"हिन्दु पञ्चाङ्ग" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

एक सालमा १२ महिना हुन्छन्। प्रत्येक महिनामा १५ दिनका दुई पक्ष हुन्छन्- शुक्ल र कृष्ण। प्रत्येक सालमा दुई अयन हुन्छन्। यी दुई अयनहरूको राशिहरूमा २७ नक्षत्र भ्रमण गर्दै रहन्छन्।१२ मासको एक वर्ष र ७ दिनको एक सप्ताह राख्ने प्रचलन [[विक्रम संवत]]देखि शुरू भयो। महिना हिसाब [[सूर्य]] अनि [[चन्द्रमा]]को गति पैर रखिन्छ। यो १२ [[राशिहरू]] बारह सौर मास छन्। जस दिन सूर्य जस राशिमा प्रवेश गर्दछ त्यसै दिनको संक्रान्ति हुन्छ। पूर्णिमाका दिन चन्द्रमा जस नक्षत्रमा हुन्छ त्यसै आधारमा महिनाहरूको नामकरण भएको हो। चन्द्र वर्ष, सौर वर्षदेखि ११ दिन ३ घड़ीघडी ४८ पल सानो हो। यसैलिए प्रत्येक ३ वर्षमा यसमा एक महीना जोड़िन्छजोडिन्छ जसलाई [[अधिक मास]] भन्दछन्।<!-- यसका अनुसार एक साललाई बारह महिनाहरूमा बाँड़िएकोबाँडिएको छ र प्रत्येक महिनामा तीस दिन हुन्छन्. महिनालाई चन्द्रमाको कलाहरूका घटने र बढ्नका आधारमा दुइ पक्षहरू अथवा शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षमा विभाजित गरिएको छ. एक पक्षमा लगभग पन्ध्र दिन वा दुइ सप्ताह हुन्छन्. एक सप्ताहमा सात दिन हुन्छन्. एक दिनलाई तिथि भनिएको छ जो पञ्चाङ्गका आधारमा उन्नाइस घण्टादेखि लिएर चौबीस घण्टासम्म हुन्छ. दिनलाई चौबीस घण्टहरूका साथ-साथ आठ पहरहरूमा पनि बाँड़िएकोबाँडिएको छ। एक प्रहर कुनै तीन घण्टाको हुन्छ. एक घण्टामा लगभग दुइ घड़ीघडी हुन्छन्, एक पल लगभग आधा मिनटका बराबर हुन्छ र एक पलमा चौबीस क्षण हुन्छन्। पहरका अनुसार हेर्दा भनें चार पहरको दिन र चार पहरको रात हुन्छ. -->

एक दिनलाई तिथि भनिएको छ जो पञ्चाङ्गका आधारमा उन्नाइस घण्टादेखि लिएर चौबीस घण्टा सम्मको हुन्छ। चन्द्र मासमा ३० तिथिहरू हुन्छन्, जो दुई पक्षहरूमा बाँड़िएकाबाँडिएका छन्। शुक्ल पक्षमा एकदेखि चौध र फेरि पूर्णिमा आउँछ। पूर्णिमा सहित कुल मिलाएर पन्ध्र तिथि। कृष्ण पक्षमा एकदेखि चौध र फेरि अमावस्या आउँछ। अमावस्या सहित पन्ध्र तिथि।

प्रत्येक महिनामा तीस दिन हुन्छन्। तीस दिनहरूलाई चन्द्रमाको कलाहरूका घटने र बढ्नका आधारमा दुई पक्षहरू अथवा शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षमा विभाजित गरिएको हो। एक पक्षमा लगभग पन्ध्र दिन वा दुई सप्ताह हुन्छन्। एक सप्ताहमा सात दिन हुन्छन्। शुक्ल पक्षमा चन्द्रको कलाहरू बढ़्दछन्बढ्दछन् र कृष्ण पक्षमा घट्दछन्।

इन बारह मासेका नाम आकाशमण्डलका नक्षत्रहरूमा देखि १२ नक्षत्रहरूका नामहरूमा राखिएका छन्। जस मास जो नक्षत्र आकाशमा प्राय: रात्रिका आरम्भदेखि अन्तसम्म देखिन्छ वा भन्न सक्छौं कि जस मासको [[पूर्णमासी]]लाई [[चन्द्रमा]] जस [[नक्षत्र]]मा हुन्छ, त्यसैका नाममा त्यस मासको नाम रखिएको हो। चित्रा नक्षत्रका नाममा चैत्र मास (मार्च-अप्रैल), विशाखा नक्षत्रका नाममा वैशाख मास (अप्रैल-मे ), ज्येष्ठा नक्षत्रका नाममा ज्येष्ठ मास (मे -जून), आषाढ़ाआषाढा नक्षत्रका नाममा आषाढ़आषाढ मास (जून-जुलाई), श्रवण नक्षत्रका नाममा श्रावण मास (जुलाई-अगस्ट), भाद्रपद (भाद्रा) नक्षत्रका नाममा भाद्रपद मास (अगस्ट-सेप्टेम्बर), अश्विनीका नाममा आश्विन मास (सेप्टेम्बर-अक्तूबर), कृत्तिकाका नाममा कार्तिक मास (अक्तूबर-नवम्बर), मृगशीर्षका नाममा मार्गशीर्ष (नवम्बर-डिसेम्बर), पुष्यका नाममा पौष (डिसेम्बर-जनवरी), मघाका नाममा माघ (जनवरी-फेब्रुअरी) तथा फाल्गुनी नक्षत्रका नाममा फाल्गुन मास (फेब्रुअरी-मार्च)को नामकरण भएको हो।

| [[आषाढ़आषाढ]]

मकर संक्रान्तिका दिन सूर्य उत्तरायण हुन्छ जबकि सूर्य धनुदेखि मकर राशिमा प्रवेश गर्दछ। सूर्य गर्क राशिमा प्रवेश गर्दछ तब सूर्य दक्षिणायन हुन्छ। दक्षिणायन व्रतहरूको र उपवासको समय हुन्छ जबकि चन्द्रमास अनुसार अषाढ़अषाढ वा श्रावण मास चलिरहेको हुन्छ। व्रतदेखि रोग र शोक मिट्दछन्।दक्षिणायनमा विवाह र उपनयन आदि संस्कार वर्जित छ,जब कि मङ्गसिर मासमा यी सब गर्न सकिन्छ यदि सूर्य वृश्चिक राशिमा हो।अनि उत्तरायण सौर मासहरूमा मीन मास मै विवाह वर्जित हो।

चन्द्रमाको कलाको घट-बढ़बढ भएका दुई पक्षहरू (कृष्‍ण र शुक्ल)को जो एक मास हुन्छ त्यही चन्द्रमास कहलाउँछ। यो दुई प्रकारको शुक्ल प्रतिपदादेखि प्रारम्भ भएर अमावस्यालाई पूर्ण हुने 'अमान्त' मास मुख्‍य चन्द्रमास हो। कृष्‍ण प्रतिपदादेखि 'पूर्णिमात' पूरा हुने गौण चन्द्रमास हो। यो तिथिको घट-बढ़काबढका अनुसार २९, ३० अनि २८ एवं २७ दिनहरूको पनि हुन्छ।

पूर्णिमाका दिन, चन्द्रमा जस नक्षत्रमा हुन्छ त्यसै आधारमा महिनाहरूको नामकरण भएको हो। सौर-वर्षदेखि ११ दिन ३ घटी ४८ पल सानो छ चन्द्र-वर्ष यसैलिए प्रत्येक ३ वर्षमा यसमा १ महीना जोड़िन्छ।जोडिन्छ।

चन्द्रमासका नाम : चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, अषाढ़अषाढ, श्रावण, भाद्रपद, अश्विन, कार्तिक, अगहन, पौष, माघ र फाल्गुन।

# आषाढ़आषाढ : पूर्वाषाढ़पूर्वाषाढ, उत्तराषाढ़उत्तराषाढ, सतभिषा।

# शुक्र : भरणी, पूर्वाफाल्गुनी, पूर्वाषाढ़।पूर्वाषाढ।

# रवि : कार्तिक, उत्तराफाल्गुनी, उत्तराषाढ़।उत्तराषाढ।