स्त्री रोग विज्ञान

स्त्रीरोग विज्ञान चिकित्सा विज्ञानको त्यो शाखा हो जसमा महिलाहरुसँग सम्बन्धित विशेष रोगहरु अर्थात् उनीहरुको विशेष संरचनात्मक अंगहरु र उनीहरुको चिकित्सा विषयहरुसँग सम्बन्धित रोगहरु मात्र समावेश हुन्छन् । Gynecology भन्नाले महिलाको प्रजनन प्रणाली (गर्भाशय, योनि र अण्डाशय) को स्वास्थ्यमा हासिल गरेको सर्जिकल विशेषज्ञतालाई जनाउँछ। मूलतः यो 'महिला विज्ञान' मा पर्छ। आजकल, लगभग सबै आधुनिक स्त्री रोग विशेषज्ञहरू पनि प्रसूति विशेषज्ञहरू छन्।

परिचय

महिलाको प्रजनन अंगलाई बाहिरी र आन्तरिक गरी दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ। बाह्य प्रजनन अंगहरूमा योनि र योनि समावेश छन्।

अधिकांश गोनाडहरू मुलेरियन नलीबाट बढ्छन्। मुलेरियन डक्ट पेटको गुहा र भ्रूणको इलियाक पर्खालको पछाडिको भागमा माथिदेखि तलसम्म चल्छ र मध्यवर्ती, वोल्फियन नोड्युलहरू र ट्युब्युलहरू हुन्छन्, जसका अवशेषहरू gynoecium मा पाइन्छ।

वोल्फियन नलिका भित्र, दुई उपकला ऊतक रेखाहरू देखा पर्दछ, जुन प्राथमिक कीटाणु रेखाहरू हुन् जसबाट अंडाशयहरू भविष्यमा बन्छन्।

प्रजनन प्रणाली को फिजियोलोजी

महिलाको प्रजनन उमेर अर्थात् यौवनदेखि रजोनिवृत्तिसम्म करिब ३० वर्ष हुन्छ। यस संस्थाका गतिविधिहरू अध्ययन गर्दा, हामीले विशेष गरी दुई प्रक्रियाहरूमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ:

(a) बीज उत्पादन र (b) महिनावारी स्राव।

बीज उत्पादन सेमिनल ग्रन्थिसँग बढी सम्बन्धित छ र स्राव गर्भाशयसँग बढी सम्बन्धित छ, तर दुवै कार्यहरू एकअर्कासँग सम्बन्धित छन् र पूर्ण रूपमा एकअर्कामा निर्भर छन्। बीज ग्रन्थि (ओभरी) को मुख्य काम पूर्ण रूपमा कार्यशील र गर्भधारण गर्न सक्षम भएका बीजहरू उत्पन्न गर्नु हो। अण्डकोष एक महिलाको मानसिक र शारीरिक वृद्धिको लागि पूर्ण रूपमा जिम्मेवार हुन्छ र गर्भाशय र अन्य जननांगहरूको प्राकृतिक वृद्धि र कार्यक्षमताको लागि पनि जिम्मेवार हुन्छ।

बीउ उत्पादनको सम्पूर्ण प्रक्रिया शरीरका धेरै हार्मोन ग्रन्थिहरूद्वारा नियन्त्रित हुन्छ र तिनीहरूको हर्मोन तिनीहरूको प्रकृति र कार्यमा निर्भर हुन्छ। अगाडिको ग्रन्थीलाई नियन्त्रक भनिन्छ।

प्रत्येक २८ दिनमा पाठेघरबाट रगत बग्नुलाई महिनावारी भनिन्छ । यो स्राव यौवन देखि रजोनिवृत्ति सम्म हरेक महिना हुन्छ। गर्भावस्थामा मात्रै हुँदैन र अक्सर गम्भीर अवस्थामा पनि हुँदैन। पहिलो डिस्चार्जलाई राजोदय वा (मेनार्चे) भनिन्छ र यो हुँदा अब केटी गर्भवती भइन् र यो सामान्यतया किशोरावस्थाको समयमा अर्थात् १३ देखि १५ वर्षको उमेरमा हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ। ४५ देखि ५० वर्षको उमेरमा महिनावारी अचानक वा बिस्तारै बन्द हुन्छ। यसलाई रजोनिवृत्ति भनिन्छ। यी दुवै समय महिलाको जीवनमा संक्रमणकाल हो।

प्राकृतिक राजा चक्र सामान्यतया 28 दिनको हुन्छ र राजा दर्शनको पहिलो दिनबाट गणना गरिन्छ। यो एक महिनावारीबाट अर्को महिनावारी हुने समय हो। महिनावारी चक्रमा पाठेघरको इन्डोमेट्रियममा हुने परिवर्तनलाई चार चरणमा विभाजन गर्न सकिन्छ (१) वृद्धि अवधि, (२) गर्भाधान पूर्व अवधि, (३) महिनावारी स्राव अवधि र (४) पुनर्निर्माण अवधि।

(१) वृद्धि अवधि: महिनावारीको अन्त्य पछि एन्डोमेट्रियम पुन: उत्पन्न हुँदा, यो इन्डोमेट्रियम वृद्धि अवधि सुरु हुन्छ र ओभ्युलेसन सम्म रहन्छ। महिनावारी सुरु भएको पन्ध्रौं दिनमा ओभ्युलेसन (प्लेसेन्टाबाट ओभ्युलेसन) हुन्छ। यस अवधिमा पाठेघरको इन्डोमेट्रियम बिस्तारै बाक्लो हुँदै जान्छ र अण्डाशयमा डिम्बको निर्माण सुरु हुन्छ। Graafian follicle बढ्दै जाँदा अंडाशयबाट स्रावित एस्ट्रोजनको मात्रा बढ्छ। एस्ट्रोजनको प्रभावमा, यस अवधिमा गर्भाशयको इन्डोमेट्रियम 4-5 मिमी सम्म मोटो हुन्छ।

(२) प्रि-प्रेग्नेन्सी पिरियड: यस स्टेज पछि सेक्रेटरी वा प्रि-प्रेग्नेन्सी पिरियड सुरु हुन्छ र १५ दिन अर्थात् महिनावारी सुरु नभएसम्म रहन्छ। राज: स्रावको १५ औं दिन डिम्बाशयबाट डिम्ब निस्किएपछि कर्पस ल्युटियम बन्छ र त्यसबाट निस्कने स्राव (प्रोजेस्टेरोन) र एस्ट्रोजनको प्रभावमा पाठेघरको इन्डोमेट्रियममा परिवर्तनहरू भइरहन्छन्। यो endometrium अन्ततः decidua मा परिणत हुन्छ, जसलाई गर्भावस्था को endometrium भनिन्छ। यी परिवर्तनहरू यस महिनावारी चक्रको 28 औ दिनमा पूरा हुन्छन् र महिनावारी हुनु अघि endometrium को मोटाई 6.7 मिमी हुन्छ।

(३) स्राव अवधि: स्राव अवधि ४-५ दिनको हुन्छ। यसमा, पाठेघरको इन्डोमेट्रियमको बाहिरी तह भाँचिन्छ र रगत र बलगम स्राव हुन्छ। जब पूर्व-महिनावारी परिवर्तनहरू पूरा हुन्छन्, त्यसपछि endometrial degeneration सुरु हुन्छ। यस इन्डोथेलियमको बाहिरी तह र मध्य तह मात्र यी स्रावले प्रभावित हुने र गहिरो तह वा इन्डोथेलियम अप्रभावित रहने विश्वास गरिन्छ। यसरी, स्रावमा रगत, म्यूकस एपिथेलियम कोशिकाहरू र स्ट्रोमा केशिकाहरू हुन्छन्। यो रगत जम्दैन। 4 देखि 8 औंस मानिने रगतको मात्रा प्राकृतिक हो।

(४) पुनर्निर्माण अवधि: स्रावको प्रक्रियाबाट गर्भाशयको इन्डोमेट्रियमको प्रजनन नहुनुको कारण इन्डोमेट्रियमको मोटाई घट्दा प्रजनन वा निर्माणको काम सुरु हुन्छ। पुनर्जन्म एन्डोथेलियमको महत्वपूर्ण चरणमा सुरु हुन्छ र एन्डोथेलियम बढ्दो मौसम जस्तै देखिन्छ।

स्राव विकार

(१) आदिभि (अनोहलार) रजः शराव– यस विकारमा प्राकृतिक राजः श्राव भइरहन्छ तर नारी बाँझी छिन् ।

(२) रुद्धार्थव (Amehoryboea) महिलाको प्रजनन अवधिमा अर्थात् यौवन देखि रजोनिवृत्ति सम्म महिनावारी प्रवाह नहुनुलाई रुद्धार्थ भनिन्छ। यो प्राथमिक र माध्यमिक दुई प्रकारको हुन्छ। प्राइमरी मेनोरेजियामा, मेनोरेजिया सुरुदेखि नै गर्भाशयको अभावमा हुन्छ। सेकेन्डरीमा यो एक पटक महिनावारीपछि केही विकारको कारण बन्द हुन्छ। यसलाई प्राकृतिक र जैविक रूपमा पनि वर्गीकृत गरिएको छ। गर्भावस्था, सुत्केरी, स्तनपान र यौवन अघि र रजोनिवृत्ति पछि पाइने महिनावारी स्वाभाविक हो। गर्भावस्थाको पहिलो लक्षण महिनावारी हो।

(३) Hypomenorrhoea and Swalpartav (oligomenorrhoea) - हिनार्तभमा मासिक धर्म चक्रको समय बढ्छ र अनियमित हुन्छ। सेल्फ-प्रेटममा, महिनावारीको अवधि र यसको मात्रा घट्छ।

(४) सिजनल मेनोरेजिया - (Menorrhagia) महिनावारीको समयमा अत्यधिक स्राव।

(५) Metrorrhagia (Metrorrhagia): दुई अवधिको बीचमा रगत बग्नु।

(६) Dysmenorrhea - (Dysmenorrhea) यसमा रगत बग्नुका साथै धेरै दुखाइ हुन्छ।

(७) Leucorrhoea - योनीबाट सेतो वा पहेंलो सेतो स्राव आउनु भनिन्छ। यसमा रगत वा पुया वा पुया हुनु हुँदैन।

(८) Polymenorrhea - यसमा महिनावारी २८ दिनको सट्टा थोरै समय अर्थात् २१ दिनमा हुन्छ, अर्थात् महिलाको चाँडै रगत आउन थाल्छ। Ovulation पनि चाँडै सुरु हुन्छ।

(९) Metropathia Haemorrhagica - यो अनियमित, अत्यधिक रक्तस्रावको अवस्था हो।

(१०) कन्या राजदर्शन - निश्चित उमेर वा अवधि भन्दा पहिले राजश्रव भएको भनिन्छ र यस प्रकारको यौवनलाई कन्या युवागमन भनिन्छ।

(११) अप्राकृतिक महिनावारी गडबडी - निश्चित उमेर वा अवधि भन्दा धेरै अघि र महिनावारी गडबडी संगै Artv Dysfunction भनिन्छ। प्राकृतिक क्षय चक्रको अवधि बढाएर वा मात्रा घटाएर बिस्तारै हुन्छ।

प्रजनन अंगहरु को जन्मजात विकार

(१) बीज ग्रन्थी - हाइपोप्लासिया, ग्रन्थीहरूको पूर्ण अभाव आदि विकारहरू धेरै कम हुन्छन्। कहिलेकाहीँ अण्डकोष र अण्डकोष सँगै हुन्छन् र यसलाई ओवोटेस्टेस भनिन्छ।

(२) बीज नलिका - तिनीहरूको पूर्ण अनुपस्थिति, आंशिक वृद्धि, र तिनीहरूको डाइभर्टिकुलम आदि विकारहरू पाइन्छ।

(३) पाठेघर - यो अंगको पूर्ण अनुपस्थिति विरलै हुन्छ

पाठेघरमा दुईवटा सिङहरू र दुईवटा पाठेघर र दुईवटा योनी हुन्छन्, अर्थात् दुवै मुलेरियन नलिकाहरू एकअर्कासँग सरेर बढ्छन्। यसलाई डिडेल्फिस गर्भाशय भनिन्छ।

यसरी, मुलेरियन नलिकाहरू एकअर्काबाट अलग रहन्छन् तर ग्रीवाको ओएसमा संयोजी तन्तुद्वारा जोडिएको अवस्थालाई कोड डिडेल फिस भनिन्छ।

कहिलेकाहीँ पाठेघरमा दुईवटा सिङ हुन्छन् जुन पाठेघरमा खुल्छन्।

कहिलेकाहीँ पाठेघर प्राकृतिक देखिन्छ, तर यसको गुहा र ग्रीवा गुहा एक सेप्टम द्वारा विभाजित रहन्छ। यो सेप्टम पूर्ण वा अपूर्ण हुन सक्छ।

कहिलेकाहीँ पाठेघरमा सानातिना असामान्यताहरू पाइन्छ जस्तै सिङ एक छेउमा झुक्नु, पाठेघर फुट्नु आदि।

शिशुको आकारको पाठेघर यौवनमा पाइन्छ किनभने यसको वृद्धि जन्मको समयमा रोकिन्छ।

प्राथमिक पाठेघरमा, पाठेघरको शरीर छोटो र पाठेघरको मुख लामो हुन्छ।

(४) गर्भाशय ग्रीवा - (क) पाठेघरको बाहिरी र भित्री भाग बन्द हुने। (b) योनिको पाठेघरको सहज प्रलोपस र भल्भामा पुग्नु।

(5) योनी - योनि विरलै पूर्ण रूपमा गायब हुन्छ। योनि खोल्ने, पूर्ण वा अपूर्ण, सेप्टम द्वारा योनि लम्बाइमा विभाजन, आदि प्रायः पाइन्छ।

(६) यसमा, सहज विकारहरूमा, हाइमेनको पूर्ण रूपमा गैर-छिद्र वा छलनीको रूपमा छिद्र हुन्छ।

दर्दनाक विकार र जननांग को prolapse

(१) पेरिनेअम र भल्भाको विकारहरू - सामान्यतया तिनीहरूमा प्रसूतिको समयमा फिसर हुन्छ र कहिलेकाहीँ पहिलो मौका, आघात र कन्डाइलको कारणले दरारहरू बन्छन्।

(२) योनिका विकारहरू - यी पतन, पहिलो यौनसम्पर्क, बच्चा जन्माउने, यन्त्रहरू घुसाउने, पेसारी र हाइमेनको कारणले हुने दर्दनाक विकारहरू हुन्। त्यसैगरी योनि गुदा र मूत्राशय योनि फिस्टुला प्रसवबाट उत्पन्न हुन्छ।

(३) पाठेघरको गडबडी - सर्भिकल फिसर प्रायः बच्चा जन्माउँदा देखिने गर्छ।

(४) पाठेघर र सह-अंगहरूमा विकारहरू - प्रायः यी विकारहरू कम हुन्छन्। गर्भाशयमा प्वाल शल्यक्रिया गरेर वा गर्भपतनमा उपकरण प्रयोग गरेर गरिन्छ।

(५) पाठेघरको विस्थापन

पाठेघरको अत्याधिक उल्टो वा रिट्रोवर्सन।

पाठेघरको अक्ष र योनिको अक्षको बीचको सम्बन्धको विकृति, अर्थात् दुवै अक्षहरू एउटै रेखा वा रेट्रोफ्लेक्सनमा हुनु।

श्रोणि गुहामा गर्भाशयको स्थितिको प्राकृतिक सतहको माथि वा तल अवस्थित हुनु वा प्रोल्याप्स हुनु।

यसको गुहामा पाठेघरको पर्खाल झुन्ड्याउनु वा उल्टो हुनु।

जननांग को संक्रमण

जननांगमा संक्रमण फङ्गल, ब्याक्टेरिया, भाइरल वा प्रोटोजोलको कारणले हुन सक्छ।

भाग को उपसर्ग

(१) भल्भाको विशिष्ट परिशिष्ट - तीव्र भल्भेराइटिस, बार्थोलियन ग्रन्थिशोथ गोनोरियामा हुन्छ। ड्युक्रेको ब्याक्टेरियाले भल्भामा क्यान्कर घाउहरू उत्पादन गरिन्छ। भल्भामा पनि यस्तै प्रकारका क्षयरोग र फिरङ्गज भ्रान पाइन्छ।

(२) सेकेन्डरी क्लिटोरिस – मधुमेह, पोयामेहा, पिसाबमा हुने कीरा र बवासीर आदिमा अल्सर उत्पन्न हुन्छ, जसका कारण यो सूजन हुन्छ।

(३) प्राइमरी डर्मेटाइटिस - पिडिका, हर्पेस आदि छालाको सूजन पनि भगतवकमा हुन्छ।

(४) विशिष्ट प्रकारको भगशेष -

दादुरा, पिरपेरल ज्वरो वा यौन संचारित रोगहरूमा ग्याङ्ग्रीन हुन्छ।

केचेटको लक्षण - यो महिनावारी सुरुका दिनहरूमा हुन्छ। यसमा, ओरल म्यूकोसा, कन्जन्क्टिवाइटिस लक्षणको रूपमा देखा पर्दछ।

Apthous vulva (apthous) यसमा Thrush को रूप मा vulva को उपसर्ग छ।

Distance seplas vulva - vulvitis रगत जमेको स्ट्रेप्टोकोकसको प्रचुरताको कारणले हुन्छ।

योनि योनिशोथ (केटीहरूमा) - यो गोनोकोकस उपसर्गले सरसफाइको अभावमा अस्वच्छ तौलिया प्रयोग गर्दा र कोइटसको कारणले हुन्छ।

(५) योनी को पुरानो विशेष रोगहरु -

योनीको ल्युकोप्लाकिया - योनीको छालाको यो विशिष्ट सूजन रजोनिवृत्ति पछि हुन सक्छ।

Krarausis - सेमिनल ग्रन्थिहरूको निष्क्रियता हुँदा यो क्लिटोरिस उत्पन्न हुन्छ।

योनि उपसर्ग

सामान्यतया, कुनै पनि ब्याक्टेरिया वा भाइरसले योनिमा उपनिवेश गर्न सक्छ र योनिशोथ निम्त्याउन सक्छ, तर ब्याकोली, डिप्थेरोइड, स्टेफिलोकोकस, स्ट्रेप्टोकोकस, ट्राइकेनामस मोनिला (सेतो) सबैभन्दा सामान्य ब्याक्टेरिया हुन्।

(१) बालोनाइटिस – यसमा उपसर्गसँगै इन्डोक्राइन कारक पनि सहयोगी हुन्छ ।

(२) सेकेन्डरी योनिशोथ - पेसरीको आघात पछि हुने योनिशोथ, बलियो एन्टिसेप्टिक्स, गर्भनिरोधक रसायनहरू, पाठेघरबाट पुरानो योनि स्राव आदि।

(३) प्रसवोत्तर योनिशोथ – अप्ठ्यारो जन्म दोष आदिका कारण वीर्य स्खलन नहुनु र केही समयको लागि एस्ट्रोजनको प्रभाव हट्नु ।

(४) सेनिल योनिशोथ - यो बुढेसकालको योनिशोथ मात्र हो।

uterine appendages

यो माथिल्लो र तल दुवै प्रकारको हुन्छ। प्रसव, गर्भपतन, गोनोरिया, हिस्टेरेक्टोमी, क्षयरोग, ट्युमर, पाठेघरको विष्फोट, आदि पछि, उपद्रव रूप अक्सर उपसर्ग छ।

पाठेघर - बेसल स्तरमा पुरानो भडकाऊ परिवर्तन, तर अक्सर गर्भाशय मांसपेशी मा पुरानो भडकाऊ परिवर्तन संग। यो सूजन तीव्र, गैर-तीव्र जीर्ण र क्षय र बूढो मा विभाजित छ।

cotyledons र cotyledons

सेमिनिफेरस ग्रन्थीको सूजन - यस अन्तर्गत सेमिनिफेरस ग्रन्थी र श्रोणिको ब्याक्टेरियाले गर्दा हुने उपप्रकारहरू आउँछन्। यो उपसर्ग प्रायः योनिको शीर्षमा जान्छ, तर क्षयरोग भास्कुलाइटिस प्रायः श्रोणिबाट सुरु हुन्छ वा रगतद्वारा ल्याउँछ।