"शिवाजी" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

[[शाहजी|शाहजी भोंसले]]को प्रथम पत्नी [[जीजाबाई]]राजमाता जिजाऊ को कोखबाट छत्रपती शिवाजी महाराजको जन्म १९ फरवरी, १६३० मा शिवनेरी किल्लामा भएको थियो। शिवनेरीको किल्ला [[पुणे]]देखि उत्तर तर्फ जुन्नार नगरको नजिक रहेको छ । उनको वाल्यकाल राजा राम, गोपाल, सन्तहरुकोसन्तहरूको कथा र सत्सङ्गमा बितेको थियो । त्यो सबै कलाओमा माहिर थिए, उनले बचपनमा राजनीति एवं लडाईको शिक्षा लिए थियो । तिनको पिता अप्रतिम शूरवीर थिए र आफ्नो अर्की पत्नी तुकाबाई मोहि्दै थियो । [[जीजाबाई]] उच्चकुलमा उत्पन्न असाधारण प्रतिभाशाली थियो । [[जीजाबाई]]राजमाता जिजाऊ जाधव वंशको थियो र तिनको पिता एक शक्तिशाली सामन्त थिए । शिवाजी महाराजका चरित्रमा माता-पिताको धेरै प्रभाव पडा। बचपनदेखि नैं ती त्यस युगका वातावरण र घटनाओँलाई राम्ररी समझने लाग्थ्यो। शासक वर्गको गरतूतहरुमागरतूतहरूमा ती झल्लान्थे र बेचैन हो जान्थे। तिनको बाल-हृदयमा स्वाधीनताको लौ प्रज्वलित हो गयी थियो। उनले केही स्वामिभक्त साथिहरुकोसाथिहरूको सङ्गठन गरे। अवस्था बढ्नका साथ विदेशी शासनको बेडीहरु तोड फ्याँक्ने तिनको संकल्प प्रबलतर हुँदै आएको छ। छत्रपती शिवाजी महाराजको विवाह सन् १४ मे १६४० मा साइवाईं निम्बालेर सँग लालमहलमा भएको थियो ।

शिवाजी महाराजले आफ्नो संरक्षक कोणदेवको सलाहमा [[बीजापुर]]का सुल्तानको सेवा गर्नु अस्वीकार गरिदिए । त्यस समय बीजापुरको राज्य आपसी संघर्ष तथा विदेशी आक्रमणकालका दौरदेखि गुजर रह्यो थियो । यस्ता साम्राज्यका सुल्तानको सेवा गर्नका बदलामा उनले [[मावल|मावलों]]लाई बीजापुरका विरुद्ध संगठित गर्न लागोस् । मावल प्रदेश [[पश्चिम घाट]]देखि जोडिएको छ र कुनै १५० किलोमीटर लामो र ३० किमी चौडा छ । ती संघर्षपूर्ण जीवन व्यतीत गर्नका कारण कुशल योद्धा मानिन्छन् । यस प्रदेशमा मराठा र सभि जातिका मानिस रहन्छन् । शिवाजी महाराज यी सभि जातिका मानिसोलाई लिएर मावलहरु (मावळा) नाम दिएर सभिलाई सन्घटित गरे र उनीसित सम्पर्क गर्न तिनको प्रदेशदेखि परिचित भएका थिए । मावल युवकहरुलाईयुवकहरूलाई लाएर उनले दुर्ग निर्माणको कार्य आरम्भ गरिदिएको थियो । मावलहरुकोमावलहरूको सहयोग शिवाजी महाराजका लागि पछि उति नैं महत्वपूर्णमहत्त्वपूर्ण साबित भयो जति [[शेरशाह सूरी]]का लागि [[अफगान|अफगानों]]को साथ ।

त्यस समय बीजापुर आपसी संघर्ष तथा मुगलहरुका आक्रमणदेखि परेशान थियो । बीजापुरका सुल्तान [[आदिलशाह]]ले धेरै दुर्गहरुदेखि आफ्नो सेना हटाएर तिनलाई स्थानीय शासकुन् वा सामन्तहरुका हात सुँम्प् दिएको थियो । जब आदिलशाह बीमार पडा त बीजापुरमा अराजकता फैल गई र शिवाजी महाराजले अवसरको लाभ उठाएर बीजापुरमा प्रवेशको निर्णय लिया । शिवाजी महाराजले यसका पछिका दिनहरुमादिनहरूमा बीजापुरका दुर्गहरुमादुर्गहरूमा अधिकार गर्ने नीति अपनाई । सबैभन्दा पहिलो दुर्ग थियो तोरणको दुर्ग ।

=== दुर्गहरुमादुर्गहरूमा नियन्त्रण ===

तोरणको दुर्ग पूनाका दक्षिण पश्चिममा ३० किलोमीटरको दूरीमा थियो । उनले सुल्तान आदिलशाहका नजिक आफ्नो दूत बेजकर खबर भिजवाई कि ती पहिला किलेदारको तुलनामा बेहतर रकम दिनेलाई तयार हुनुभयो र यो क्षेत्र तिनलाई सौप दिए जाय । उनले आदिलशाहका दरबारिहरुलाईदरबारिहरूलाई पहिला नैं रिश्वत दिएर आफ्नो पक्षमा गरेको थियो र आफ्नो दरबारिहरुकोदरबारिहरूको सलाहका मुताबिक आदिलशाहले शिवाजी महाराजलाई त्यस दुर्गको अधिपति बनाएको दिए । त्यस दुर्गमा मिली सम्पत्तिदेखि शिवाजी महाराजले दुर्गको सुरक्षात्मक कमिहरुकोकमिहरूको मरम्मतीको काम गराए । यसबाट कुनै १० किलोमीटर टाडा राजगढको दुर्ग थियो र शिवाजी महाराजले यस दुर्गमा पनि अधिकार गर्न लिया ।

शिवाजी महाराजको यस साम्राज्य विस्तारको नीतिको भनक जब आदिलशाहलाई मिली त त्यो क्षुब्ध भयो । त्यसले शाहजी राजेलाई आफ्नो पुत्रलाई नियन्त्रणमा राख्नेलाई भने । शिवाजी महाराजले आफ्नो पिताको परवाह गरे बिना आफ्नो पिताका क्षेत्रको प्रबन्ध आफ्नो हाथहरुमाहाथहरूमा लियो र अतिव्ययको बहाना बनाएर नियमित लगान बन्द गरिदिए । राजगढका पछि उनले चाकनका दुर्गमा अधिकार गर्न लिया र त्यसको पछि कहरुडनाका दुर्गमा । कहरुडना (कोन्ढाणा)मा अधिकार गर्दै समय तिनलाई घूस देनी पडी । कहरुडनामा अधिकार गर्नका पछि त्यसका नाम सिंहगढ राखिएको । शाहजी राजेलाई पूना र सूपाको जागीरदारी दिएको थियो र सूपाको दुर्ग तिनको सम्बंधी बाजी मोहितेका हाथमा थियो । शिवाजी महाराजले रातका समय सूपाका दुर्गमा आक्रमण गरेर दुर्गमा अधिकार गर्न लिया र बाजी मोहितेलाई शाहजी राजेका नजिक कर्नाटक पठाई दिए । त्यसको सेनाको केही भाग पनि शिवाजी महाराजको सेवामा आए । यसै समय पुरन्दरका किलेदारको मृत्यु हो गई र किल्लाका उत्तराधिकारका लागि त्यसको तीनहरु बेटहरुमाबेटहरूमा लडाई छिड गई । दुइ भाइहरुकाभाइहरूका निमंत्रणमा शिवाजी महाराज पुरन्दर पुगे र कूटनीतिको सहारा ले्दै उनले सबै भाइयहरुका बन्दी बनाएको लिया । यस प्रकार पुरन्दरका किल्लामा पनि तिनको अधिकार स्थापित भयो । अब सम्मको घटनामा शिवाजी महाराजलाई कुनै युद्ध वा खूनखराबा छैन गर्नु पडा थियो । १४७ ईश्वीसम्म ती चाकनदेखि लिएर नीरा तकका भूभागका पनि अधिपति बन चुके थिए । आफ्नो बढी सैनिक शक्तिका साथ शिवाजी महाराजले मैदानी क्षेत्रहरुमाक्षेत्रहरूमा प्रवेश गर्ने योजना बनाए ।

एक अश्वारोही सेनाको गठन गर्न शिवाजी महाराजले आबाजी सोन्देरका नेतृत्वमा [[कहरुकण]]का विरूद्ध एक सेना पठाईी । आबाजीले कहरुकण सहित नौ अन्य दुर्गहरुमादुर्गहरूमा अधिकार गर्न लिया । यसका अतिरिक्त ताला, मोस्माला र रायटीका दुर्ग पनि शिवाजी महाराजका अधीन आ गए थिए । लूटको सारा सम्पत्ति रायगढमा सुरक्षित रखी गई । कल्याणका गवर्नरलाई मुक्त गर्न शिवाजी महाराजले कोलाबातर्फ रुख गरे र यहाँका प्रमुखहरुलाईप्रमुखहरूलाई विदेशिहरुका खिलाफ युद्धका लागि उकसाया ।

बीजापुरको सुल्तान शिवाजी महाराजको हरकतहरुदेखि पहिला नैं आक्रोशमा थियो। त्यसले शिवाजी महाराजका पितालाई बन्दी बनाउने आदेश दे दिए। शाहजी राजे त्यस समय कर्नाटकमा थिए र एक विश्वासघाती सहायक बाजी घोरपडे द्वारा बन्दी बनाएर बीजापुर लाए गए। उनमा यो पनि आरोप लगाइएको कि उनले [[कुतुबशाह]]को सेवा प्राप्त गर्ने कोशिशको थियो जो [[गोलकहरुडा]]को शासक थियो र यस कारण आदिलशाहको शत्रु। बीजापुरका दुइ सरदारहरुकोसरदारहरूको मध्यस्थताका पछि शाहाजी महाराजलाई यस शर्तमा मुक्त गरिएको कि ती शिवाजी महाराजमा लगाम कस्नेछ्न्। अगले चार वर्षहरूसम्म शिवाजी महाराजले बीजीपुरका खिलाफ कुनै आक्रमण गरेनन्। यस बेला उनले आफ्नो सेना संगठित गरे

शाहजीको मुक्तिको शर्तहरुका मुताबिक शिवाजीले बीजापुरका क्षेत्रहरुमाक्षेत्रहरूमा आक्रमण त गरेनन्मा उनले दक्षिण-पश्चिममा आफ्नो शक्ति बढाउने चेष्टा गरे तर यस क्रममा [[जावली]]को राज्य बाधाको काम गर्न रह्यो थियो। यो राज्य [[सतारा]]का सुदूर उत्तर पश्चिममा [[वामा]] र [[कृष्णा]] नदीका बीचमा स्थित थियो। यहाँको राजा [[चन्द्रराव मोरे]] थियो जसले यी जागीर शिवाजीदेखि प्राप्तको थियो। शिवाजीले मोरे शासक चन्द्ररावलाई स्वराजमा शमिल हुनेलाई कहामा चन्द्रराव बीजापुरका सुल्तानका साथ मिल गए सन् १६५६ मा शिवाजीले आफ्नो सेना लिएर जावलीमा आक्रमण गरिदिए। चन्द्रराव मोरे र त्यसको दुइटै पुत्रहरुलेपुरत्रहरूले शिवाजीका साथ लडाई कीमा अन्तमा ती बन्दी बनाएको लागि गएमा चन्द्रराव भाग गए स्थानीय मानिसहरुलेमानिसहरूले शिवाजीका यस कृत्यको विरोध गरेमा ती विद्रोहलाई कुचलनमा सफल रहे। यसबाट शिवाजीलाई त्यस दुर्गमा संग्र्हीत आठ वंशहरुकोवंशहरूको सम्पत्ति मिल गई। यसका अतिरिक्त धेरै मावल सैनिक[मुरारबाजी देशपाडे] पनि शिवाजीको सेनामा सम्मिलित भए।

यता अनिंगजेबका [[आगरा]] (उत्तरको तर्फ) लौट जानेका पछि बीजापुरका सुल्तानले पनि राहतको सांस ली। अब शिवाजी नैं बीजापुरका सबैभन्दा प्रबल शत्रु रह गए थिए। शाहजीलाई पहिला नैं आफ्नो पुत्रलाई नियन्त्रणमा राख्नेलाई भनिएको थामा शाहजीले यसमा आफ्नो असमर्थता जाहिर गरे शिवाजीदेखि पार पाउनका लागि बीजापुरका सुल्तानले अब्दुल्लाह भटारी ([[अफजल खाँ]])लाई शिवाजीका विरूद्ध पठाईा। अफजलले १२०००० सैनिकहरुका साथ १६५९ मा कूच गरे। तुलजापुरका मन्दिरहरुलाईमन्दिरहरूलाई नष्ट गर्दो त्यो सताराका ३० किलोमीटर उत्तर वाई, शिरवलका नजदीक नामक स्थानसम्म आए । तर शिवाजी प्रतापगढका दुर्गमा हि रहोस् । अफजल खाँले आफ्नो दूत कृष्णजी भास्करलाई सन्धि-वार्ताका लागि पठाईा । त्यसले त्यसको मार्फत यी संदेश भिजाए कि यदि शिवाजी बीजापुरको अधीनता स्वीकार गर्न ले तहरु सुल्तान त्यसलाई ती सबै क्षेत्रहरुकोक्षेत्रहरूको अधिकार दे द्नेछ्न् जो शिवाजीका नियन्त्रणमा छन् । साथै शिवाजीलाई बीजापुरका दरबारमा एक सम्मानित पद प्राप्त हुनेछ । हँलांकि शिवाजीका मंत्री र सलाहकार अस सन्धिका पक्षमा थिएमा शिवाजीलाई यी वार्ता रास छैन आयो । उनले कृष्णजी भास्करलाई उचित सम्मान दिएर आफ्नो दरबारमा रख लिया र आफ्नो दूत गोपीनीथलाई वस्तुस्थितिको जायजा लिने अफजल खाँका नजिक पठाईा । गोपीनाथ र कृष्णजी भास्करदेखि शिवाजीलाई यस्तो लागेको कि सन्धिको षडयन्त्र रचकर अफजल खाँ शिवाजीलाई बन्दी बनाउनु चाहन्छ । अतः उनले युद्धलाई बदलामा अफजल खाँलाई एक बहुमूल्य उपहार पठाईा र यस प्रकार अफजल खाँलाई सन्धि वार्ताका लागि राजी गरे । सन्धि स्थलमा दुइटैले आफ्नो सैनिक घात लगाएर रखे थिए मिलनेका स्तनमा जब दोनो मिले तब अफजल खनले आफ्नो कट्यारदेखि शिवजि पे वार गरे बचावमा शिवाजीले अफजल खाँलाई आफ्नो वस्त्रो वाघनखोदेखि मार दिए [१० नवमबर १६५९]|

अफजल खाँको मृत्युका पछि शिवाजीले पन्हालाका दुर्गमा अधिकार गर्न लिया । यसका पछि पवनगढ र वसंतगढका दुर्गहरुमादुर्गहरूमा अधिकार गर्नका साथै साथ उनले रूस्तम खाँका आक्रमणलाई विफल पनि गरे । यसबाट राजापुर तथा दावुलमा पनि तिनको कब्जा भयो । अब बीजापुरमा आतंकको माछल पैदा भयो र वहाँका सामन्तहरुलेसामन्तहरूले आपसी मतभेद भुलाएर शिवाजीमा आक्रमण गर्ने निश्चय गरे । २ अक्टूबर, १६६५ मा बीजापुरी सेनाले पन्हाला दुर्गमा अधिकार गर्न लिया । शिवाजी संकटमा फंस चुके थिएमा रात्रिका अंधकारको लाभ उठाएर ती भागनमा सफल रहोस् । बीजापुरका सुल्तानले स्वयं कमान सम्हालेर पन्हाला, पवनगढमा आफ्नो अधिकार वापस लियो, राजापुरलाई लूट लिया र श्रृंगारगढका प्रधानलाई मार डाला । यसै समय [[कर्नाटक]]मा सिद्दीजौहरका विद्रोहका कारण बीजापुरका सुल्तानले शिवाजीका साथ सम्झौता गर्न लिया । यस सन्धिमा शिवाजीका पिता शाहजीले मध्यस्थताको काम गरे । सन् १६६२मा भएको यस सन्धिका अनुसार शिवाजीलाई बीजापुरका सुल्तान द्वारा स्वतन्त्र शासकको मान्यता मिली । यसै सन्धिका अनुसार उत्तरमा कल्याणदेखि लिएर दक्षिणमा पोण्डासम्म (२५० किलोमीटर)को र पूर्वमा इन्दापुरदेखि लिएर पश्चिममा दावुलसम्म (१५० किलोमीटर)को भूभाग शिवाजीका नियन्त्रणमा आए । शिवाजीको सेनामा यस समयसम्म ३०००० पैदल र १००० घुडसवार भएका थिए ।

इस जीतदेखि शिवाजीको प्रतिष्ठामा इजाफा भयो । ६ साल शास्ताखानले आफ्नो १५०००० फोउज लिएर राजा शिवाजीको पुरा मुलुख जलाएर तबाह गरिदिएको थियो। ईस् लागि त्यस्को हर्जाना वसूल गर्नका लागि शिवाजीले मुगल क्षेत्रहरुमाक्षेत्रहरूमा लूटपाट मचाना आरम्भ गरे । [[सूरत]] त्यस समय पश्चिमी व्यापारिहरुकोव्यापारिहरूको गढ थियो र हिन्दुस्तानी मुसलमानहरुका लागि [[हज]]मा जाने द्वार । यो एक समृद्ध नगर थियो र यसको बन्दरगाह धेरै महत्वपूर्णमहत्त्वपूर्ण थियो । शिवाजीले चार हजारको सेनाका साथ छः दिनहरुसम्म सूरतलाइका धनड्य व्यापारिलाई लूटा सामान्य आदमिलाई नहि लुटा र फेरि लौट गए । यस घटनाको चर्चा [[डच]] तथा [[अंग्रेजों]]ले आफ्नो लेखहरुमालेखहरूमा गरेकोछ । त्यस समयसम्म यूरोपीय व्यापारिहरुलेव्यापारिहरूले भारत तथा अऩ्य एसियाई देशहरुमादेशहरूमा बस गये थिए । [[नादिर शाह]]का भारतमा आक्रमण गर्नसम्म (१७३९) कुनै पनि यूरोपीय शक्तिले भारतीय मुगल साम्राज्यमा आक्रमण गर्ने छैन सोची थियो ।

सूरतमा शिवाजीको लूटदेखि खिन्न भएर अनिंगजेबले इनायत खाँका स्थानमिएकोसुद्दीन खांलाई सूरतको फौजदार नियुक्त गरे । र शहजादा मुअज्जम तथा उपसेनापति राजा जसवंत सिंहको जग्गा दिलेर खाँ र राजा जयसिंहको नियुक्ति गरिएको । राजा जयसिंहले बीजापुरका सुल्तान, यूरोपीय शक्तिहरु तथा साना सामन्तहरुकोसामन्तहरूको सहयोग लिएर शिवाजीमा आक्रमण गरिदिए । यस युद्धमा शिवाजीलाई हानि हुने लगी र हार कीसम्भावनालाई देख्दै शिवाजीले सन्धिको प्रस्ताव पठाईा । जून १६६५ मा भएको यस सन्धिका मुताबिक शिवाजी २३ दुर्ग मुगलहरुलाईमुगलहरूलाई दे द्नेछ्न् र यस प्रकार तिनको नजिक केवल १२ दुर्ग बच जाहरुगे । यी २३ दुर्गहरुदेखि हुने सामान्यदनी ४ लाख हूण सालाना थियो । बालाघाट र कहरुकणका क्षेत्र शिवाजीलाई मिल्नेछ्न्मा तिनलाई यसका बदलामामा १३ कुन ्तहरुमा्तहरूमा ४० लाख हूण अदा गर्न हुनेछन् । यसका अतिरिक्त प्रतिवर्ष ५ लाख हूणको राजस्व पनि ती द्नेछ्न् । शिवाजी स्वयं अनिंगजेबका दरबारमा हुनाले मुक्त रह्नेछ्न्मा तिनको पुत्र शम्भाजीलाई मुगल दरबारमा खिदमत गरनी हुनेछ । बीजापुरका खिलाफ शिवाजी मुगलहरुकोमुगलहरूको साथ द्नेछ्न् ।

शिवाजीलाई आगरा बुलाईएको जहाँ तिनलाई लागेको कि तिनलाई उचित सम्मान छैन मिल रह्यो छ । यसका खिलाफ उनले आफ्नो रोश भरे दरबारमा देखाए र अनिंगजेबमा विश्वासघातको आरोप लगाईा । अनिंगजेब यसबाट क्षुब्ध भयो र त्यसले शिवाजीलाई नजरकैद गरिदिए र तिनमा ५००० सेनिकोका पहरिया लागेको दीय॥ केही नैं दिनो बाद[१८ अगस्त १६६६ को] राजा शिवाजीलाई मार डालने इरादा ओंरन्ग्जेबको थियो । तर आफ्नो अजोड साहसतर्फ युक्तिका साथ शिवाजी र सम्भाजी दुइटै यसबाट भागनमा सफल रहे[ १७ अगस्त १६६६] । सम्भाजीलाई [[मथुरा]]मा एक विश्वासी ब्राह्मणका यहाँ छोड शिवाजी [[वाराणसी|बनारस]], [[गया]], [[पुरी]] हुँदै सकुशल राजगढ पुग गए [२ सप्टेम्ब‍र १६६६] । यसबाट मराठहरुलाईमराठहरूलाई नवजीवन सा मिल गया । अनिंगजेबले जयसिंहमा शक गरेर त्यसको हत्या विष दिएर गरवा डाली । जसवंत सिंहका द्वारा पहल गर्नका पछि सन् १६६८मा शिवाजीले मुगलहरुका साथ अर्को बार सन्धि गरे।अनिंगजेबले शिवाजीलाई राजाको मान्यता दिए । शिवाजीका पुत्र शम्भाजीलाई ५००० को मनसबदारी मिली र शिवाजीलाई पूना, चाकन र सूपाको जिल्ला लौटा दिइएको । पर, सिंहगढ र पुरन्दरमा मुगलहरुकोमुगलहरूको अधिपत्य बनाई रह्यो । सन् १६७०मा सूरत नगरलाई अर्को बार शिवाजीले लूटा । नगरदेखि १३२ लाखको सम्पत्ति शिवाजीका हात लगी र लौट्दै वक्त उनले मुगल सेनालाई सूरतका नजिक फिरदेखि हराया ।

सन् १६७४सम्म शिवाजीले ती सारे प्रदेशहरुमाप्रदेशहरूमा अधिकार गरेको थियो जो पुरन्दरको सन्धिका अन्तर्गत तिनलाई मुगलहरुलाईमुगलहरूलाई दिने पडे थिए । ६ जून १६७४ लाई शिवाजीले शास्त्रानुसार आफ्नो राज्याभिषेक गराए । विभिन्न राज्यहरुका दूतहरु, प्रतिनिधिहरुका अतिरिक्त विदेशी व्यापारिहरुलाईव्यापारिहरूलाई पनि यस समारोहमा सामान्यन्त्रित गरिएको । शिवाजीले छत्रपतिको उपाधि ग्रहण गरे। काशीका पण्डित विशेश्वर जी भट्टलाई यसमा विशेष रूपले सामान्यन्त्रित गरिएको थियो । तर तिनको राज्याभिषेकका १२ दिन पछि नैं तिनको माताको देहान्त भयो । यस कारणदेखि ४ अक्टूबर १६७४ मा अर्को बार तिनको राज्याभिषेक भयो । दुइ बार भए यस समारोहमा लघभग ५० लाख रुपये खर्च भए । यस समारोहमा हिन्दू स्वराजको स्थापनाको उद्घोष गरिएको थियो । [[विजयनगर]]का पतनका पछि दक्षिणमा यो पहिलो हिन्दू साम्राज्य थियो । एक स्वतन्त्र शासकको प्रकार त्यस्ने आफ्नो नामका सिक्का चलाए । यस पछि बीजापुरका सुल्तानले कहरुकण विजयका लागि आफ्नो दुइभन्दानाधीशहरुलाईदुइभन्दानाधीशहरूलाई शिवाजीका विरूद्ध पठाईामा ती असफल रहोस् ।

तीन सप्ताहको बीमारीका पछि शिवाजीको मृत्यु अप्रैल १६८० मा भएको । त्यस समय शिवाजीका उत्तराधिकार शम्भाजीलाई मिले। शिवाजीका ज्येष्ठ पुत्र [[शम्भाजी]] थिए र दूसी पत्नीदेखि राजाराम नाम एक अर्को पुत्र थियो । त्यस समय [[राजाराम]]को उम्र मात्र १० वर्ष थियो अतः मराठहरुलेमराठहरूले शम्भाजीलाई राजा मान लिया । त्यसि समय अनिंगजेब राजा शिवजिको देहान्त देखेर आफ्नो पुरे भारतमा राज्य गर्न कि अभिलाशादेखि आफ्नो ५,००,००० सेना सागर लिएर दक्शिन भारत जीतने निस्क्यो । अनिंगजेबनेका दक्शिनमा आउँदैही अदिल्शाहि २ दिनोमातर्फ कुतुबशहि १ हि दिनोमा खतम गर्न दिए । तर राजा सम्भाजीका नेत्रुत्वमा मराठाओने ९ साल युद्ध गर्दै हुये आफ्नो स्वतन्त्रता बरकरा‍र रखी । अनिंगजेबका पुत्र शहजादा अकबरले अनिंगजेबका खिलाफ विद्रोह गरिदिए । शम्भाजीले त्यसलाई आफ्नो यहाँ शरण दिए । अनिंगजेबले अब फेरि जोरदार तरिकेसे शम्भाजीका खिलाफ आक्रमण गर्नु शुरु गरे । त्यसले अन्ततः १६८९ मा फितुरीदेखि शम्बाजीलाई मुकरव खाँ द्वारा बन्दी बनाएको लिया । अनिंगजेबले राजा सम्भाजीलाई बदसुलुकि ओउर बुरी हाल गरका मार दिए । आफ्नो राजालाई अनिंगजेबले बदसुलुकि ओउर बुरी हाल मारा भयो देखेर सबी मराठा स्वराज्य क्रोधीत भयो । उनले आफ्नो पुरी ताकददेखि तेस्रो राजा रामका नेत्रुत्वमा मुगलहरुदेखि संघर्ष जारी रखा ।१७०० ईश्वीमा राजारामको मृत्यु हो गई । त्यसको पछि राजारामकी पत्नी ताराबाईले ४ वर्षीय पुत्र [[शिवाजी द्वितीय]]को संरक्षिका बनेकार राज गर्दै रहियो । आखिरकार २५ साल मराठा स्वराज्यका यूदध लडके थके हुये अनिंगजेबको त्यसै छ्त्रपती शिवाजीका स्वराज्यमा दफन हुये ।

शिवाजीलाई एक कुशल र प्रबुद्ध सम्राटका रूपमा जानिन्छ हुनत उनलाई आफ्नो बाल्पयनमा पारम्परिक शिक्षा केही खास प्राप्त भएको थिएन। तर उनी भारतिय इतिहास र राजनीतिदेखि परिचित थियो । उनले शुक्राचार्य तथा कौटिल्यलाई आदर्श मानेर कूटनीतिको सहारा लेना धेरै बार उचित समझेको थियो । आफ्नो समकालीन मुगलहरुकोमुगलहरूको प्रकार वह् पनि निरंकुश शासक थ, अर्थात शासनको समूची बागडोर राजाका हाथमा नैं थियो । तर त्यस्के प्रशासकीय कार्यहरुमाकार्यहरूमा मददका लागि आठ मन्त्रीहरुकोमन्त्रीहरूको एक परिषद थियो जसलाई [[अष्टप्रधान]] भनिन्थ्यो । यसमा मन्त्रीहरुका प्रधानलाई [[पेशवा]] भन्थे जो राजाका पछि सबैभन्दा प्रमुख हस्ती थियो । [[अमात्य]] वित्त र राजस्वका कार्यहरुलाईकार्यहरूलाई देखन्थ्यो त [[मंत्री]] राजाको व्यक्तिगत दैनन्दिनीको खयाल रखान्थ्यो । [[सचिव]] पल्टतरी काम गरिन्थ्यो जसमा शाही मुहर लगाउनु र सन्धि पत्रहरुकोपत्रहरूको आलेख तैयार गर्नु सामेल हुन्थे । [[सुमन्त]] विदेश मंत्री थियो । सेनाका प्रधानलाई [[सेनापति]] भन्थे । दान र धार्मिक मामलहरुका प्रमुखलाई [[पण्डितराव]] भन्थे । [[न्यायाधीश]] न्यायिक मामलहरुकोमामलहरूको प्रधान थियो ।

मराठा साम्राज्य तीन वा चार विभागहरुमाविभागहरूमा विभक्त थियो । प्रत्येक प्रान्तमा एक सूबेदार थियो जसलाई प्रान्तपति भनिन्थ्यो । हरियाक सूबेदारका नजिक पनि एक अष्टप्रधान समिति हुन्थ्यो । केही प्रान्त केवल गरदाता थिए र प्रसासनका मामलेमा स्वतन्त्र । न्यायव्यवस्था प्राचीन पद्धतिमा आधारित थियो । शुक्राचार्य, कौटिल्य र हिन्दू धर्म शास्त्रहरुलाईशास्त्रहरूलाई आधार मानेर निर्णय दिइन्थ्यो । गाँवका पटेल फौजदारी मुकदमहरुकोमुकदमहरूको जाँच गरिन्थ्यो । राज्यको आयको साधन भूमिकर थामा चौथी र सरदेशमुखीदेखि पनि राजस्व वसूलिन्थ्यो । चौथी पडोसी राज्यहरुकोराज्यहरूको सुरक्षाको गारंटीका लिया वसूलेजाने वाला गर्न थियो । शिवाजी आफ्नोलाई मराठहरुकोमराठहरूको ''सरदेशमुख'' कहता थ र यसै छसियतदेखि सरदेशमुखी कर वसूलिन्थ्यो ।

शिवाजी एक समर्पित कत्तर हिन्दु थिए मा वह् धार्मिक सहिष्णुताका पक्षपाती पनि थिए । त्यस्के साम्राज्यमा [[मुसलमान|मुसलमानहरु]]लाई धार्मिक स्वतन्त्रता थियो र मुसलमानहरुलाईमुसलमानहरूलाई धर्म परिवर्तनका लिेए विवश छैन गरिन्थ्यो । धेरै [[मस्जिद|मस्जिदों]]का निर्माणका लागि शिवाजीले अनुदान दिए । हिन्दू [[पण्डितहरु]]को प्रकार मुसलमान सन्तहरु र फकीरहरुलाईफकीरहरूलाई पनि सम्मान प्राप्त थियो । त्यस्कि सेनामा मुसलमानहरुकोमुसलमानहरूको संख्या अधिक थियो । तर वह् हिन्दू धर्मको संरक्षक थिए । पारम्परिक हिन्दू मूल्यहरु तथा शिक्षामा बल दिइन्थ्यो । वह् आफ्नो अभियानहरुकोअभियानहरूको आरम्भ पनि प्राय [[गंगा दशहरा|दशहरा]]का मौकेमा गरिन्थ्यो

वह् एक राम्रा सेनानायकका साथ एक अछा कूटनीतिज्ञ पनि थियो । धेरै जग्गाहरुमाजग्गाहरूमा उनले सीधै युद्ध लडने बद्ला भग लिया थियो । तर येही तिनको कुट निती थियो, जो प्रत्येक बार बडेसे बडे शत्रुको मात दिनेमे तिनको साथ देती रही।