हरिवंश पर्व

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

हरिवंश पर्व महाभारतको अन्तिम पर्व हो यसलाई हरिवंशपुराणका नामले पनि जानिन्छ हरिवंश पुराण भविष्य पर्वमा पुराण पंचलक्षणका सर्गप्रतिसर्गका अनुसार सृष्टिको उत्पत्ति, ब्रह्मका स्वरूप, अवतार गणना र सांख्य तथा योगमा विचार भएको छ। स्मृतिसामग्री तथा सांप्रदायिक विचारधाराहरू पनि यस पर्वमा अधिकांश रूपमा मिल्दछन्। यसै कारण यो पर्व हरिवंश पर्व र विष्णु पर्वदेखि अर्वाचीन ज्ञात हुन्छ।

विष्णु पर्वमा नृत्य र अभिनयसम्बन्धी सामग्री आफ्नो मौलिक रूपमा मिल्दछ। यस पर्वका अन्तर्गत दुइ स्थलहरूमा छालिक्यको उल्लेख भएको छ। छालिक्य वाद्यसंगीतमय नृत्य ज्ञात हुन्छ। हाव भावहरूको प्रदर्शन यस , नृत्यमा महत्त्वपूर्ण स्थान राख्दछ। छालिक्यका सम्बन्धमा अन्य पुराणमा कुनै प्रकाश पारिएको छैन।

विष्णु पर्व (९१ २६-३५)मा वसुदेवका अश्वमेघ यज्ञका अवसरमा भद्र नामक नटको आफ्नो अभिनयद्वारा ऋषिहरूलाई तुष्ट गर्नु वर्णित छ। यसै नटका साथ प्रद्युम्न, सांब आदि वज्रनाभपुरमा गएर आफ्नो कुशल अभिनयद्वारा वहाँ दैत्यहरूको मनोरंजन गर्दछन्। यहाँमा "रामायण" नामक उद्देश्य र "कौबेर रम्भाभिसार" नामक प्रकरणका अभिनयको विशद वर्णन भएको छ।

हापकिंसले हरिवंशलाई महाभारतको अर्वाचीनतम पर्व मानेको छ। हाजराले रासका आधारमा हरिवंशलाई चतुर्थ शताब्दीको पुराण बताएकाछन्। विष्णु र भागवतको काल हाजराले क्रमश: पाँचौं शताब्दी तथा छैटौँ शताब्दी निश्चित गरेकोछ। श्री दीक्षितका अनुसार मत्स्यपुराणको काल तृतीय शताब्दी हो। कृष्णचरित्र, रजिको वृत्तान्त तथा अन्य वृत्तान्तहरूसित तुलना गर्दा हरिवंश यी पुराणहरू भन्दा पूर्ववर्ती निश्चित हुन्छ। अतएव हरिवंशका विष्णुपर्व र भविष्यपर्वलाई तृतीय शताब्दीको मान्न सकिन्छ।

हरिवंशका अन्तर्गत हरिवंशपर्व शैली र वृत्तान्तहरूको दृष्टिले विष्णुपर्व र भविष्यपर्व भन्दा प्राचीन ज्ञात हुन्छ। अश्वघोषकृत वज्रसूचीमा हरिवंशसित अक्षरश: समानता राख्ने केही श्लोक मिल्दछन्। पाश्चात्य विद्वान् वैबरले वज्रसूचीलाई हरिवंशको ऋणी मानेको छ र रे चौधरीले तिनको मतको समर्थन गरेका छन्। अश्वघोषको काल लगभग द्वितीय शताब्दी निश्चित छ। यदि अश्वघोषको काल द्वितीय शताब्दी हो भनें हरिवंशपर्वको काल प्रक्षिप्त स्थलहरूलाई छोडेर द्वितीय शताब्दी भन्दा केही पहिला बुझ्न सकिन्छ।

हरिवंशमा काव्यतत्व अन्य प्राचीन पुराणहरूको भाँति आफ्नो विशेषता राख्दछ। रसपरिपाक र भावहरूको समुचित अभिव्यक्तिमा यो पुराण कहिले कहिले उत्कृष्ट काव्यहरूसित समानता राख्दछ। व्यंजनापूर्ण प्रसँग पौराणिक कविको प्रतिभा र कल्पनाशक्तिको परिचय मिल्दछ।

हरिवंशमा उपमा, रूपक, समासोक्ति, अतिशयोक्ति, व्यतिरेक, यमक र अनुप्रास नैं प्राय: मिल्दछन्। यी सबै अलङ्कार पौराणिक कविका द्वारा प्रयासपूर्वक लगाइएको प्रतीत हुँदैन।

काव्यतत्वको दृष्टिले हरिवंशमा प्रारम्भिकता र मौलिकता छ। हरिवंश, विष्ण, भागवत र पद्मका ऋतुवर्णनहरूको तुलना गर्नमा ज्ञात हुन्छ कि केही भाव हरिवंशमा आफ्नो मौलिक सुन्दर रूपमा चित्रित गरिएका छन् र ती नैं भाव उपर्युक्त पुराणहरूमा क्रमश: अथवा संश्लिष्ट हुँदै गएका छन्।

सामग्री र शैलीलाई हेर्दा पनि हरिवंश एक प्रारम्भिक पुराण हो। सम्भवत: यसै कारण हरिवंशको पाठ अन्य पुराणहरूका पाठ भन्दा शुद्ध मिल्दछ। कतिपय पाश्चात्य विद्वानहरू द्वारा हरिवंशलाई स्वतन्त्र वैष्णव पुराण अथवा महापुराणको कोटिमा राख्नु समीचीन छ।

संक्षिप्त कथा

यस पुराणमा सबैभन्दा पहिला वैवस्तमनु र यमको उत्पत्तिका बारेमा बताइएको छ र साथै भगवान् विष्णुका अवताराहरूका बारेमा बताइएको छ। अघि देवताहरूको कालनेमिका साथ युद्धको वर्णन छ जसमा भगवान् विष्णुले देवताहरूलाई सान्त्वना दिए र आफ्नो अवतारहरूको कुरा निश्चित गरी दिओस्वताहरूलाई आफ्नो स्थानमा पठाई दिए। यसका पछि नारद र कंसका संवाद छन्। यस पुराणमा भगवान् विष्णुको कृष्णका रूपमा जन्म बताइएको छ। जसमा कंसको देवकीका पुत्रहरूको वधदेखि लिएर कृष्णका जन्म लिने सम्मको कथा छ। फेरि भगवान् कृष्णको ब्रज-यात्राका बारेमा बताइएको छ जसमा कृष्णको बाल-लीलाहरूको वर्णन छ। यसमा धेनकासुर वध, गोवर्धन उत्सवको वर्णन गरिएको छ। अघि कंसको मृत्युका साथ उग्रसेनका राज्यदानको वर्णन छ। अघि बाणसुर प्रसंगमा दुइटैका विषयमा बताइएको छ। भगवान् कृष्णका द्वारा शंकरको उपासनाको वर्णन छ। हंस-डिम्भक प्रसंगको वर्णन छ। अन्तमा श्रीकृष्ण र नन्द-यशोदा मिलनको वर्णन छ।

बाह्य कडीहरू

• वेद-पुराण - यहाँ चार वेद एवं दस भन्दा अधिक पुराण हिन्दी अर्थ सहित उपलब्ध छन्।
• महर्षि प्रबंधन विश्वविद्यालय वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००८-०४-०८ मिति-यहाँ सम्पूर्ण वैदिक साहित्य संस्कृतमा उपलब्ध छ।
• ज्ञानामृतम् - वेद, अरण्यक, उपनिषद् आदिमा सम्यक जानकारी
• वेद एवं वेदांग
• जसको उदेश्य छ - वेद प्रचार
• वेद-विद्या_डट_कम वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०५-२१ मिति