"तारापुञ्ज" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

[[चित्र:NGC 4414 (NASA-med).jpg|right|300px|thumb|जहाँसम्म ज्ञात छ, तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ब्रह्माण्डको सबभन्दा ठूलो [[खगोलीय वस्तु]]हरुहरू हुन्छन् - एन॰जी॰सी॰ ४४१४ हाम्रो [[सौर मण्डल]]देखि ६ करोड [[प्रकाश-वर्ष]] टाडा एक ५५,००० प्रकाश-वर्षका व्यासको तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हो]]

'''तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ''' असंख्य [[तारा|ताराहरुताराहरू]]को समूह हो जो स्वच्छ र अँधेरी रातमा, [[आकाश]]का बीचमा अर्धचक्रका रूपमा र झिलमिलाउँदो मेखलाका समान देखा पर्छ। यो मेखला वस्तुत: एक पूर्ण चक्रका अंग छन् जसको क्षितिजका तलको भाग देखिंदैन। [[भारत]]मा यसलाई मंदाकिनी, स्वर्णगंगा, स्वर्नदी, सुरनदी, आकाशनदी, देवनदी, नागवीथी, हरिताली आदि पनि भन्दछन्।

हाम्रो [[पृथ्वी]] र [[सूर्य]] जस तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) मा अवस्थित छन्, राती हामी नाङ्गो आँखाले यसै तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का ताराहरुलाईताराहरूलाई देक्न पाउँछौं। आजसम्म ब्रह्माण्डका जति भागको पता लागेकोछ त्यसमा लगभग यस्ता 19 अरब तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुहरू हुने अनुमान छ। ब्रह्माण्डका विस्फोट सिद्धान्त (बिग बंग थ्योरी आफ युनिवर्स)का अनुसार सबै तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुहरू एक अर्कादेखि तेजीसित टाडा हट्तै जाँदै छन्।

[[ब्रह्माण्ड]]मा सय अरब '''तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ''' अस्तित्वमा छन्। जसले ठूलो मात्रामा ताराहरुताराहरू, [[ग्यास]] र [[खगोलीय धूलो]]लाई समेटेको छ। तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुलेहरूले आफ्नो जीवन लाखो वर्ष पूर्व प्रारम्भ गरे र बिस्तारै आफ्नो वर्तमान स्वरूपलाई प्राप्त गरे। प्रत्येक तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुलेहरूले अरबौं ताराहरुलाई कोताराहरूलाईको समेटेका छन्। गुरुत्वाकर्षणलेगुरूत्वाकर्षणले ताराहरुलाईताराहरूलाई एक साथ बाँधेर राख्दछ र यसै प्रकार अनेक तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) एक साथ मिलेर तारा गुच्छ (clustre)मा रहन्छ ।

प्रारम्भमा खगोलशास्त्रीहरुकोखगोलशास्त्रीहरूको धारणा थियो कि ब्रह्माण्डमा नयाँ तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुहरू र क्वासरहरुको क्वासरहरूको जन्म सम्भवत: पुरानो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुकाहरूका विस्फोटका फलस्वरूप हुन्छ। तर यार्क विश्वविद्यालयका खगोलशास्त्रीहरुखगोलशास्त्रीहरू-डा.सी.आर। प्यूटर्न र डा.ए.ई राइटले तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुकाहरूका चार समूहहरुको अन्तरक्रियाहरुकोसमूहहरूको अन्तरक्रियाहरूको अध्ययन गरेर यस धारणाको खंडन गरेकाछन्। उनले यो बताएका छन् तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुकाहरूका बीचमा यस्तो विस्फोटक अन्तर क्रियाहरुक्रियाहरू हुँदैनं जो नयाँ तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुलाईहरूलाई जन्म दिन सकुन्।

अधिकांश तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुको हरूको केन्द्र ताराहरुदेखिताराहरूदेखि भरेको गोलाकार भाग हुन्छ, जसलाई [[नाभिक]] भनिन्छ र यो नाभिक आफ्नो चारतर्फ एक तलीय गोलाकार डिस्कसित जोडिएको हुन्छ | [[खगोलविज्ञान|खगोलविज्ञानी]] तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुलाईहरूलाई तिनको आकारका आधारमा मुख्य रुपलेरूपले तीन भागहरुमा भागहरूमा विभाजित गर्दछन्। यो कसैला थाह छैन कि किन तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुहरू एक निश्चित रूप धारण गर्दछ । शायद यो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुकाहरूका घूर्णनका वेग र त्यसमा स्थित ताराहरुकोताराहरूको बन्ने गतिमा निर्भर गर्दछ।

== हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ==

हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) (जिसमा हाम्रो पृथ्वी छ)को चौड़ाई र चमक सर्वत्रसमान छैन। धनु (सैजिटेरियस) तारामण्डलमा यो सबैभन्दा अधिक चौड़ी र चमकीलो छ। दूरदर्शीद्वारा हेर्नमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) मा असंख्य ताराहरुताराहरू देखा पर्छन्। विभिन्न चमकका ताराहरुकोताराहरूको सङ्ख्या गिनेर, तिनको दूरीको गणना गर्न र तिनको गति नापकर ज्योतिषिहरुलेज्योतिषिहरूले तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का वास्तविक रूपको धेरै राम्रो अनुमान लागेको लिया छ। यदि आकाशमा देखा पड़ने रूपका बदलामा त्रिविमतीय अवकाश (स्पेस)मा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का रूपमा विचार गरियोस् त थाह लाग्छ कि तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) लगभग समतल वृत्ताकार पहिएका समान छ जसको धुरीका नजिकको नजीकको भाग केही फूला भएको छ। चित्रमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को बगलदेखि चित्र देखिाइएको छ (माथिदेखि हेर्नमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) पूर्ण वृत्ताकार देखा पर्नेछछ)। यस पहिएको व्यास लगभग एक लाख [[प्रकाश वर्ष|प्रकाशवर्ष]] छ (1 प्रकाशवर्ष=5.9´1012) मील वा पृथ्वीदेखि सूर्यको दूरीको 63 हजार गुना) र मोटोई 3,000 देखि 6,000 प्रकाशवर्षका बीच छ। केन्द्रका नजिककोनजीकको मोटोई लगभग 15,000 प्रकाशवर्ष हो। हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) मा ताराहरुताराहरू समान रुपलेरूपले वितरित छैनन्। बीच बीचमा अनेक तारागुच्छ छन् र यसको पनि संभावना छ कि देवअथवा (ऐंड्रोमीडा) नीहारिकाका समान हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) मा पनि सर्पिल कुंडलीहरुकुंडलीहरू (स्पाइरल आर्म्स) होउन् । ताराहरुकाताराहरूका बीचमा सूक्ष्म धूलि र ग्यास फैली छन्, जो टाडाका ताराहरुको ताराहरूको प्रकाश क्षीण गर्न दिन्छन्। धूलि र ग्यासको घनत्व संस्थाका मध्यतलमा अधिक छ। कहीं कहीं धूलिका बाक्लो बादल हो जानाले कालो नीहारिकाहरुनीहारिकाहरू बनेकाछन्। कहीं ग्यासका बादल नजिककानजीकका ताराहरुकाताराहरूका प्रकाशदेखि उद्दीप्त भएर चमकती नीहारिकाका रूपमा देखा पर्छन्। हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को द्रव्यमान सूर्यका द्रव्यमानको लगभग एक खरब (1011) गुछैन। यसबाट प्राय: आधा त ताराहरुको ताराहरूको द्रव्यमान छ र आधा धूलि र ग्यासको ।

=== तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को वातावरण ===

हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) बीचमा फूली भएको वृत्ताकार पूड़ीका समान छ। यसमा एक वृत्तका भीतर नैं ती सब ताराहरुताराहरू छन् जो हामीलाई आकाशमा पृथक्‌-पृथक्‌ देखा पर्छन्। हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का चारतर्फ धेरै टाडासम्म ताराहरुताराहरू र तारगुच्छ विरलतादेखि फैले भए छन्।

हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का केन्द्रका नजिकनजीक ताराहरुताराहरू सङ्ख्यामा अधिक बाक्लो छन् र किनारतर्फ अपेक्षाकृत बिखरे भए छन्। सबै ताराहरुताराहरू केन्द्रको परिक्रमा गर्न रहेका हुन्, केन्द्रका निकटभएका ताराहरुताराहरू अधिक गतिदेखि र दूरभएका कम गतिबाट। हमारा सूर्य केन्द्रदेखि लगभग 30-35 हजार प्रकाशवर्ष टाडा छ र तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का मध्य तलमा छन्। यसै कारण आफ्नो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हामीलाई वैसी मेखलाको प्रकार देखा पडु्दछन् जसको माथि वर्णन गरिएको छ। पृथ्वीदेखि तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को केन्द्र धनु तारामण्डलतर्फ छ। यसै कारण तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का केन्द्रको परिक्रमा गर्दछ। यस परिक्रमामा त्यसका वेग 150 मील प्रति सेकड छन्। यस वेगदेखि पनि पूर्ण परिक्रमामा सूर्यलाई 20 करोड वर्ष लाग्छन्।

केही भनें तीव्र गतिभएका ताराहरुताराहरू र गोलीय तारगुच्छ (ग्लोब्यूलर क्लस्टर) हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को सीमाका बाहिर छन्, परन्तु यी पनि हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) देखि सम्बद्ध छन् र त्यसैका अंग मानिन्छन् (द्र। चित्र) लगभग 100 गोलीय तारागुच्छ ज्ञात छन्। यिनको वितरण गोलाकार छ। यी तारागुच्छहरुकातारागुच्छहरूका वितरणदेखि तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को केन्द्र ज्ञात गर्न सकिन्छ। ताराहरुकोताराहरूको गति नापनाले पनि केन्द्रको गणनामा सहायता मिल्दछ। रूप र विस्तारमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) धेरै सी अगांग (एक्स्ट्रा गैलक्टिक) नीहारिकाहरुदेखिनीहारिकाहरूदेखि (अर्थात ती तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुदेखिहरूदेखि जो हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) देखि पूर्णतया बाहिर छन्) मिलती जुल्दछन्।

*गोरखप्रसाद : नीहारिकाहरुनीहारिकाहरू (बिहार राष्ट्रभाषा परिषद);

== संदर्भसन्दर्भ ==