|
जन्म लिए पछि मानव जो प्रथम भाषा सिक्छ त्यसलाई त्यसको '''मातृभाषा''' भन्दछन्। मातृभाषा, कुनै पनि व्यक्तिको सामाजिक एवं भाषा सम्बन्धी पहचान हुन्छ।
==मैकालेको शिक्षा नीति : मातृभाषाहरुमामातृभाषाहरूमा आघात==
2 फेब्रुअरी, 1835 ई.लाई [[मैकाले]]ले बहुमतका अभावमा आफ्नो विशेषाधिकारको प्रयोग गर्न आफ्नो शिक्षा नीतिको घोषणाको थियो। यसको चारतर्फ तीव्र विरोध भएको थियो। फेब्रुअरी मासमा नैं दस हजार व्यक्तिहरूले यस प्रस्तावका विरुद्ध एक ज्ञापन पनि दिए। तर भारतका तत्कालीन गर्वनर जनरल [[लार्ड विलियम बैंटिक]]ले यसलाई बलपूर्वक लागू गरिदिए। यो घोषणा भारतीय शिक्षाका इतिहासमा एक परिवर्तनकारी मोड़ थियो। यस घोषणाले न केवल अंग्रेजीलाई शिक्षाको माध्यम बनाए तर यसमा धार्मिक विघटन, सांस्कृतिक ह्मास, आर्थिक शोषण तथा साम्राज्यवादी विस्तारका तत्व पनि उपस्थित थिए। यसको उद्देश्य भारतिहरूको देशभक्तिको भावनामा चोट गर्नु तथा आफ्नो इतिहासका प्रति आत्मविस्मृति पैदा गर्नु थियो, ताकि ती अतीतका गौरवलाई भूल जाहरू। मैकालेले आफ्नो घोषणामा स्पष्ट रूपले लिखा थियो, "हमा व्यक्तिहरुको व्यक्तिहरूको एक यस्तो वर्ग बनाउनु चाहिन्छ जो रक्त तथा रंगदेखि भारतीय हो परन्तु स्वभाव, नैतिकता एवं बुद्धिदेखि अंग्रेज छ।" यस माध्यमदेखि त्यसका भारतका ईसाईकरणको पनि उद्देश्य थियो। मैकालेका बहनाई जी.एम। ट्रेविलियनले त्यसको विचारलाई व्यक्त गर्दै लिखा, "मेरो विश्वास छ कि यदि हाम्रो शिक्षाको यो नीति सफल हुन जान्छ भनें 30 वर्षहरुकावर्षहरूका भित्र बंगालका उच्च घरानहरुमा घरानहरूमा एक पनि मूर्तिपूजक छैन रह्नेछ।" मैकालेको यस घोषणाका पछि सामाजिक मनमुटाव अनि विभेद पैदा गर्नु थियो। त्यसका उद्देश्य हिन्दू समाज-व्यवस्थालाई विखण्डित गर्नु पनि थियो।
==गान्धीको विचार==
गांधी जीले मैकालेको यस धूर्ततापूर्ण योजनाको आफ्नो धेरै लेखहरूमा वर्णन गरेकोछ (हेर्नुहोस् मैकालेज ड्रीम्स, यंग इंडिया, 19 मार्च 1928, पृ। 103) तथा यस घोषणालाई "शरारतपूर्ण" भने छ। यो सत्य छ कि गांधी जी स्वयं अंग्रेजीका प्रभावी ज्ञाता तथा वक्ता थिए। एक पल्ट एक अंग्रेज विद्वानले भनेका थिए कि भारतमा केवल डेढ़ व्यक्ति नैं अंग्रेजी जान्दछन्- एक गांधी जी र आधा मि। जिन्ना। अत: भाषाका सम्बंधमा गांधी जीका विचार राजनीतिक अथवा भावुक न भएर अत्यन्त संतुलित तथा गंभीर छन्।
गांधी जीका विचार शिक्षाका माध्यमका सन्दर्भमा स्पष्ट थिए। ती अंग्रेजी भाषालाई लादनेलाई विद्यार्थी समाजका प्रति "कपटपूर्ण कृति" समझन्थे। तिनको मान्नु थियो कि भारतमा 90 प्रतिशत व्यक्ति चौध वर्षको आयुसम्म नैं पढ़्दछन्, अत: मातृभाषामा नैं अधिकभन्दा अधिक ज्ञान हुनुपर्दछ। उनले 1909 ई.मा "स्वराज्य"मा आफ्नो विचार प्रकट गरे छन्। तिनको अनुसार "हजारौं व्यक्तिहरुलाईव्यक्तिहरूलाई अंग्रेजी सिखलाना तिनलाई गुलाम बनाउनु छ।" गांधी जी विदेशी माध्यमका कटु विरोधी थिए। तिनको मान्नु थियो कि विदेशी माध्यम बच्चाहरूमा अनावश्यक दबाव डालने, रटने र नकल गर्ने प्रवृत्तिलाई प्रोत्साहित गर्दछ तथा उनमा मौलिकताको अभाव पैदा गर्दछ। यो देशका बच्चाहरूलाई आफ्नो नैं घरमा विदेशी बनाए दिन्छ। तिनको कथन थियो कि "यदि मलाई केही समयका लागि निरकुंश बनाएको दिए जाए त म विदेशी माध्यमलाई तुरन्त बन्द गर्न दूंगा।" गांधी जीका अनुसार विदेशी माध्यमको रोग बिना कुनै देरीका तुरन्त रोक दिनुपर्नेछ। तिनको मत थियो कि मातृभाषाको स्थान कुनै अर्को भाषा होैनले सकती। तिनको अनुसार, "गायको दूध पनि मांको दूध हुन सक्तैन।"
==मातृभाषाको महत्व==
गांधीजी देशको एकताका लागि यो आवश्यक मान्थ्यो कि अंग्रेजीको प्रभुत्व शीघ्र समाप्त हुनुपर्दछ। ती अंग्रेजीका प्रयोगदेखि देशको एकताका तर्कलाई बेहूदा मान्थ्यो। सच्ची कुरा त यही छ कि [[भारतको विभाजन|भारत विभाजन]]को कार्य अंग्रेजी पढ़-लिखे मानिसहरूको नैं देन छ। गांधी जीले भने था- "यो समस्या 1938 ई.मा हल हो जानी चाहिन्छ थियो, अथवा 1947 ई.मा त अवश्य नैं हो जानी चाहिन्छ थियो।" गांधी जीले न केवल माध्यमका रूपमा अंग्रेजी भाषाको मुखर विरोध गरे तर राष्ट्रभाषाका प्रश्नमा पनि राष्ट्रीयराष्ट्रिय एकता तथा अखण्डतालाई प्रकट गर्ने विचार प्रकट गरे। उनले भनेका थिए, "यदि स्वराज्य अंग्रेजी बोलने भएका भारतिहरूलाई र उनैका लागि हुने छ भनें नि:संदेह अंग्रेजी नैं राष्ट्रभाषा हुनेछ। तर यदि स्वराज्य करोड़हरू भूखहरू मरने वालहरू, करोड़हरू निरक्षरहरू, निरक्षर बहनहरू र पिछ्ने अनि अत्यंजहरूको हो, र यी सबका लागि हुने हो, त [[हिन्दी]] नैं एकमात्र राष्ट्रभाषा हुन सक्छ।
== यी पनि हेर्नुहोस् ==
* [[भाषा सम्बन्धी साम्राज्यवाद]]
* [[अन्तरराष्ट्रीयअन्तरराष्ट्रिय मातृभाषा दिवस]]
== अन्य पठनीय सामग्री ==
* [http://www.hindikunj.com मातृभाषा ('''हिन्दीकुंज मा''' )]
* [http://matribhasha.org/feedback.html मातृभाषा विकास परिषद]
* [http://aayushman.org/node/115 मातृभाषामा शिक्षाको महत्व]
*[http://www.vpvaidik.com/बच्चों-को-पढ़ाने-की-भाषा बच्चाहरुलाईबच्चाहरूलाई पढ़ाने भाषा] (डा वेदप्रताप वैदिक)
* [http://www.cal.org/pubs/Ford/homelang_eng.pdf Educating Learners in Their Home Languages]
* [http://www2.unescobkk.org/elib/publications/113/mother-tonque-based.pdf Mother Tongue-based Literacy Programmes : Case Studies of Good Practice in Asia] (यूनेस्को द्वारा अध्ययन)
* [http://privatewww.essex.ac.uk/~patrickp/Courses/10slxaxioms.htm Ten (Socio-) Linguistic Axioms]
* [http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001466/146632e.pdf शैक्षणिक गुणवत्ताका लागि मातृभाषा आधारिक शिक्षाको महत्ता।]
* [http://www.linguistic-declaration.org/versions/angles.pdf भाषा सम्बन्धी अधिकारहरुकोअधिकारहरूको सार्वभौमिक घोषणा।]
* [http://www.indiatogether.org/2006/jun/edu-medium.htm मातृभाषा वा विदेशी भाषा (अङ्ग्रेजी)?]
* [http://www.odiya.org/mother_tongue.html मातृभाषा - केही कड़ीहरुसूत्रहरू]
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Cognitive_advantages_to_bilingualism Cognitive advantages to bilingualism]
| 