जो गोबरमा उपस्थित रहनसक्छन्, नष्ट हुन्छन्। प्रत्येक पशुबाट यस प्रकार ५ देखि ६ टन मल बन्न सक्छ।
हवाको उपस्थितिमा मल र ग्यास उत्पादन
सम्पादन गर्नुहोस्भारतीय कृषि अनुसन्धान केन्द्र द्वारा विकसित गरिएको यस विधिमा एउटा साधारण यन्त्रको उपयोग हुन्छ, जसमा गोबरको पाचन हावाको अनुपस्थितिमा होता। यस विधिबाट एउटा प्रकारको ग्यास निस्कन्छ, जो प्रकाश गर्न, यन्त्र चलाउने तथा भोजन पकाउनकालागि ईंधनका रूपमा काम आउँछ। गोबर पानीको मिश्रण गर्न पाचक-यन्त्रमा प्रति दिन हाल्दै जान्छन् र निस्कन ग्यासबाट उपर्युक्त काम लिन्छन्। यस विधिको विशेषता यो छ कि गोबर सडेर गंधहीन मलका रूपमा प्राप्त हुन जान्छ र यसका नाइट्रोजन, फास्फोरस, पोटाश आदि यस्ता उपयोगी तत्व बिना नष्ट भए यसैमा सुरक्षित रहन्छन्। साथ साथ यसबाट उपयोगी ग्यास पनि मिल्न जान्छ। अनुमान छ कि एउटा ग्राम परिवार, जसमा ४-५ पशु छन्, लगभग ७०-७५ घन फुट बल्ने ग्यास प्रति दिन तैयार गर्न सक्दछ।
भारतमा केही गोबरको मात्रा र त्यसमा उपस्थित नाईट्रोजन फास्फोरस एवं पोटाशको वार्षिक उत्पादन यस प्रकार छ
गोबर (सूखा) १,४४६ लाख टन कार्बनिक पदार्थ १,१५७ लाख टन नाइट्रोजन १८.०८ लाख टन फास्फोरस ७.२३ लाख टन पोटाश १.०८५ लाख टन
परन्तु गोबरको धेरै थोरै भाग नैं मलका रूपमा प्रयुक्त हुन पाउँछ। यसै कारण यस देशको उत्पादन अरु देशहरूका अनुपात धेरै कम हो। जलावनका रूपमा गोबरको उपयोग एउटा बहुमूल्य मललाई नष्ट गर्नु हो। नष्ट गर्नु हो। जहाँसम्म हो गोबरलाई मलका लागि नैं काममा ल्याउनु पर्छ।
यी पनि हेर्नुहोस्
सम्पादन गर्नुहोस्बाहरी लिङ्कहरू
सम्पादन गर्नुहोस्- 'Onions, cow dung reduce radiation impact' वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१२-११-०५ मिति