सामान्यत: कथनीय वस्तुलाई राम्रादेखि राम्रा रूपमा अभिव्यक्ति दिनेका विचारदेखि अलङ्कार प्रयुक्त हुन्छन्। यी द्वारााद्वारा वा त भावहरूलाई उत्कर्ष प्रदान गरिन्छ वा रूप, गुण, तथा क्रियाको अधिक तीव्र अनुभव गराइन्छ। अत: मनको ओज नैं अलङ्कारहरूको वास्तविक कारण हुन्छ। रुचिभेद आहरूबर र चमत्कारप्रिय व्यक्ति शब्दालंकारहरूको र भावुक व्यक्ति अर्थालंकारहरूको प्रयोग गर्दछ। शब्दालंकारहरूका प्रयोगमा पुररुक्ति, प्रयत्नलाघव तथा उच्चारण वा ध्वनिसाम्य मुख्य आधारभूत सिद्धान्त मानिन्छन् र पुनरुक्तिलाई नैं आवृत्ति कहकर यसका वर्ण, शब्द तथा पदका क्रमदेखि तीन भेद मानिन्छन्, जसमा क्रमश: अनुप्रास र छेक एवं यमक, पररुक्तावदाभास तथा लाटानुप्रासलाई ग्रहण गरिन्छ। वृत्यनुप्रास प्रयत्नलाघवको उदाहरण हो। वृत्तिहरू र रीतिहरूको आविष्कर यसै प्रयत्नलाघवका कारण हुन्छ। श्रुत्यनुप्रासमा ध्वनिसाम्य स्पष्ट छ ही। यी प्रवृत्तिहरूका अतिरिक्त चित्रालंकारहरूको रचनामा कौतूहलप्रियता, वक्रोक्ति, अन्योक्ति तथा विभावनादि अर्थालंकारहरूको रचना मं वैचित्र्यमा आनंद मानने वृत्ति कार्यरत रहन्छन्। भावाभिव्यंजन, न्यूनाधिकारिणी तथा तर्कना नामक मनोवृत्तिहरूका आधारमा अर्थालंकारहरूको गठन हुन्छ। ज्ञानका सबै क्षेत्रहरूमा अलङ्कारहरूको सामग्री लिए जान्छ, जस्तै [[व्याकरण]]का आधारमा क्रियामूलक भाविक र विशेष्य-विशेषण-मूलक अलङ्कारहरूको प्रयोग हुन्छ। [[मनोविज्ञान]]देखि स्मरण, भ्रम, संदेह तथा उत्प्रेक्षाको सामग्री लिए जान्छ, [[दर्शन]]देखि कार्य-कारण-सम्बन्धी असंगति, हेतु तथा प्रमाण आदि अलङ्कार लाग्छन् र [[न्यायशास्त्र]]का क्रमश: वाक्यन्याय, तर्कन्याय तथा लोकन्याय भेद गरेर अनेक अलङ्कार गठित हुन्छन्। उपमा जस्तै केही अलङ्कार भौतिक विज्ञानदेखि सम्बन्धित छन् र रसालंकार, भावालंकार तथा क्रियाचातुरीभएका अलङ्कार [[नाट्यशास्त्र]]देखि ग्रहण गरिन्छन्।।
