कथकली

कथकली मालाबार, कोचीन, र ट्रावनकोरका आस नजिक प्रचलित नृत्य शैली हो। केरलको सुप्रसिद्ध शास्त्रीय रंगकला छ कथकळि । १७ उनी शताब्दीमा कोट्टारक्करा तंपुरान (राजा)ले जस रामनाट्टमको आविष्कार गरेको थियो त्यसैको विकसित रूप छ कथकळि । यो रंगकला नृत्यनाट्य कलाको सुन्दरतम रूप छ । भारतीय अभिनय कलाको नृत्य नामक रंगकलाका अन्तर्गत कथकळिको गणना हुन्छ । रंगीन वेशभूषा पहने कलाकार गायकहरू द्वारा गाईे जाने कथा सन्दर्भहरूको हस्तमुद्राहरू एवं नृत्य-नाट्हरू द्वारा अभिनय प्रस्तुत गर्दछन् । यसमा कलाकार स्वयं न त संवाद बोल्दछ र न नैं गीत गाउँछ । कथकळिका साहित्यिक रूपलाई 'आट्टक्कथा' भन्दछन् । गायक गण वाद्हरूका वादनका साथ आट्टक्कथाहरू गाउँछन् । कलाकार उनमा अभिनय गरेर देखिन्छन् । कथाको विषय भारतीय पुराणहरू र इतिहासहरूदेखि लिइन्छ । आधुनिक कालमा पश्चिमी कथाहरूलाई पनि विषय रूपमा स्वीकृत गरिएको छ । कथकळिमा तैय्यम, तिरा, मुडियेट्टु, पडयणि इत्यादि कारलीय अनुष्ठान कलाहरू तथा कूत्तु, कूडियाट्टम, कृष्णनाट्टम आदि शास्त्रीय (क्लासिक) कलाहरूको प्रभाव पनि हेर्न सकिन्छ ।

चित्र:Dance kathakali.jpg

कथकली नृत्य

रंगमंच

कथकळिको रंगमंच जमीनदेखि माथि उठेको एक चौकोर तख्त हुन्छ । यसलाई 'रंगवेदी' वा 'कलियरंगु' भन्दछन् । कथकळिको प्रस्तुति रातमा हुनको कारण प्रकाशका लागि भद्रदीप (आट्टविळक्कु) जल्याइन्छ । कथकळिका प्रारम्भमा कतिपय आचार - अनुष्ठान गरिन्छन् । ती हुन् - केलिकोट्टु, अरंगुकेलि, तोडयम्, वंदनश्लोक, पुरप्पाड, मंजुतल (मेलप्पदम) । मंजुतरका पश्चात् नाट्य प्रस्तुति हुन्छ र पद्य पढेर कथाको अभिनय गरिन्छ । धनाशि नामका अनुष्ठानका साथ कथकळिको समापन हुन्छ ।

वेशभूषा

कथकली

कथकळिमा प्रत्येक पात्रको आफ्नो अलग वेशभूषा हुँदैन । कथा चरित्रलाई आधार बनाएर कथापात्रहरूलाई भिन्न-भिन्न प्रतिरूपहरूमा बाँटिएको छ । प्रत्येक प्रतिरूपको आफ्नो वेश-भूषा र साज श्रृंगार हुन्छ । यस वेश-भूषाका आधारमा पात्रहरूलाई पहचानना पर्छ । वेश - भूषा र साज - श्रृंगार रंगीन तथा आकर्षक हुन्छन् । यी प्रतिरूप पाँचमा विभक्त छन्, - पच्चा (हरियो), कत्ति (छुरि), गरी (कालो), दाढी र मिनुक्कु (मुलायम, मृदुल वा शोभायुक्त) । कथकळिमा प्रयुक्त वेश-भूषा र साज - सज्जा पनि अद्भुत हुन्छ ।

कथकळिको इतिहास केरलका राजाहरूका इतिहासका साथ जोडिएको छ । आज जो कथकळिको रूप मिल्दछ त्यो प्राचीनतम रूपको परिष्कृत रूप छ । वेष, अभिनय आदिमा भए परिवर्तनहरूलाई 'संप्रदाय' भन्दछन् । कथकळिको शैलीमा जो साना - साना भेद भए छन् तिनलाई 'चिट्टकल' भन्दछन् ।

साहित्य, अभिनय र वेषका अतिरिक्त प्रमुख तत्व छन् 'संगीत' र 'मेलम' । भारतीय क्लासिकल परिकल्पनाका अनुसार नवरसेको नाट्य प्रस्तुति कथकळिमा प्रमुखता पाउँछ । कथकळिका इतिहासमा अनेक प्रतिभावान कलाकार छन् । यी कलाकार नाट्य, गाईन, वादन आदि सबै क्षेत्रहरूमा प्रसिद्ध भए छन् । केरलका विभिन्न मंदिरहरूमा कार्यरत कथकळि सङ्घ (कलियोगम), कथकळि क्लब र सगोरुे मिलेर कथकळिलाई जीवंत रखा भएकोछ । कथकळिका विकासका लागि महाकवि वल्लत्तोल नारायण मेनन द्वारा स्थापित 'केरल कलामण्डलम' र अनेक प्रशिक्षण केन्द्र कथकळिको प्रशिक्षण दिन्छन् ।

कथकली (कत्ति प्रतिरूप )

इतिहास

कथकळिको प्रादुर्भाव १७ उनी शताब्दीका उत्तरार्द्धमा भएको थियो । विद्वानहरूको मत छ कि कोट्टारक्करा तंपुरान द्वारा रचे गये 'रामनाट्टम'को विकसित रूप नैं कथकळि छ । कालोन्तरमा अनेक नाट्य कलाहरूका संयोग र प्रभावदेखि कथकळिको स्वरूप संवरतिएको ।

समयका अनुसार कथकळिको वेशभूषा, संगीत, वादन, अभिनय-रीति, अनुष्ठान आदि सबै क्षेत्र परिवर्तित भए छन् । राजमहलहरू तथा ब्राह्मणहरूका संरक्षणमा कथाको नृत्य नाट्य कला विकासका सोपानहरूमा चढता रह्यो । यसै कारण यसमा अनेक अनुष्ठानपरक क्रियाहरूको प्रवेश भयो ।

सामान्यतः यो विश्वास गरिन्छ कि कोट्टारक्करा तंपुरान (राजा)का द्वारा कथकळिको जो बीजारोपण भएको थियो, यही छैन यसलाई सर्वांगपूर्ण तथा सर्वसुलभ कला बनाउने कार्य कोट्टयम तंपुरानले नैं गरेको थियो । रामनाट्टमको अभिनय रीति, वेश-भूषा तथा वादन संप्रदायलाई पहिला-पहल परिष्कृत गर्ने वेट्टत्तु राजा थिए । यो 'वेट्टत्तु संप्रदाय' नामले प्रख्यात भयो । कोट्टयम तंपुरान (१८ उनी शती)ले चार प्रसिद्ध आट्टक्कथाहरूको रचनाको र कथकळिका अभिनयमा नाट्यशास्त्रका आधारमा परिवर्तन गरे। यसका लागि तंपुरान (राजा) वेल्लाट्टुले चात्तु पणिक्करलाई सामान्यन्त्रित गरे जो मट्टांचेरी कोविलकम (राजमहल)मा रामनाट्टमको शिक्षा दे रहोस् थिए । चात्तु पणिक्करको 'कळरि' (कला पाठशाला) पालक्काड जिल्लाहरूका कल्लडिक्कोड नामक स्थानमा स्थित थियो । उनले वेट्टत्तु संप्रदायको परिष्कार गरे । पहिला यो रीति 'कल्लडिक्कोडन संप्रदाय' नामले जानी जाती थियो । १८९०का पछि यो संप्रदाय सर्व प्रचलित भयो ।

तिरुवितांकूरका महाराजा कार्तिक तिरुन्नाल रामवर्मा, जो आट्टक्कथाका रचयिता थिए,ले कथकळिको पोषण - संवर्द्धन गरे । तिनको निर्देशानुसार नाट्य कला विशारद कप्लिंगाट्ट नारायणन नंपूतिरिले कथकळिमा अनेक परिष्कार गरे । तिनको यो संप्रदाय 'कप्लिंगाडन' अथवा 'तेक्कन चिट्टा' नामले जानिन्छ । कालोन्तरमा यी भिन्न भिन्न संप्रदाहरूका बीचको भेद लुप्त हुँदै आएको, कप्लिंगाड र कल्लडिक्कोड संप्रदाहरूको समन्वय गर्न जो शैली विकसितको गयी त्यो 'कल्लुवषि चिट्टा' नामले प्रसिद्ध भएको छ ।

कथकळि संगीत

आट्टक्कथा गायक (भागवतर) द्वारा कथकळिको कथाको प्रस्तुति हुन्छ, त्यसैका आधारमा नट अभिनय गर्दछन् । कथकळिमा दुइ गायक हुन्छन्, पहिला एक गायक गाउँछ, अर्को गायक त्यसलाई दोहरा्दछ । पहिला गाने भएकालोई 'पोन्नानि' र अर्का गायकलाई 'शिंकिटि' भनिन्छ । जबसम्म नट गीतहरूका भाव र अर्थलाई पूर्णतः अभिनीत गर्दछन् तबसम्म गायक गाँदै रहन्छन् । कथकळि संगीतलाई Mood Music पनि भनिन्छ ।

मानिन्छ कि सोपान संगीतदेखि कथकळि संगीतको उदय भयो । मंदिरहरूमा वाद्हरूका साथ 'गीतगोविन्द'को गाईन होता रहन्छ, त्यसका पनि कथकळि संगीतदेखि सम्बन्ध छ । कर्नाटक संगीतको पनि कथकळि संगीतमा प्रभाव पडा छ । सामान्य रूपले सोपान संगीत तथा कर्नाटक संगीतको राग - रागनिहरू तथा कर्नाटक संगीतका कतिपय रागहरूका रूपान्तरण कथकळि संगीतमा उपलब्ध छन्, किन्तु गाईन शैली तथा ताल क्रमको दृष्टिले कथकळि संगीत कर्नाटक संगीत भन्दा भिन्न छ ।

केही विशिष्ट राग जस्तो कि पाटि, पुरनिरा आदि रागहरूको प्रयोग केवल कथकळिमा नैं हुन्छ । कथकळि संगीतका केही प्रसिद्ध गायक छन् - कलामण्डलम उण्णिकृष्ण कुरूप, तकषि कुट्टन पिळ्ळै, चेर्तला कुट्टप्पा कुरूप, कलामण्डलम गङ्गाधरन, कलामण्डलम नीलकंठन नंपीशन, वहरूकिटकृष्ण भागवतर, कलामण्डलम शंकरन एम्प्रान्तिरि, कलामण्डलम छदर अली, कलामण्डलम हरिदास आदि ।

आट्टक्कथाहरू

कथकळिमा अनेक आट्टक्कथाहरू प्रणीत भएका हुन् । उनमादेखि केही आट्टक्कथाहरू विशेष महत्त्व राख्दछन्, र आस्वादक र अभिनेता दुइटैलाई समान रूपले आनन्द प्रदान गर्दछ । सर्वाधिक प्रसिद्ध आट्टक्कथाहरू छन् - उण्णायि वारियरको नलचरितम (चार दिन), कोट्टयम तंपुरानको कल्याणसौगन्धिकम्, बकवधम्, किर्मीरवधम्, निवातकवचकालकेयवधम्, इरयिम्मन तंपिको कीचकवधम्, उत्तरास्वयंवरम्, दक्षयागम्, वयस्करा आर्यन नारायणन मूसको दुर्योधनवधम्, मण्डवप्पल्लि इट्टिरारिश्शा मेननका रुक्मांगदचरितम्, सन्तानगोपालम्, वी. कृष्णन तंपिको ताडकावधम, पन्निश्शेरि ताणुपिळ्ळैको निषलकूत्तु, किलिमानूर गरीन्द्रन राजराजवर्मा कोयित्तम्पुरानको रावण विजय, अश्वति तिरुनाल रामवर्माका रुक्मिणी स्वयंवरम्, पूतनामोक्षम्, अम्बरीक्षचरितम, पौण्ड्रकवधम्, कार्तिक तिरुनाल रामवर्माको राजसूयम आदि ।