|
|election1 = [[सन् २००७|2007]]
|leader2_type = बहुमत पार्टी नेता (राज्य सभा)
|leader2 = [[भारतका प्रधानमन्त्रीहरुप्रधानमन्त्रीहरू|प्रधान मंत्री]]<br />[[मनमोहन सिंह]]
|party2 = ([[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस|INC]])
|election2 = [[सन् २००७|2007]]
}}
[[file:Sansad Bhavan-2.jpg|right|thumb|250px|संसद भवन]]
'''संसद''' (पार्लियामाट) [[भारत]]को सर्वोच्च विधायी निकाय हो। भारतीय संसदमा [[राष्ट्रपति]] तथा दुई सदन - [[लोक सभा|लोकसभा]] (प्रत्यक्ष मतद्वारा चुनिएका प्रतिनिधिहरुकोप्रतिनिधिहरूको सदन) एवं [[राज्यसभा]] (राज्यहरुकाराज्यहरूका प्रतिनिधिहरुद्वाराप्रतिनिधिहरूद्वारा चुनिएका व्यक्तिहरुकोव्यक्तिहरूको सदन) पर्छन्। राष्ट्रपतिसित संसदका दुइटै अथवा बाट कुनै पनि सदनलाई डाक्ने वा स्थगित गर्न अथवा लोकसभालाई भंग गर्ने शक्ति हुन्छ। भारतीय संसदको संचालन '[[संसद भवन]]'मा हुन्छ। जो कि [[नयाँ दिल्ली]]मा स्थित छ।
लोक सभामा राष्ट्रको जनता द्वारा चुनिएका प्रतिनिधि हुन्छन् जसको अधिकतम संख्या ५५२ छ। राज्य सभा एउटा स्थायी सदन हो जसको सदस्य संख्या २५० हुन्छ। राज्या सभाका सदस्यहरुकोसदस्यहरूको निर्वाचन / मनोनयन ६ वर्षका लागि हुन्छ। जसका १/३ सदस्य प्रत्येक २ वर्षमा सेवानिवृत्त हुन्छन्।
==परिचय==
[[भारत]]को राजनैतिक व्यवस्थाको वा सरकार जुन प्रकारले बन्छ अनि चल्दछ, त्यसलाई संसदीय लोकतंत्र भनिन्छ। भारतका लागि लोकतन्त्र कुनै नयाँ कुरा होइन। संसारका सबैभन्दा पुरानो गणतन्त्र भारतमा नैं जन्मेको अनि हुर्केको हो। संसद संस्कृत साहित्यको शब्द हो। पुरानो समयमा राजालाई सल्लाह दिने सभा ‘संसद’ कहलाउँथ्यो। राजा ‘संसद’को सल्लाहलाई नमान्न सक्दैनथ्यो। बौद्ध सभाहरुमासभाहरूमा संसदीय प्रक्रिया सम्बन्धी नियम अचेलको संसदहरुकासंसदहरूका नियमहरुसितनियमहरूसित धेरै मिल्थे। खुल्ला बातचीत, बहुमतको फैसला, ठूला पदहरुकापदहरूका लागि चुनाव, भोट हाल्नु, समितिहरुद्वारासमितिहरूद्वारा विचार आदिसित हजारौं साल पहिलाका मानिसहरुमानिसहरू परिचित थिए।
संसारको सबैभन्दा पुरानो ग्रंथ ऋग्वेदमा ‘सभा’ र ‘समिति’का बारेमा लेखिएको छ। ‘समिति’ एउटा सामान्य सभा वा लोक सभाको प्रकार हुन्थ्यो। ‘सभा’ केही साना र चुनिएका ठूला मानिसहरुकोमानिसहरूको संस्था हुन्थ्यो। त्यसको तुलना आजको राज्यसभा वा विधान परिषदहरुसितपरिषदहरूसित गर्न सकिन्छ।
{{TOCleft}}
ग्राम-पञ्चायतहरुपञ्चायतहरू हाम्रो जन-जीवनको अभिन्न अङ्ग रहेकाछन्। पुरानो समयमा गाऊँको पञ्चायत चुनावद्वारा गठन गरिन्थ्यो। त्यसलाई न्याय र व्यवस्था, दुइटै नैं क्षेत्रहरुमाक्षेत्रहरूमा धेरै अधिकार मिलेका थिए। पञ्चायतहरुकापञ्चायतहरूका सदस्यहरुकोसदस्यहरूको राजदरबारमा ठूलो आदर हुन्थ्यो। यिनै पञ्चायतहरुपञ्चायतहरू भूमिको बंटवारा गर्दथे। कर वसूल गर्दथे। गाउँको पक्षबाट सरकारलाई करको हिस्सा दिन्थे। कहीं कहीं धेरै ग्राम-पञ्चायतहरुकापञ्चायतहरूका माथि एउटा ठूलो पञ्चायत पनि हुन्थ्यो। त्यसले तिनीहरुमाथितिनीहरूमाथि निगरानी र नियंत्रण राख्दथ्यो। केही पुराना शिलालेखहरुलेशिलालेखहरूले यो पनि बताउँछन् कि ग्राम-पञ्चायतहरुकापञ्चायतहरूका सदस्य कुन प्रकारले चुनिक्न्थे। सदस्य बन्नका लागि जरूरी गुणहरुगुणहरू र चुनावहरुमाचुनावहरूमा महिलाहरुकोमहिलाहरूको भागीदारीको नियम पनि यसमा लेखिएको थियो। राम्रो आचरण नगरेमा अथवा राजकीय धनको ठीक ठीक हिसाब नपाइएमा कुनै पनि सदस्यलाई पदबाट हटाउन सकिन्थ्यो। पदहरुमापदहरूमा कुनै पनि सदस्यको कुनै निकट-सम्बन्धी नियुक्त गर्न सकिंदैनथ्यो।
मध्य युगमा आएर संसद सभा र समिति जस्ता संस्थाहरुसंस्थाहरू हराएर गए। माथिल्लो स्तरमा लोकतंत्रात्मक संस्थाहरुकोसंस्थाहरूको विकास रोकियो। सयों वर्षसम्म हामी आपसी लड़ाईहरुमालड़ाईहरूमा उलल्झ्यौं। विदेशीहरुकोविदेशीहरूको आक्रमणमाथि आक्रमण हुँदै रहे। सेनाहरुसेनाहरू हार्दै-जित्तै रहे। शासकहरुशासकहरू फेरिंदै रहे। हामी विदेशी शासनको गुलामीमा पनि जकड़ि रह्यौं। सिंधदेखि आसमसम्म र कश्मीरदेखि कन्याकुमारीसम्म पञ्चायत संस्थाहरुसंस्थाहरू चल्दै रहे। यी प्रादेशिक जनपद परिषद नगर परिषद, पौर सभा, ग्राम सभा, ग्राम सङ्घ जस्तै अलग नामहरुलेनामहरूले जानिन्थे। वास्तवमा यी पञ्चायतहरुपञ्चायतहरू नैं गाउँहरुकागाउँहरूका ‘संसद’ थिए।
सन 1883का चार्टर अधिनियममा पहिलो पल्ट एउटा विधान परिषदको बीज देखियो। 1853 का अंतिम चार्टर अधिनियमद्वारा विधायी पार्षद शब्दहरुकोशब्दहरूको प्रयोग गरिएको हो। यो नयाँ काउन्सिल शिकायतहरुकोशिकायतहरूको जांच गर्ने र तिनलाई समाधान गर्ने प्रयत्न गर्ने सभा जस्तो रूप धारण गर्न लाग्यो।
1857को स्वतन्त्रताका लागि पहिलो लड़ाईको पछि 1861को भारतीय काउंसिल अधिनियम बन्यो। यस अधिनियमलाई ‘भारतीय विधानमण्डलको प्रमुख घोषणापत्र’ भनिएको छ। जसद्वारा ‘भारतमा विधायी अधिकारहरुकाअधिकारहरूका अंतरणको प्रणाली’को उदघाटन भयो। यस अधिनियमद्वारा केन्द्रीय एवं प्रांतीय स्तरमा विधान बनाउने व्यवस्थामा महत्वपूर्ण परिवर्तन गरियो। अङ्ग्रेजी राज भारतमा जमेपछि पहिलो पल्ट विधायी निकायहरुमानिकायहरूमा गैर-सरकारी मानिसहरुलाईमानिसहरूलाई राख्ने कुरालाई मानिएको थियो।
<includeonly>
भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेसको स्थापना 1885मा भएको हो। कांग्रेसले शुरूबाट नैं आफ्नो सार्वजनिक जीवनको मुख्य आधार यो बनाए कि देशमा बिस्तारै प्रतिनिधि संस्थाहरुसंस्थाहरू बने। कांग्रेसको विचार थियो कौंसिलमा सुधारबाट नैं अर्को सबै व्यवस्थाहरुमाव्यवस्थाहरूमा सुधार हुन सक्छ। ब्रिटिश संसदले ‘विधान परिषदहरुमापरिषदहरूमा भारतको जनतालाई वास्तवमा प्रतिनिधित्व दिने’का लागि इंडियन कौंसिल्ज अधिनियम 1892मा स्वीकार गरे। यसलाई कांग्रेसको विजय मानिएको हो। कांग्रेसले जो सतत अभियान चलाएको त्यसको कारण यस अधिनियममा धेरै सुधार भए।
1919मा सुधार अधिनियम र त्यसको अधीन धेरै नियम बनाए गए। जसको कारण केन्द्र मा, भारतीय विधान परिषदका स्थानमा द्विसदनीय विधानमण्डल बनाइएको हो। जसमा एउटा थियो राज्य परिषद र अर्को थियो विधान सभा। प्रत्येक सदनमा अधिकांश सदस्यहरुकोसदस्यहरूको चुनाव हुन्थ्यो। पहिलो विधान सभा वर्ष 1921मा गठित भएको थियो। त्यसको कुल 145 सदस्य थिए। 104 निर्वाचित, 26 सरकारी सदस्य र 15 मनोनीत गैर-सरकारी सदस्य।
[[चित्र:Parliament of India.JPG|right|thumb|250px|संसद भवन]]
पहिलो पल्ट विधान बनाउनेमा र सरकारको नीतिहरुलाईनीतिहरूलाई प्रभावित गर्नमा जन-प्रतिनिधिहरुकोप्रतिनिधिहरूको आवाज सुनियो। यसले देशका राजनीतिक भविष्यको दिशा तय गर्नमा पनि महान भूमिका निभाए
1923 मा, देशबंधु चितरंजन दास र पंडित मोतीलाल नेहरूले स्वराज पार्टी बनाए। यसको नीति थियो कि चुनाव ल्ने र व्यवस्थालाई बद्लिने ती सोच्थे कि ‘शत्रुका कैंप’मा पसेर व्यवस्थालाई तोड़नका लागि परिषदहरुमापरिषदहरूमा स्थान बनाइयो।
स्वराज पार्टीलाई 1923का चुनावहरुमाचुनावहरूमा धेरै सफलता मिली। स्वराज पार्टीले 145 स्थानहरुमास्थानहरूमा बाट 45 स्थान जीते। पार्टी केन्द्रीय विधानमण्डल माथा।
केन्द्रीय विधान सभाका नयाँ चुनाव, 1915का आखिरी तीन महीनहरुमामहीनहरूमा भए। कांग्रेसले उ चुनाव 1942का आफ्नो ‘भारत छोड़ो’ प्रस्तावलाई लिएर लड़े। चुनावहरुमाचुनावहरूमा कांग्रेसलाई 102मा बाट 56 सीटहरुसीटहरू मिलीं। कांग्रेस विधायक दलका नेता शरत चन्द्र बोस थिए। भारतीय स्वतंत्रता अधिनियम 1947का अधीन केही परिवर्तन भए। 1935का अधिनियमका ती उपबंध कामका छैन रह गए जसको तहत गवर्नर-जनरल वा गवर्नर आफ्नो विवेकाधिकारका अनुसार अथवा आफ्नो व्यक्तिगत विचारका अनुसार कार्य गर्न सकन्थ्यो।
भारतीय स्वतंत्रता अधिनियम, 1947मा भारतको संविधान सभालाई पूर्ण प्रभुसत्ता संपन्न निकाय घोषित गरिएको हो। 14-15 अगस्त, 1947को मध्य रात्रिलाई त्यस सभाले देशको शासन चलाने पूर्ण शक्तीहरुशक्तीहरू ग्रहण गर्न लीं। अधिनियमको धारा 8का द्वारा संविधान सभालाई पूर्ण विधायी शक्ति प्राप्त भयो। किंतु साथ नैं यो अनुभव गरिएको कि संविधान सभाका संविधान-निर्माणका कार्य तथा विधानमण्डलका रूपमा यसका साधारण कार्यमा भेद बनाई राख्नजरूरी हुनेछ।
संविधान सभा (विधायी)को एउटा अलग निकायका रूपमा पहिलो बैठक 17 नवंबर 1947मा भएको हो। यसका अध्यक्ष सभाका प्रधान डा० राजेन्द्र प्रसाद थिए। संविधान अध्यक्ष पदका लागि केवल श्री जी। वी। मावलंकरको एउटा नैं नाम प्राप्त भएको थियो। यस लागि उनीहरुउनीहरू विधिवत चुना भयो घोषित गरिएको हो। 14 नवंबर 1948मा संविधानको प्रारूप संविधान सभामा प्रारूप समितिका सभापति बी। आर। सामान्य्बेडकरले पेश गरे। प्रस्तावका पक्षमा बहुमत थियो। 26 जनवरी 1950मा स्वतंत्र भारतका गणराज्यको संविधान लागू भयो। यसका कारण आधुनिक संस्थागत ढांचाहरुढांचाहरू र त्यसको अन्य सब शाखा-प्रशाखाहरुप्रशाखाहरू सहित पूर्ण संसदीय प्रणाली स्थापित हो गई। संविधान सभा भारतको अस्थायी संसद बन गई। वयस्क मताधिकारका आधारमा पहिला सामान्य चुनावहरुकाचुनावहरूका पछि नएसंविधानका उपबंधहरुकाउपबंधहरूका अनुसार संसदको गठन हुनेसम्म यसै प्रकार कार्य गरती रह्यो।
नए संविधानका तहत पहिला सामान्य चुनाव वर्ष 1951-52मा भए। पहिलो चुनी भएको संसद जसका दुइ सदन थिए, राज्यसभा र लोकसभा मई, 1952मा बनी; अर्को लोक सभा मई, 1957मा बनी; तीसरी अप्रैल, 1962 मा; चौथी मार्च, 1967 मा; पांचवी माच, 1971 मा; छठी मार्च, 1977 मा; सातौं जनवरी, 1980 मा; आठौं जनवरी, 1985 मा; नौं दिसंबर, 1989 मा, दसौं जून, 1991 र ग्यारहौं 1996मा बनी। 1952मा पहिलो पल्ट गठित राज्यसभा एउटा निरंतर रहने वाला, स्थायी सदन हो। जसको कहिले विघटन हुँदैन। हर दुइ वर्ष यसका एक-तिहाई सदस्य अवकाश ग्रहण गर्दछन्।
== संसदको भूमिका ==
भारतीय लोकतंत्रमा संसद जनताको सर्वोच्च प्रतिनिधि संस्था हो। यसै माध्यमबाट सामान्य मानिसहरुकोमानिसहरूको संप्रभुतालाई अभिव्यक्ति मिल्दछ। संसद नैं यस कुराको प्रमाण छ कि हाम्रो राजनीतिक व्यवस्थामा जनता सबैभन्दा माथि छ, जनमत सर्वोपरि हो।
‘संसदीय’ शब्दको अर्थ नैं यस्तो लोकतंत्रात्मक राजनीतिक व्यवस्था छ जहां सर्वोच्च शक्ति मानिसहरुकामानिसहरूका प्रतिनिधिहरुकाप्रतिनिधिहरूका त्यस निकायमा निहित छ जसलाई ‘संसद’ भन्दछन्। भारतका संविधानका अधीन संघीय विधानमण्डललाई ‘संसद’ भनिन्छ। यो उ धुरी छ, जो देशका शासनको नींव हो। भारतीय संसद राष्ट्रपति र दुइ सदनों—राज्यसभा र लोकसभा—से मिलेर बन्दछ।
=== राष्ट्रपति ===
त्यस्तो त भारतको [[राष्ट्रपति]] संसदको अंग हुन्छ। र पनि उ दुइटैमा बाट कुनै पनि सदनमा न बैठ्दछ न नैं त्यसको चर्चाहरुमाचर्चाहरूमा भाग लिन्छ। राष्ट्रपति समय समयमा संसदका दुइटै सदनहरुलाईसदनहरूलाई बैठकका लागि सामान्यंत्रित गर्दछ। दुइटै सदनहरुसदनहरू द्वारा नजिकनजीक गरिएको कुनै विधेयक तभी कानून बन सक्दछ जब राष्ट्रपति त्यसमा आफ्नो अनुमति प्रदान गर्न दे। इतना नैं छैन, जब संसदका दुइटै सदनहरुकोसदनहरूको अधिवेशन न चल रहेकोछ र राष्ट्रपतिलाई महसूस हो कि यी परिस्थितिहरुमापरिस्थितिहरूमा तुरंत कार्यवाही जरूरी छ त उ अध्यादेश जारी गर्न सक्दछ। यस अध्यादेशको शक्ति एवं प्रभाव त्यही हुन्छ जो संसद द्वारा नजिकनजीक गरिएको विधिको हुन्छ।
लोकसभाका लागि प्रत्येक सामान्य चुनावका पश्चात अधिवेशनका शुरूमा र हर सालका पहिला अधिवेशनका प्रारंभमा राष्ट्रपति एउटा साथ संसदका दुइटै सदनहरुकासदनहरूका सामने अभिभाषण गर्दछ। उ सदनहरुकोसदनहरूको बैठक बुलानेका कारणहरुकोकारणहरूको संसदलाई सूचना दिन्छ। यसका अतिरिक्त उ संसदका कुनै एउटा सदन अथवा एउटा साथ दुइटैका समक्ष अभिभाषण गर्न सक्दछ। यसका लागि उ सदस्यहरुकोसदस्यहरूको उपस्थितिको अपेक्षा गर्न सक्दछ। त्यसलाई संसदमा त्यस समय लंबित कुनै विधेयकका सम्बन्धमा संदेश वा कुनै अन्य संदेश कुनै पनि सदनलाई पठाईने अधिकार हो। जस सदनलाई कुनै संदेश यस प्रकार पठाईिएको हो उ सदन त्यस संदेशमा लिखे विषयमा सुविधानुसार शीघ्रताबाट विचार गर्दछ। केही प्रकारका विधेयक राष्ट्रपतिको सिफारिश प्राप्त गर्नका पछि नैं पेश गरे जा सक्दछन् अथवा उनमा अघि कुनै कार्यवाहीको जा सक्दछ।
=== राज्यसभा ===
जस्तो कि यसका नामले ठेगाना चल्दछ, राज्यसभा राज्हरुकोराज्हरूको परिषद हो। यो अप्रत्यक्ष रीतिबाट मानिसहरुकोमानिसहरूको प्रतिनिधित्व गर्दछ। राज्यसभाका सदस्यको चुनाव राज्य विधान सभाहरुकासभाहरूका चुनिएका विधायक गर्दछन्। प्रत्येक राज्यका प्रतिनिधिहरुकोप्रतिनिधिहरूको संख्या ज्यादातर त्यसको जनसंख्यामा निर्भर गर्दछ। यस प्रकार, उत्तर प्रदेशका राज्यसभामा 34 सदस्य छन्। मणिपुर, मिजोरम, सिक्किम, त्रिपुरा आछोटे राज्हरुकोराज्हरूको केवल एउटा एक सदस्य हो। राज्यसभामा 250सम्म सदस्य हुन सक्छन्। यिनमा राष्ट्रपति द्वारा मनोनीत 12 सदस्य तथा 238 राज्हरुराज्हरू र संघ-राज्य क्षेत्रहरुक्षेत्रहरू द्वारा चुने सदस्य हुन्छन्। यस समय राज्यसभाका 245 सदस्य छन्। राज्यसभाका प्रत्येक सदस्यको कार्यावधि छह वर्ष हो। उपराष्ट्रपति, संसदका दुइटै सदनहरुकासदनहरूका सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा निर्वाचित गरिन्छ। उ राज्यसभाको पदेन सभापति हुन्छ। उपसभापति पदका लागि राज्यसभाका सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा आफ्नोमा बाट कुनै सदस्यलाई चुनिन्छ।
=== लोक सभा ===
लोक सभाका सदस्यहरुकोसदस्यहरूको चुनाव जनता द्वारा सीधै वोट डालेर गरिन्छ। 18 साल र त्यसभन्दा अधिक आयुको कुनै पनि भारतीय नागरिक मतदान गर्ने हकदार हुनेछ। लोक सभाका अधिकतम 530 सदस्य राज्हरुबाटराज्हरूबाट चुनाव क्षेत्रहरुकोक्षेत्रहरूको प्रत्यक्ष रीतिबाट चुने जाहरुगे।जाहरूगे। अधिकतम 20 सदस्य संघ राज्य क्षेत्रहरुकोक्षेत्रहरूको प्रतिनिधितव रहन्छन्। यसका अतिरिक्त, राष्ट्रपति आंग्ल-भारतीय समुदायको प्रतिनिधित्व गर्नका लागि दुइभन्दा अनधिक सदस्य मनोनीत गर्न सक्दछ। यस प्रकार सदनको अधिकतम सदस्य संख्या 552 हो, यस्तो संविधानमा परिकल्पना गरिएको हो। लोक सभामा अनुसूचित जातिहरुजातिहरू तथा अनुसजनजातिहरुकाअनुसजनजातिहरूका लागि जनसंख्या-अनुपातका आधारमा स्थान आरक्षित हो। आरंभमा यो आरक्षण दस वर्षका लागि थियो। नवीनतम संशोधनका अंतर्गत अब यो पचास वर्षका लागि अर्थात सन 2000 तकका लागि हो। भारतमा सदनको कार्यावधि पाँच वर्षहरुकोवर्षहरूको हो। पाँच वर्षहरुकोवर्षहरूको अवधि समाप्त हुनमा सदन आफू भंग हुन जान्छ। केही परिस्थतिहरुमापरिस्थतिहरूमा संसदलाई पूर्ण कार्यावधि समाप्त हुनाले पहिला नैं भंग गर्न सकिन्छ। आपातकालको स्थतिमा संसद लोक सभाको कार्यावधि बढ़ा सक्दछ। यो एउटा बारमा एउटा वर्षबाट अधिक छैन सकती।
संसदका दुइटै सदनहरुसदनहरू को, केही मामलहरुलाईमामलहरूलाई छो्ड़ेर सबै क्षेत्रहरुमाक्षेत्रहरूमा समान शक्तीहरुशक्तीहरू एवं दर्जा प्राप्त हो। कुनै पनि गैर-वित्तीय विधेयक अधिनियम बननाले पहिला दुइटैमा बाट प्रत्येक सदन द्वारा नजिकनजीक गर्नु आवश्यक हो। राष्ट्रपतिमा महाभियोग चलाने, उपराष्ट्रपतिलाई हटाने, संविधानमा संशोधन गर्न र उच्चतम न्यायालय एवं उच्च न्यायालहरुकान्यायालहरूका न्यायाधीशहरुलाईन्यायाधीशहरूलाई हटाने जस्तै महत्वपूर्ण मामलहरुमामामलहरूमा राज्यसभालाई लोक सभाका समान शक्तीहरुशक्तीहरू प्राप्त हो। राष्ट्रपतिका अध्यादेशहरुअध्यादेशहरू, आपातको उदघोषणा र कुनै राज्यमा संवैधानिक व्यवस्थाका विफल हो जाने उदघोषणा र कुनै राज्यमा संवैधानिक व्यवस्थाका विफल हो जाने उदघोषणालाई संसदका दुइटै सदनहरुकासदनहरूका समक्ष रखना अनिवार्य हो। कुनै धन विधेयक र संविधान संशोधन विधेयकलाई छो्ड़ेर अन्य कुनै पनि विधेयकमा दुइटै सदनहरुकासदनहरूका बीच असहमतिलाई दुइटै सदनहरुसदनहरू द्वारा संयुक्त बैठकमा टाड़ा गरिन्छ। यस बैठकमा मामले बहुमत द्वारा तय गरे जान्छन्। दुइटै सदनहरुकोसदनहरूको यस्तो बैठकको पीठासीन अधिकारी लोकसभाको अध्यक्ष हुन्छ।
=== संसद र सरकार ===
हाम्रो देशमा प्रधानमंत्री र मंत्रि दुइटै सदनहरुमासदनहरूमा बाट कुनै पनि एकको सदस्य हुन सक्छन्। कुनै यस्ता व्यक्तिलाई पनि प्रधानमंत्री वा मंत्रि नियुक्त गर्न सकिन्छ जो संसदका कुनै पनि सदनको सदस्य न हो, परंतु त्यसलाई छह मासका पश्चात पद छोड़ना पर्छ, यदि यस बीच, उ दुइटैमा बाट कुनै सदनका लागि निर्वाचित न होजाए। मंत्रिपरिषद सामूहिक रूपबाट लोक सभाका प्रति उत्तरदायी हो। अंत: त्यसको लागि यो जरूरी छ कि लोक सभाको विश्वास खो्दै नैं पद-त्याग गर्न दहरु।दहरू।
संसदीय शासनको अर्थ हुनुपर्दछ संसद द्वारा शासन। किंतु संसद स्वयं शासन गर्दैन र न नैं गर्न सक्दछ। मंत्रिपरिषदका बारेमा एउटा प्रकारबाट भन्न सकिन्छ कि यो संसदको महान कार्यपालिका समिति हुन्छ। जसलाई मूल निकायको ओरबाट शासन गर्ने उत्तरदायित्व सुँम्प्िन्छ। संसदको कार्य विधान बनाउनु, मंत्रणा देना, आलोचना गर्नु र मानिसहरुकोमानिसहरूको शिकायतहरुलाईशिकायतहरूलाई व्यक्त गर्नु हो। कार्यपालिकाको कार्य शासन गर्नु छ, यद्यपि उ संसदको ओरबाट नैं शासन गर्दछ।
== संसद सदस्यहरुकोसदस्यहरूको चुनाव ==
भारत जस्तै ठूला र भारी जनसंख्या भएका देशमा चुनाव गराना एउटा धेरै ठूलो काम हो। संसदका दुइटै सदनो-लोकसभा र राज्यसभा-का लागि चुनाव बेरोकटोक र निष्पक्ष होउन् यसका लागि एउटा स्वतंत्र चुनाव (निर्वाचन) आयोग बनाइएको हो।
=== राज्यसभा ===
राज्यसभाका सदस्य राज्हरुकाराज्हरूका मानिसहरुकोमानिसहरूको प्रतिनिधित्व गर्दछन्। इनका चुनाव राज्यको विधान सभाका चुनिएका सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा हुन्छ। राज्यसभामा स्थान भरनका लागि राष्ट्रपति, चुनाव आयोग द्वारसुझाई गई तारीख को, अधिसूचना जारी गर्दछ। जस तिथिलाई सेवानिवृत्त हुने सदस्यहरुकोसदस्यहरूको पदावधि समाप्त होनी छ भनें्यससे तीन मासबाट अधिक समयबाट पूर्व यस्तो अधिसूचना जारी छैनको जाती। चुनाव अधिकारी, चुनाव आयोगका अनुमोदनबाट मतदानको स्थान निर्धारित र अधिसूचित गर्दछ।
=== लोक सभा : ===
नयी लोक सभाका चुनावका लागि राष्ट्रपति, राजपत्रमा प्रकाशित अधिसूचना द्वारा, चुनाव आयोग द्वारा सुझाई गई तिथि को, सबै संसदीय निर्वाचन क्षेत्रहरुबाटक्षेत्रहरूबाट सदस्य चुननका लागि भन्दछ। अधिसूचना जारी गरे जानेका पश्चात चुनाव आयोग नामांकन पत्र दायर गर्न, तिनको छानबीन गर्न, उनीहरुउनीहरू वापस लिने र मतदानका लागि तिथीहरुतिथीहरू निर्धारित गर्दछ।
लोक सभाका लागि प्रत्यक्ष चुनाव हुनेका कारण भारतका राज्य क्षेत्रलाई उपयुक्त प्रादेशिक निर्वाचन क्षेत्रहरुमाक्षेत्रहरूमा बांटिन्छ। प्रत्येक संसदीय निर्वाचन क्षेत्रबाट एउटा सदस्यलाई चुनिन्छ।
;स्थान खाली हो जाना :
यदि एउटा सदनको कुनै सदस्य अर्का सदनका लागि पनि चुन लिइन्छ त पहिला सदनमा त्यसका स्थान त्यस तिथिबाट खाली हुन जान्छ जब उ अन्य सदनका लागि चुनिएको हो। यसै प्रकार, यदि उ कुनै राज्य विधानमण्डलका सदस्यका रूपमा पनि चुन लिइन्छ तो, यदि उ राज्य विधानमण्डलमा आफ्नो स्थान से, राज्यका राजपत्रमा घोषणाका प्रकाशनबाट 14 दिनहरुकादिनहरूका भीतर, त्यागपत्र छैन दे देता तो, संसदको सदस्य छैन रहता। यदि कुनै सदस्य, सदनको अनुमतिका बिना 60 दिनको अवधिसम्म सदनको कुनै बैठकमा उपस्थित हुँदैन त उ सदन त्यसको स्थानलाई रिक्त घोषित गर्न सक्दछ। यसका अतिरिक्त, कुनै सदस्यलाई सदनमा आफ्नो स्थान रिक्त गर्नु पर्छ यदि (1) उ लाभको कुनै पद धारण गर्दछ, (2) त्यसलाई विकृत चित्त वाला व्यक्ति वा दिवालिया घोषित गर्न दिइन्छ, (3) उ स्वेच्छाबाट कुनै विदेशी राज्यको नागरिकता प्राप्त गर्न लिन्छ, (4) त्यसका
निर्वाचन न्यायालय द्वारा शून्य घोषित गर्न दिइन्छ, (5) उ सदन द्वारा निष्कासनको प्रस्ताव स्वीकृत गरे जानेमा निष्कासित गर्न दिइन्छ वा (6) उ राष्ट्रपति वा कुनै राज्यको राज्यपाल चुन लिइन्छ।
=== संसदका सत्र र बैठकहरुबैठकहरू ===
लोक सभा प्रत्येक सामान्य चुनावका पछि चुनाव आयोग द्वारा अधिसूचना जारी गरे जानेमा गठित हुन्छ। लोक सभाको पहिलो बैठक शपथ विधिका साथ शुरू हुन्छ। यसका नव निर्वाचित सदस्य ‘भारतका संविधानका प्रति श्रद्धा र निष्ठा रखनका लागि,’ भारतको प्रभुता र अखंडता अक्षुण्ण राख्नेका लिए’ र ‘संसद सदस्यका गर्तव्हरुकोगर्तव्हरूको श्रद्धापूर्वक निर्वहन गर्नका लागि’ शपथ लिन्छन्।
=== राष्ट्रपति द्वारा सामान्यंत्रण ===
राष्ट्रपति समय समयमा संसदका प्रत्येक सदनलाई बैठकका लागि सामान्यंत्रित गर्दछ। प्रत्येक अधिवेशनको अंतिम तिथिका पछि राष्ट्रपतिलाई छह मासका भीतर आगामी अधिवेशनका लागि सदनहरुलाईसदनहरूलाई बैठकका लागि सामान्यंत्रित गर्नु हुन्छ। यद्यपि सदनहरुलाईसदनहरूलाई बैठकका लागि सामान्यंत्रित गर्ने शक्ति राष्ट्रपतिमा निहित छ तथापि व्यवहारमा यस आशयका प्रस्तावको पहल सरकार द्वारा गरिन्छ।
=== संसदका सत्र ===
सामान्यतया प्रतिवर्ष संसदका तीन सत्र वा अधिवेशन हुन्छन्। यथा बजट अधिवेशन (फरवरीफेब्रुअरी-मई), वर्षाकालीन अधिवेशन (जुलाई-सितंबर) र शीतकालीन अधिवेशन (नवंबर-दिसंबर)। किंतु, राज्यसभाका मामले मा, बजटका अधिवेशनलाई दुइ अधिवेशनहरुमाअधिवेशनहरूमा विभाजित गर्न दिइन्छ। यी दुइ अधिवेशनहरुकाअधिवेशनहरूका बीच तीनबाट चार सप्ताहको अवकाश हुन्छ। यस प्रकार राज्यसभाका एउटा वर्षमा चार अधिवेशन हुन्छन्।राष्ट्रपतिको अभिभाषण
नव निर्वाचित सदस्यहरुकोसदस्यहरूको शपथका पछि अध्यक्षको चुनाव हुन्छ। यसका बाद, राष्ट्रपति संसद भवनका केन्द्रीय कक्षमा एउटा साथ संसदका दुइटै सदनहरुकासदनहरूका समक्ष अभिभाषण गर्दछ।
राष्ट्रपतिको अभिभाषण धेरै महत्वपूर्ण अवसर हुन्छ। अभिभाषणमा यस्तो नीतिहरुनीतिहरू एवं कार्यक्रमहरुकोकार्यक्रमहरूको विवरण हुन्छ जिन्हहरुजिन्हहरू आगामी वर्षमा कार्यरूप दिने विचार हो। साथ ही, पहिला वर्षको त्यसको गतिविधिहरुगतिविधिहरू र सफलताहरुकोसफलताहरूको समीक्षा पनि दियो जान्छ। उ अभिभाषण चूंकि सरकारको नीतिको विवरण हुन्छ अंत: सरकार द्वारा तैयार गरिन्छ। अभिभाषणमा चर्चा धेरै व्यापक रूपबाट हुन्छ। धन्यवाद प्रस्तावका संशोधनहरुकासंशोधनहरूका द्वारा उन मामलहरुमामामलहरूमा पनि चर्चा हुन सक्छ जिनका अभिभाषणमा विशेष रूपबाट उल्लेख न होस्।
=== अध्यक्ष/उपाध्यक्षको चुनाव ===
लोक सभा सदनका दुइ सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई अध्यक्ष र उपाध्यक्षका रूपमा चुन्दछ। केही यस्तो परंपरा बनेको हो कि उपाध्यक्ष विपक्षका सदस्यहरुमासदस्यहरूमा बाट चुनिन्छ। प्रायः यो कोशिश रहन्छ कि अध्यक्ष र उपाध्यक्ष तथा राज्यसभामा सभापति र उपसभापतिको यो काम छ कि ती आफ्नो सदनको कार्यवाहीलाई व्यवस्थित ढंगबाट नियमहरुकानियमहरूका अनुसार चलाहरु।चलाहरू।
== कार्यक्रम र प्रक्रिया ==
संसदीय कार्य दुइ मुख्य शीर्षहरुमाशीर्षहरूमा बांटा जा सक्दछ। सरकारी कार्य र गैर-सरकारी कार्य। सरकारी कार्यलाई िफर दुइ श्रेणिहरुमाश्रेणिहरूमा बांटा जा सक्दछ, (क) यस्ता कार्य जसको शुरूआत सरकार द्वारा गरिन्छ र (ख) यस्ता कार्य जसको शुरूआत गैर-सरकारी सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा गरिन्छ परंतु जिन्हहरुजिन्हहरू सरकारी कार्यका समयमा लिइन्छ जस्तै प्रश्न, स्थगन प्रस्ताव, अविलंबनीय लोक महत्वका मामलहरुतर्फमामलहरूतर्फ ध्यान दिलाना,विशेषाधिकारका प्रश्न, अविलंबनीय लोक महत्वका मामलहरुमामामलहरूमा चर्चा, मंत्रिपरिषदमा अविश्वासको प्रस्ताव, प्रश्नहरुकाप्रश्नहरूका उत्प्रकाररुबाट उत्पन्न हुने मामलहरुमामामलहरूमा आधे घंटेकोघण्टेको चर्चाहरुचर्चाहरू इत्यादि।
गैर-सरकारी सदस्यहरुकासदस्यहरूका कार्य, अर्थात विधेयकहरुविधेयकहरू र संकल्पहरुमासंकल्पहरूमा प्रत्येक शुक्रवारका दिन वा कुनै यस्ता दिन जो अध्यक्ष निर्धारित गरे ढाई घंटेसम्मघण्टेसम्म चर्चा गरिन्छ। सदनमा गरे जाने विभिन्न कार्यहरुकाकार्यहरूका लागि समयको सिफारिश सामान्यतया कार्य मंत्रणा समिति द्वारा गरिन्छ। प्राय: हर सप्ताह एउटा बैठक हुन्छ।
संसदका दुइटै सदनहरुकोसदनहरूको कार्यवाहीको छपी भएको प्रतीहरुप्रतीहरू सामान्यतया बैठकका पछि एउटा मासका अंदर उपलब्ध गरा दियो जान्छन्। कार्यवाहीलाई टेप रिकार्ड गरिन्छ। वाद विवादका अधिवेशनवार छपे भए खंड हिंदी तथा अंग्रेजी भाषामा उपलब्ध हुन्छन्।
संसदका कार्यको संचालन गर्ने भाषाहरुभाषाहरू हिंदी तथा अंग्रेजी छन्। किंतु पीठासीन अधिकारी यस्ता सदस्य को, जो हिंदी वा अंग्रेजीमा आफ्नो पर्याप्त अभिव्यक्ति छैन गर्न सकता हो, आफ्नो मातृ-भाषामा संसदलाई संबोधित गर्ने अनुमति दिन सक्नुहुन्छ। दुइटै सदनहरुमासदनहरूमा 12 भाषाहरुलाईभाषाहरूलाई हिंदी तथा अंग्रेजीमा साथ साथ भाषांतर गर्ने सुविधाहरुसुविधाहरू उपलब्ध छन्।
=== संसदमा प्रश्न पूछना ===
सरकार आफ्नो प्रत्येक भूल चूकका लागि संसदका प्रति र संसदका द्वारा मानिसहरुकामानिसहरूका प्रति उत्तरदायी हुन्छ। सदनका सदस्य यस अधिकारको प्रयोग, अन्य बातहरुकाबातहरूका साथ साथ, संसदीय प्रश्नहरुकाप्रश्नहरूका माध्यमबाट गर्दछन्। संसद सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई लोक महत्वका मामलहरुमामामलहरूमा सरकारका मंत्रिहरुबाटमंत्रिहरूबाट जानकारी प्राप्त गर्नका लागि पूछने अधिकार हुन्छ।जानकारी प्राप्त गर्नु प्रत्येक गैर-सरकारी सदस्यको संसदीय अधिकार हो। संसद सदस्यका लागि मानिसहरुकामानिसहरूका प्रतिनिधिका रूपमा यो आवश्यक हुन्छ कि त्यसलाई आफ्नो जिम्मेदारिहरुकाजिम्मेदारिहरूका पालनका लागि सरकारका क्रियाकलापहरुकाक्रियाकलापहरूका बारेमा जानकारी हो। प्रश्न पूछने मूल उद्देश्य लोक महत्वका कुनै मामलेमा जानकारी प्राप्त गर्नु र तथ्य जान्न हो।
दुइटै सदनहरुमासदनहरूमा प्रत्येक बैठकका प्रारंभमा एउटा घंटेसम्मघण्टेसम्म प्रश्न गरे जान्छन्। र तिनको उत्तर दिए जान्छन्। यसलाई ‘प्रश्नकाल’ भनिन्छ।इसके अतिरिक्त, खोजी र अनुपूरक प्रश्न पूछनाले मंत्रिहरुकोमंत्रिहरूको पनि परीक्षण हुन्छ कि ती आफ्नो विभागहरुकाविभागहरूका कार्यकरणलाई कति समझ्दछन्।
प्रश्नकाल संसदको कार्यवाहिहरुकोकार्यवाहिहरूको सबैभन्दा अधिक दिलचस्प अंग हो। मानिसहरुकामानिसहरूका लागि समाचारपत्रहरुकासमाचारपत्रहरूका लागि र स्वयं सदस्यहरुकासदस्यहरूका लागि कुनै अन्य कार्य यति दिलचस्पी पैदा छैन गरता जति कि प्रश्नकाल पैदा गर्दछ। यस कालका समयमा सदनको वातावरण अनिश्चित हुन्छ। कहिले अचानक तनावको बवंडर उठ खड़ा हुन्छ त कहिले कहकहे लगने लाग्दछन्। कहिले कहिले कुनै प्रश्नमा हुने कटु तर्क-वितर्कबाट उत्तेजना पैदा हुन्छ। यस्तो हालत सदस्यहरुसदस्यहरू वा मंत्रिहरुकोमंत्रिहरूको हाजिर-जवाबी र विनोदप्रियताबाट टाड़ा भइहाल्छ।
यही कारण छ कि प्रश्नकालका समयमा न केवल सदन कक्ष बल्कि दर्शक एवं प्रेस गैलरीहरुगैलरीहरू पनि सदा लगभग भरी रहन्छन्।
केही प्रश्नहरुकोप्रश्नहरूको मौखिक उत्तर दिइन्छ। इन्हहरुइन्हहरू तारांकित प्रश्न भनिन्छ। अतारांकित प्रश्नहरुकोप्रश्नहरूको लिखित उत्तर दिइन्छ।
यो कुरा निश्चित रूपबाट कही जा सक्दछ कि सदस्य प्रश्न पूछनेका अधिकारको प्रयोग गर्नमा भारी रूचि देखिातिरहेछन्। चूंकि प्रश्नहरुकोप्रश्नहरूको प्रक्रिया अपेक्षतया सरल र सजिलो हो। अंत: यो संसदीय प्रक्रियाका अन्य उपाहरुकोउपाहरूको तुलनामा संसद सदस्यहरुमासदस्यहरूमा अधिकाधिक प्रिय होती जाँदै हो।
== ’शून्यकाल’ (जीरो आवर) ==
संसदका दुइटै सदनहरुमासदनहरूमा प्रश्नकालका ठीक पछिको समय सामान्यतौरमा ‘शून्यकाल’ अथवा जीरो आवरका नामले जाना जाने लगा हो। यो एकबाट अधिक अर्थहरुमाअर्थहरूमा शून्यकाल हुन्छ। 12 बजे दोपहरको समय न त मध्याह्न पूर्वको समय हुन्छ र न नैं मध्याह्न पश्चातको समय। ‘शून्यकाल’ 12 बजे प्रारंभ हुनेका कारण यस नामले जानिन्छ यसलाई ‘आवर’ पनि भनिएको क्हरुकिक्हरूकि पहिला ‘शून्यकाल’ पूरा घंटेसम्मघण्टेसम्म चलताथा। अर्थात 1 बजे दिनमा सदनको दिनका भोजनका लागि अवकाश हुने तक।
यो कुनै भन्न सकिंदैन कि यस कालका समयमा कोखाले मामला उठ खड़ा हो वा सरकारमा कुन प्रकारको आक्रमण गरिदिए जाए। नियमहरुमानियमहरूमा ‘शून्यकाल’को कहीं पनि कुनै उल्लेख छैन। प्रश्नकालका समाप्त हुँदै नैं सदस्यगण यस्ता मामले उठानका लागि खड़ा हुन्छन् जसको बारेमा ती महसूस गर्दछन् कि कार्यवाही गर्नमा देरी छैनको जा सकती। तर पनि यस प्रकार मामले उठानका लागि नियमहरुमानियमहरूमा कुनै उपबंध छैन। यस्तो प्रतीत हुन्छ कि यस प्रथाका पछि यही विचार रह्यो छ कि यस्ता नियम जो राष्ट्रीय महत्वका मामले वा मानिसहरुकोमानिसहरूको गंभीर शिकायतहरुशिकायतहरू सम्बन्धी मामले सदनमा तुरंत उठाए जानेमा सदस्यहरुकासदस्यहरूका लागि बाधक हुन्छन्, ती निरर्थक छन्।
नियमहरुकोनियमहरूको दृष्टिबाट तथाकथित ‘शून्यकाल’ एउटा अनियमित्दछ। मामले चूंकि बिना अनुमतिका वा बिना पूर्व सूचनाका उठाए जान्छन् अंतः यसबाट सदनको बहुमूल्य समय व्यर्थ जान्छ। यसबाट सदनका विधायी, वित्तीय र अन्य नियमित कार्यको अतिक्रमण हुन्छ। अब त शून्यकालमा उठाये जाने केही मामलहरुकोमामलहरूको पहिलाबाट दियो गई सूचनाका आधार पर, अध्यक्षको अनुमति से, एउटा सूची पनि बनने लगी हो।
== संसदमा जनहितका मामले ==
संसदका दुइटै सदनहरुकासदनहरूका नियमहरुमानियमहरूमा लोक महत्वका मामले बिना देरीका र धेरै प्रकारबाट उठाउने व्यवस्था हो। जो विभिन्न प्रक्रियाहरुप्रक्रियाहरू प्रत्येक सदस्यलाई उपलब्ध रहन्छन् ती यस प्रकार छन्:
;स्थगन प्रस्ताव
इसके द्वारा कुनै पनि सदस्य सरकारको ध्यान तत्काल महत्वका मामलेको र दिला सक्दछ। मंत्रिलाई त्यस मामलेमा बयान देना हुन्छ। ध्यानाएर्षण गर्ने वाला प्रत्येक सदस्यलाई एउटा प्रश्न पूछने अधिकार हुन्छ।
;आपातकालीन चर्चाहरुचर्चाहरू
यी द्वारा तत्काल महत्वका प्रश्नहरुमाप्रश्नहरूमा एउटा घंटेकोघण्टेको चर्चाको जा सक्दछ। तर पनि यसमा मतदान हुँदैन।
;विशेष उल्लेख
हाम्रो निर्वाचित प्रतिनिधि कुन प्रकार यस्ता मामले उठाउने प्रयास गर्दछन् जिनका नियमहरुनियमहरू एवं विनियमहरुकोविनियमहरूको व्याख्याबाट कुनै सम्बन्ध हुँदैन। तर यी मामले त्यस समय उनीहरुउनीहरू र तिनको निर्वाचन क्षेत्रका मानिसहरुलाईमानिसहरूलाई उत्तेजित गर्न रहे हुन्छन्। जो मामले व्यवस्थाका प्रश्न छैन्दै वा जो प्रश्नहरुप्रश्नहरू, अल्प-सूचना प्रश्नहरुप्रश्नहरू, ध्यानाएर्षण प्रस्तावहरुप्रस्तावहरू आदिबाट सम्बन्धित नियमहरुकानियमहरूका अधीन छैन उठाए जा सकते, ती यसका अधीन उठाए जान्छन्।
;प्रस्ताव (मोशन)
सदन लोक महत्वका विभिन्न मामलहरुमामामलहरूमा अनेक फैसले गर्दछ र आफ्नो राय व्यक्त गर्दछ। कुनै पनि सदस्य एउटा प्रस्तावका रूपमा कुनै सुझाव सदनका समक्ष राख्न सक्तछ। जसमा त्यसको राय वा इच्छा दियो गई हो। यदि सदन त्यसलाई स्वीकार गर्न लिन्छ त उ समूचे सदनको राय वा इच्छा बन जान्छ। अंत: मोटे तौरमा ‘प्रस्ताव’ सदनको फैसला जाननका लागि सदनका सामने लाइन्छ।
प्रस्ताव वास्तवमा संसदीय कार्यवाहीको आधार हुन्छन्। लोक महत्वको कुनै पनि मामला कुनै प्रस्तावको विषय हुन सक्छ। प्रस्ताव भिन्न भिन्न सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा भिन्न भिन्न प्रयोजनहरुबाटप्रयोजनहरूबाट पेश गरे जा सक्दछन्। प्रस्ताव मंत्रिहरुमंत्रिहरू द्वारा पेश गरे जा सक्दछन् र गैर-सरकारी सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा भी। गैर-सरकारी सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा पेश गरे जाने प्रस्तावहरुप्रस्तावहरू काउद्देश्य सामान्यतया कुनै मामलेमा सरकारको राय वा विचार जान्न हुन्छ।
;संकल्प
संकल्प पनि एउटा प्रक्रियागत उपाय छ यो सामान्य मानिसहरुकामानिसहरूका हितका कुनै मामलेमा सदनमा चर्चा उठानका लागि सदस्यहरुसदस्यहरू र मंत्रिहरुलाईमंत्रिहरूलाई उपलब्ध हो। सामान्य रूपका प्रस्तावहरुकाप्रस्तावहरूका समान संकल्प राय वा सिफारिशको घोषणाका रूपमा हुन सक्छ। वा कुनै यस्ता अन्य रूपमा हुन सक्छ जस्तो कि अध्यक्ष उचित समझे।
;अविश्वास प्रस्ताव
मंत्रिपरिषद तबसम्म पदासीन रहन्छ जबसम्म त्यसलाई लोक सभाको विश्वास प्राप्त हो। लोक सभा द्वारा मंत्रिपरिषदमा अविश्वास व्यक्त गर्दै नैं सरकारलाई संवैधानिक रूपबाट पद छोड़ना हुन्छ। नियमहरुमानियमहरूमा यस आशयको एउटा प्रस्ताव पेश गर्ने उपबंध छ जसलाई ‘अविश्वास प्रस्ताव’ भनिन्छ। राज्यसभालाई अविश्वास प्रस्तावमा विचार गर्ने शक्ति प्राप्त छैन।
;निंदा प्रस्ताव
निंदा प्रस्ताव अविश्वासका प्रस्तावबाट भिन्न हुन्छ। अविश्वासका प्रस्तावमा उन कारणहरुकोकारणहरूको उल्लेख हुँदैन जसमा उ आधारित हो। परंतु निंदा प्रस्तावमा यस्ता कारणहरुकारणहरू वा आरोपहरुकोआरोपहरूको उल्लेख गर्नु आवश्यक हुन्छ। यो प्रस्ताव कतिपय नीतिहरुनीतिहरू र कार्यहरुकाकार्यहरूका लागि सरकारको निंदा गर्नका इरादेबाट पेश गरिन्छ। निंदा प्रस्ताव मंत्रिपरिषदका विरूद्ध वा कुनै एउटा मंत्रीका विरूद्ध वा केही मंत्रिहरुकामंत्रिहरूका विरूद्ध पेश गरिन्छ। त्यसमा कुनै मंत्री वा मंत्रिहरुकोमंत्रिहरूको विफलतामा सदन द्वारा खेद, रोष वा आश्चर्य प्रकट गरिन्छ।
== संसदमा बजट ==
सरकारलाई शासन, सुरक्षा र जन कल्याणका धेरै काम गर्न हुन्छन्। यी सबका लागि धेरै साधन चाहिन्छ। यी आएं कहां से? सरकारजनताबाट कर वसूल्दछ। जरूरत पड़नेमा गर्जे पनि लिन्छ। क्हरुकिक्हरूकि हामी संसदीय व्यवस्थामा रहन्छन्, सरकारका लागि यो जरूरी छ कि कुनै पनि गर्न लगाने वा कुनै पनि खर्चा गर्नको लागि पहिला उ संसदको मंजूरी ले। यस मंजूरीलाई लिनको लागि नैं हर वर्ष सरकार एउटा बजट अथवा पूरा सालको सामान्यदनी र खर्चेको लेखा जोखा संसदमा पेश गर्दछ।
रेल बजट र सामान्य बजट अलग अलग पेश गरे जान्छन्। सामान्य बजट प्रायः फरवरीकाफेब्रुअरीका अंतिम कार्य दिवसमा लाइन्छ। रेल बजट त्यससे केही दिन पहिला आ जान्छ। वित्तीय वर्ष यस समय प्रत्येक सालको पहिलो अप्रैलबाट आरंभ हुन्छ। बजटमा यस आशयको प्रस्ताव हुन्छ कि आउने भएका सालका समयमा कुन मदमा कति धन खर्च गर्नु हो। त्यसमा कति धन कुन तरीकेबाट आउँनेछ वा कहांबाट जुटाया जानेछ। बजटका आगामी वर्षका लागि अनुदान दिए जान्छन्। सरकारलाई आफ्नो वित्तीय र आर्थिक नीतिहरुनीतिहरू तथा कार्यक्रमहरुकार्यक्रमहरू र तिनको व्याख्या गर्ने अवसर मिल्दछ। साथ ही, संसदलाई उनमा विचार गर्न र तिनको आलोचना गर्ने पनि अवसर मिल्दछ।
बजट नजिकनजीक गर्ने प्रक्रियामा संसदका दुइटै सदनहरुमासदनहरूमा गंभीर एवं पूर्ण चर्चा हुन्छ। यो बजट पेश गरे जानेका केही दिन पछि हुन्छ। चर्चा सामान्य वाद विवादबाट आरंभ हुन्छ। यो संसदका दुइटै सदनहरुमासदनहरूमा तीन वा चार दिनसम्म चल्दछ। प्रथा यो छ कि यस अवस्थामा सदस्य सरकारको राजकोषीय र आर्थिक नीतिहरुकानीतिहरूका सामान्य पहलुहरुमापहलुहरूमा नैं विचार गर्दछन्। गर्न लगाने तथा खर्चका ब्यौरेमा छैन जाँदै। यस प्रकार सामान्य वाद विवादबाट प्रत्येक सदनलाई आफ्नो विचार व्यक्त गर्ने अवसर मिल्दछ। सरकारलाई पनि आभास हुन जान्छ कि कुनै प्रस्ताव विशेषका प्रति पछिको अवस्थाहरुमाअवस्थाहरूमा क्या प्रतिक्रिया हुनेछ। यो ध्यान दिने कुरा छ कि राज्यसभालाई सामान्य चर्चाका अलावा बजटबाट कुनै सरोकार हुँदैन। मांगहरुमामांगहरूमा मतदान केवल लोक सभामा हुन्छ।अर्को अवस्था अनुदानहरुकोअनुदानहरूको मांगहरुमामांगहरूमा चर्चा र मतदानको छ सामान्यतया, प्रत्येक मंत्रालयका लागि प्रस्तावित अनुदानहरुकाअनुदानहरूका लागि अलग मांगे रखी जान्छन्। यी ‘मांगो’को सम्बन्ध बजटका व्यय भएका भागबाट हुन्छ। इनका स्वरूप कार्यपालिका द्वारा लोक सभाका लागि गरियो निवेदनको छ कि मांगी गई राशिलाई खर्च गर्ने अधिकार दिए जाए।
मांगोमा चर्चा रूचिपूर्ण हुन्छ। चर्चाका समयमा मंत्रालयको नीतिहरुनीतिहरू र क्रियाकलापहरुकोक्रियाकलापहरूको बारीकीबाट छानबीन गरिन्छ। अनुदानहरुकोअनुदानहरूको मांगहरुकामांगहरूका मूल प्रस्तावका सहायक प्रस्ताव पेश गरेर सदस्य यस्तो गर्न सक्छन्। यी सहायक प्रस्तावहरुलाईप्रस्तावहरूलाई संसदीय भाषामा ‘कटौती प्रस्ताव’ भनिन्छ।
कटौती प्रस्ताव सामान्यतया विपक्षका सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा पेश गरे जान्छन्। यदि ती स्वीकृत हो जाहरुजाहरू त यसको अर्थ सरकारको निंदा हुन्छ। यस्तो स्थिति मा, सरकारलाई यो सोच्नु पर्छ कि क्या त्यसका पदमा बने रहना उचित हुनेछ।
;लेखानुदान
बजट नजिकनजीक गर्ने प्रक्रिया बजट पेश गर्नुले यसमा चर्चा गर्न र अनुदानहरुकोअनुदानहरूको मांगे स्वीकृत गर्न र विनियोग तथा वित्त विधेयकहरुकाविधेयकहरूका नजिकनजीक हुनेसम्म सामान्यतया चालू वित्तीय वर्षका आरंभ हुनेका पछिसम्म चलती रहन्छ। जबसम्म संसद मांगे स्वीकृत छैन गर्न लेती तब तकका लागि यो आवश्यक छ कि देशको प्रशासन चलानका लागि सरकारका नजिकनजीक पर्याप्त धन उपलब्ध हो। यस लागि ‘लेखानुदान’का लागि विशेष उपबंध गरिएको हो। जसका द्वारा लोकसभालाई शक्ति दियो गई छ कि उ बजटको प्रक्रिया पूर्ण हुनेसम्म कुनै वित्तीय वर्षका एउटा भागका लागि पेशगी अनुदान दिन सक्दछ।
कानून बनाउनु संसदको प्रमुख काम मानिन्छ। यसका लागि पहल अधिकांशतया कार्यपालिका द्वारा गरिन्छ। सरकार विधायी प्रस्ताव पेश गर्दछ। त्यसमा चर्चा तथा वाद विवादका पश्चात संसद त्यसमा अनुमोदनको आफ्नो मुहर लगा्दछ।
सबै कानूनी प्रस्ताव विधेयकका रूपमा संसदमा पेश गरे जान्छन्। विधेयक विधायी प्रस्तावको मसौदा हुन्छ। विधेयक संसदका कुनै एउटा सदनमा सरकार द्वारा वा कुनै गैर-सरकारी सदस्य द्वारा पेश गर्न सकिन्छ। यस प्रकार मोटे तौर पर, विधेयक दुइ प्रकारका हुन्छन् : (1) सरकारी विधेयक र (ख) गैर-सरकारी सदस्यहरुकासदस्यहरूका विधेयक। विधिको रूप लिने भएका अधिकांश विधेयक सरकारी विधेयक हुन्छन्। त्यस्तो त गैर सरकारी सदस्यहरुकासदस्यहरूका धेरै कम विधेयक विधिको रूप लिन्छन्। िफर पनि तिनको द्वारा यो कुरा सरकार र मानिसहरुकामानिसहरूका ध्यानमा लाई जान्छ कि उपस्थिता कानूनमा संशोधन गर्न वा कुनै आवश्यक विधान बनाउने आवश्यक्दछ।
विधेयकको मसौदा त्यस विषयबाट सम्बन्धित सरकारका मंत्रालयमा विधि मंत्रालयको सहायताबाट तैयार गरिन्छ। मंत्रिमण्डलका अनुमोदनका पछि यसलाई संसदका सामने लाइन्छ। सम्बन्धित मंत्री द्वारा त्यसलाई संसदका दुइटै सदनहरुमासदनहरूमा बाट कुनै पनि सदनमा पेश गर्न सकिन्छ। केवल धन विधेयकका मामलेमा यो पाबंदी छ कि उ राज्यसभामा पेश छैन गरे जा सकता।
अधिनियमको रूप लेनाले पूर्व विधेयकलाई संसदमा विभिन्न अवस्थाहरुबाटअवस्थाहरूबाट गुजरना पर्छ। प्रत्येक विधेयकका प्रत्येक सदनमा तीन वचन हुन्छन्। अर्थात पहिलो वाचन, अर्को वाचन र तेस्रोवाचन।
विधेयक ‘पेश गर्नु,’ विधेयकको पहिलो वाचन हो। प्रथाका अनुसार यस अवस्थामा चर्चा छैन गरिन्छ। विधेयकको अर्को वाचन सबैभन्दा अधिक विस्तृत एवं महत्वपूर्ण अवस्था छ क्हरुकिक्हरूकि यसै अवस्थामा यसको विस्तृत एवं बारीकीबाट जांच गरिन्छ। जब विधेयकका सबै खंडोमा र अनुसूचिहरुअनुसूचिहरू पर, यदि कुनै होउन्, सदन विचार गर्न उनीहरुउनीहरू स्वीकृत गर्न लिन्छ। तब मंत्री यो प्रस्ताव गर्न सक्दछ कि विधेयकलाई नजिकनजीक गरियोस्। यो तेस्रो वाचन कहलाउँछ। जस सदनमा विधेयक पेश गरिएको छ भनें्यसमा नजिकनजीक गरे जानेका पछि त्यसलाई सहमतिका लागि अर्का सदनमा पठाईिन्छ। वहां विधेयक फेरि यी तीनहरुतीनहरू अवस्थाहरुमाअवस्थाहरूमा बाट गुजर्दछ।
कुनै विधेयकमा दुइटैका बीच असहमतिका कारण गतिरोध भएमा एउटा असाधारण स्थिति उत्पन्न भइहाल्छ। जसको समाधान दुइटै सदनहरुकोसदनहरूको संयुक्त बैठकमा हुन्छ। जब दुइटै सदनहरुसदनहरू द्वारा कुनै विधेयक अलग अलग वा संयुक्त बैठकमा नजिकनजीक गर्न दिइन्छ त त्यसलाई राष्ट्रपतिका नजिकनजीक पठाईिन्छ। यदि राष्ट्रपति अनुमति प्रदान गर्न दिन्छ त अनुमतिको तिथिबाट विधेयक अधिनियम बन जान्छ।
संशोधनका द्वारा संविधानका कुनै पनि अनुच्छेदमा बदलाव लाया जा सक्दछ। किंतु उच्चतम न्यायालयका निर्णयका अनुसार संविधानका मूल ढांचाहरुढांचाहरू वा मूल तत्वहरुलाईतत्वहरूलाई नष्ट वा न्यून गर्न वाला कुनै परिवर्तन छैन गरे जा सकता।
== संसदमा सेवा-सुविधाहरुसुविधाहरू ==
संसदमा दुइटै सदनहरुबाटसदनहरूबाट सम्बन्धित सारे कामका समुचित संचालनका लागि, लोक सभा सचिवालय र राज्यसभा सचिवालय बनाए गए छन्। दुइटै सचिवालहरुमासचिवालहरूमा सबैभन्दा शीर्षमा एउटा महासचिव हुन्छ। प्रत्येक सचिवालय आफ्नो पीठासीन अधिकारिहरुअधिकारिहरू र सबै सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई आवश्यक सलाह, सहायता र सुविधाहरुसुविधाहरू पदान गर्दछ। सचिवालयका अलग अलग भाग-अनुभाग छन्। जस्तै विधायी कार्य, प्रश्नकाल, समिति प्रशासन, ग्रंथालय र सूचना सेवा, रिपोर्टिंग, भाषांतर र अनुवाद मुद्रण र प्रकाशन, सुरक्षा र सफाई।
== संसद ग्रंथालय तथा सूचना सेवा ==
भारतीय संसदका नजिकनजीक धेरै नैं कुशल सूचना सेवा केन्द्र हो। साथ नैं एउटा उत्तम संसदीय पुस्तकालय पनि हो। यसलाई संसद ग्रंथालय तथा संदर्भसन्दर्भ, अनुसंधान, प्रलेखन र सूचना सेवा भनिन्छ। यसको पहिलो उद्देश्य संसद सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई देश विदेशका दैनिक घटनाक्रमको पूर्ण जनकारी उपलब्ध गराना हो।
इस समय यस पुस्तकालयमा 15 लाखबाट अधिक पुस्तकहरुपुस्तकहरू छन्। अंग्रेजी तथा भारतीय भाषाहरुकाभाषाहरूका लगभग 300 भारतीय तथा विदेशी समाचारपत्र यहाँ आउँछन्। 1100का गरीब पत्र-पत्रिकाहरुपत्रिकाहरू, कला पुस्तकहरुपुस्तकहरू आदिको विशाल संग्रह हो। सबैभन्दा पुरानो छपी भएको पुस्तक 1871को हो। किंतु, पुस्तकालयको सर्वाधिक मूंल्यवान धरोहर संविधान सभा द्वारा यथा स्वीकृत तथा यसका सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा हस्ताक्षरित भारतका संविधानको हिंदी तथा अंग्रेजीमा मूल सुलिखित प्रति हो।
समय समयमा संसद ग्रंथालय रूचिका विषयहरुमाविषयहरूमा पुस्तक प्रदर्शनिहरुकोप्रदर्शनिहरूको आयोजन गर्दछ। अनुसंधान तथा सूचना प्रभाग संसद सदस्यहरुकोसदस्यहरूको सूचना सम्बन्धी अपेक्षाहरुकोअपेक्षाहरूको पहिलाबाट अनुमान लगा लिन्छ। िफर उचित समयमा वस्तुनिष्ठ सूचना सामग्री जस्तै विवरणिकांएं सूचना बुलेटिन, पृष्ठभूमि टिप्पण, तथ्य-पत्र आदि जारी गर्दछ। यसबाट सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई अंतर्राष्ट्रीय क्षेत्रहरुमाक्षेत्रहरूमा वर्तमान घटनाक्रमको जानकारी मिलतीरहन्छ।
प्रेस तथा लोक संपर्क प्रभाग लोक सभा सचिवालयका प्रेस तथा लोक संपर्कबाट सम्बन्धित सारे कार्यको देखभाल गर्दछ। जस मा, मुख्य रूप से, प्रेस, सरकारी प्रचार संगठनहरुसंगठनहरू र जन प्रचार माध्यमहरुमाध्यमहरू (मीडिया)का साथ निरंतर संपर्क बनाई राख्नसम्मिलित हुन्छ।
1987मा कंप्यूटर केन्द्रको स्थापना गरिएको हो। संसदीय ग्रंथालय सूचना प्रणाली नेशनल इन्फार्मेशन सेन्टर नेटवर्कबाट जुड़ी भएको हो। यस प्रणाली द्वारा समूचे देशमा जिला सूचना केन्द्रहरुकाकेन्द्रहरूका साथ सूचनाहरुकोसूचनाहरूको आदान प्रदान गर्न सकिन्छ।
प्रलेखन सेवाको मुख्य कार्य पुस्तकालयमा उपलब्ध पुस्तकहरुपुस्तकहरू, रिपोर्टहरुरिपोर्टहरू, पत्र-पत्रिकाहरुपत्रिकाहरू, समाचारपत्रहरुकोसमाचारपत्रहरूको कतरनहरुकतरनहरू र प्रलेखहरुलाईप्रलेखहरूलाई ठीक स्थानमा रखना, तिनको संग्रह गर्नु हो। इनका विषयगत वर्गीकरण अथवा सूचीकरण गरिन्छ। फेरि संसद सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई तिनको दिन प्रतिदिनका संसदीय कार्यमा प्रयोगका लागि सम्बन्धित सामग्रीको सारांश उपलब्ध गराइन्छ।
== संसदीय विशेषाधिकार ==
संसदीय विशेषाधिकार ती विशिष्ट अधिकार छन् जो संसदका दुइटै सदनहरुसदनहरू को, त्यसको सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई र समितिहरुलाईसमितिहरूलाई प्राप्त हो। विशेषाधिकार यस दृष्टिबाट दिए जान्छन् कि संसदका दुइटै सदन, त्यसको समितीहरुसमितीहरू र सदस्य स्वतंत्र रूपबाट काम गर्न सकहरु।सकहरू। तिनको गरिमा बनी रहे परंतु यसको यो अर्थ छैन कि कानूनको नजरहरुमानजरहरूमा साधारण नागरिकहरुकानागरिकहरूका मुकाबलेमा विशेषाधिकार प्राप्त सदस्यहरुकोसदस्यहरूको स्थिति भिन्न हो। जहांसम्म विधिहरुकाविधिहरूका लागू हुने सम्बन्ध छ, सदस्य मानिसहरुकामानिसहरूका प्रतिनिधि हुनेका साथ साथ साधारण नागरिक पनि हुन्छन्। मूल विधि यो छ कि संसद सदस्यहरुसदस्यहरू सहित सबै नागरिक कानूनको नजरहरुमानजरहरूमा बराबर मानिनु पर्छ। जो दायित्व अन्य नागरिकहरुकानागरिकहरूका होउन् त्यही तिनको पनि हुन्छन् र शायद सदस्य हुनेका नाँदै केही अधिक हुन्छन्।
संसदहरुकोसंसदहरूको सबैभन्दा महत्वपूर्ण विशेषाधिकार छ सदन र त्यसको समितिहरुमासमितिहरूमा पूर्ण स्वतंत्रताका साथ आफ्नो विचार राख्ने छूट। संसदका कुनै सदस्य द्वारा कही गई कुनै कुरा वा दिइयो कुनै मतका सम्बन्धमा त्यसको विरूद्ध कुनै न्यायालयमा कुनै कार्यवाही छैनको जा सकती। संसदीय विशेषाधिकारहरुकोविशेषाधिकारहरूको सूचीहरुसूचीहरू तैयारको जा सक्दछन्। वास्तवमा यी तैयार पनि गरिएकहरुगरिएकहरू छन् परंतु यस्तो कुनै पनि सूची पूर्ण छैन। केहीमा कह सक्दछन् कि कुनै पनि उ काम जो सदन के, त्यसको समितिहरुकासमितिहरूका वा त्यसको सदस्यहरुकासदस्यहरूका काममा कुनै प्रकारको बाधा डाले उ संसदीय विशेषाधिकारको हनन गर्दछ। उदाहरणका लागि, कुनै सदस्य न केवल त्यस समय गिरफ्तार छैन गरे जा सकता जबकि त्यस सदन का, जसको कि उ सदस्य हो, अधिवेशन चल रहेकोछ वा जबकि त्यस संसदीय समिति की, जसको उ सदस्य हो, बैठक चल रहेकोछ, वा जबकि दुइटै सदनहरुकोसदनहरूको संयुक्त बैठक चल रहेकोछ, वा जबकि दुइटै सदनहरुकोसदनहरूको संयुक्त बैठक चल रहेकोछ। संसदका अधिवेशनका प्रारंभबाट 40 दिन पहिला र त्यसको समाप्तिबाट 40 दिन पछि वा जबकि उ सदनलाई आ रहेकोछ वा सदनका बाहर जा रहेकोछ, तब पनि त्यसलाई गिरफ्तार छैन गरे जा सकता।
संसदका परिसरहरुकापरिसरहरूका भीतर, अध्यक्ष/सभापतिको अनुमतिका बिना, दीवानी वा आपराधिक कुनै कानूनी ‘समन’ छैन दिए जा सक्दछन्। अध्यक्ष/सभापतिको अनुमतिका बिना संसद भवनका अंदर कुनैलाई पनि गिरफ्तार छैन गर्न सकिन्छ। क्हरुकिक्हरूकि संसदका परिसरहरुमापरिसरहरूमा केवल संसदका सदनका वा अध्यक्ष/सभापतिका आदेशहरुकोआदेशहरूको पालन हुन्छ। यहाँ अन्य कुनै सरकारी प्राधिकारीका वा स्थानीय प्रशासनका आदेशको पालन हुँदैन।
संसदको प्रत्येक सदन आफ्नो विशेषाधिकारको स्वयं नैं रक्षक होताछ। विशेषाधिकार भंग गर्न वा सदनको अवमानना गर्ने वालालाई भर्त्सना गरेर वा ताड़ना गरेर वा निर्धारित अवधिका लागि कारावास द्वारा दंडित गर्न सक्दछ। स्वयं आफ्नो सदस्यहरुकासदस्यहरूका मामलेमा सदन अन्य दुइ प्रकारका दंड दिन सक्दछ, अर्थात सदनको सेवाबाट निलंबित गर्नु र निकाल देना, कुनै सदस्यलाई एउटा निर्धारित अवधिका लागि सदनको सेवाबाट निलंबित गर्न सकिन्छ। कुनै अति गंभीर मामलेमा सदनबाट निकाला जा सक्दछ।
सदन अपराधिहरुलाईअपराधिहरूलाई यस्तो अवधिका लागि कारावासको दंड दिन सक्दछ जो साधारणतया सदनका अधिवेशनको अवधिबाट अधिक छैनती। जस्तै नैं सदनको सत्रावसान हुन्छ, बंदीलाई मुक्त गर्न दिइन्छ। दर्शकहरुदर्शकहरू द्वारा गैलरीमा नारे लगाएर और/अथवा इश्तिहार फहरुककरफहरूककर सदनको अवमानना गर्नका कारण, दुइटै सदनहरुसदनहरू ने, समय समय पर, अपराधिहरुलाईअपराधिहरूलाई सदनका त्यस दिन स्थगित हुनेसम्म कारावासको दंड दिए हो।
सदनको दांडिक क्षेत्र आफ्नो सदनहरुसम्मसदनहरूसम्म र तिनको सामने गरियो अपराधहरुसम्मअपराधहरूसम्म नैं सीमित न भएर सदनको सबै अवमाननाहरुमाअवमाननाहरूमा लागू हुन्छ। चाहे अवमानना सदस्यहरुसदस्यहरू द्वारा गरिएको हो वा यस्ता व्यक्तिहरुव्यक्तिहरू द्वारा जो सदस्य न छन्। यसबाट पनि कुनै अंतर छैन पड़ता कि अपराध सदनका भीतर गरिएको छ वा त्यसको परिसरबाट बाहर। सदनको विशेषाधिकार भंग गर्न वा त्यसको अवमानना गर्नका कारण व्यक्तिहरुलाईव्यक्तिहरूलाई दंड दिने सदनको यो शक्ति संसदीय विशेषाधिकारको नींव हो। सदनको यस्तो पंरपरा पनि रही छ कि सदनको विशेषाधिकार भंग गर्न वा सदनको अवमानना गर्नका दोषी व्यक्तिहरुव्यक्तिहरू द्वारा स्पष्ट रूपबाट र बिना कुनै शर्तका दिलबाट व्यक्त गरिएको खेद सदन द्वारा स्वीकार गरर लिइन्छ। यस्तामा साधारणतया सदन आफ्नो गरिमालाई देख्दै यस्ता मामलोमा अघि कार्यवाही न गर्ने फैसला गर्दछ।
== सदस्यहरुकासदस्यहरूका वेतन-भत्ता ==
दुइटै सदनहरुकासदनहरूका सदस्य यस्ता वेतन र भत्ताहरुभत्ताहरू, जिन्हहरुजिन्हहरू संसद समय समय पर, विधि द्वारा तय गरे, पानेका हकदार हो।
संसदले संसद सदस्य (वेतन, भत्ता र पहरुशनपहरूशन) अधिनियमका अधीन सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई पहरुशनपहरूशन दिए जाने स्वीकृति दियो हो। चार वर्षका सेवाकाल भएका प्रत्येक सदस्य त एउटा हजार चार सौ रूपये प्रति मासको पहरुशनपहरूशन दियो जान्छ। यसका अतिरिक्त पाँच वर्षका पछिको सेवाका प्रत्येक वर्षका लागि 250 रूपये र दिए जान्छन्।
प्रत्येक सदस्य 1500 रूपये प्रतिमासको वेतन तथा यस्ता स्थान पर, जहां संसदका कुनै सदनको अधिवेशन वा समितिको बैठक हो, ड्यूटीमा निवासका समयमा 200 रूपये प्रतिदिनको भत्ता प्राप्त गर्ने हकदार हो। मासिक वेतन तथा दैनिक भत्ताहरुकाभत्ताहरूका अलावा प्रत्येक सदस्य 3000 रूपये मासिकको निर्वाचन क्षेत्र भत्ता र 1000 रूपये प्रतिमासको दरबाट कार्यालय व्यय प्राप्त गर्ने हकदार हो।
यात्रा सम्बन्धी सुविधाहरुसुविधाहरू : प्रत्येक सदस्य निम्नलिखित यात्रा –भत्ता पाने हकदार छ
(क) रेल द्वारा यात्राका लिए: एउटा प्रथम श्रेणीका तथा एउटा द्वितीय श्रेणीका किराएका बराबर रकम
(ग) सड़क द्वारा यात्राका लिए: पाँच रूपये प्रति किलोमीटर तथा स्टीमर द्वारा यात्राका लागि उच्चतम श्रेणीका किराएका अतिरिक्त त्यसका 3/5 भाग।
यसका अतिरिक्त, प्रत्येक सदस्यलाई प्रतिवर्ष देशका अंदर कहीं भीआफ्नो पत्नी/आफ्नो पति वा सहचरका साथ 28 एउटा तरफा विमान यात्राहरुयात्राहरू गर्ने छूट हुन्छ। प्रत्येक सदस्यलाई देशका अंदर कहीं पनि, कितनी पनि बार, वातानुकूलित श्रेणीमा यात्राका लागि स्वयं तथा सहचरका लागि एउटा रेलौं नजिकनजीक पनि मिल्दछ। पत्नी/पतिका लागि एउटा अलगबाट नजिकनजीक पनि मिल सक्दछ।
टेलीफोन : प्रत्येक सदस्य निशुल्क टेलीफोन-एक दिल्लीमा तथा अर्को आफ्नो निवास स्थानमा लगवानहरुकोलगवानहरूको हकदार हो। यसका अतिरिक्त, त्यसलाई प्रतिवर्ष निशुल्क 50,000 स्थानीय काल गर्ने छूट हुन्छ।
वास सुविधा तथा वाहन : प्रत्येक सदस्यलाई दिल्लीमा घर दिइन्छ। फ्लैटहरुकाफ्लैटहरूका लागि कुनै शुल्क छैन। जबकि बंगलहरुकाबंगलहरूका लागि नाममात्र लाईसहरुसलाईसहरूस शुल्क लगाइन्छ। कतिपय सीमाहरुमासीमाहरूमा बिजली तथा पानी निशुल्क हुन्छन्।
प्रत्येक सदस्यलाई त्यसको कार्यकालका समयमा वाहन खरीदनका लागि अग्रिम-राशि दियो जान्छ।
अन्य परिलब्धीहरुपरिलब्धीहरू : सदस्यहरुलाईसदस्यहरूलाई जो अन्य सुविधाहरुसुविधाहरू प्रदान गरिन्छन् उनमा आशुलिपिक तथा टंकण पूल, आयकरमा राहत, कैंटीन, जलपान र खानपान, क्लब, कामन रूम, बैंक, डाकघर, रेलौं तथा हवाई बुकिंग तथा आरक्षण, बस परिवहन, एल पी जी सेवा, विदेशी मुद्राको कोटा, लकर, सुपर बाजार आदि शामिल हो। संसद परिसरमा एकमात्र सदस्यहरुकासदस्यहरूका लागि एउटा सुसज्जित प्राथमक चिकित्सा अस्पताल पनि हो।
== संसद परिसर ==
संसदको इमारतहरुमाइमारतहरूमा संसद भवन, संसदीय सौध, स्वागत कार्यालय र निर्माणाधीन संसदीय ज्ञानपीठ अथवा संसद ग्रंथालय सम्मिलित हो। यी सबैलाई मिलाएर संसद परिसर भनिन्छ यसमा लंबे-चौड़े लान,जलाशय, फव्वारे र सड़कहरुसड़कहरू बनी भएका हुन्। यो सारा परिसर सजावटी रातो पत्थरको देवलहरुदेवलहरू तथा लोहेका जंगलहरुजंगलहरू र लोहेका नैं विशाल दरवाजहरुबाटदरवाजहरूबाट घिरा भयो हो।
संसद भवन
संसद भवनको निर्माण 1921-1927का समयमा गरिएको थियो। संसद भवन नयी दिल्लीको धेरै नैं शानदार इमारतहरुइमारतहरू मध्येको एउटा हो। यो विश्वका कुनै पनि देशमा विद्यमान वास्तुकलाको एउटा उत्कृष्ट नमूना हो। यसको तुलना विश्वका सर्वोत्तम विधान-भवनहरुकाभवनहरूका साथको जा सक्दछ। यो एउटा विशाल वृत्ताकार इमारत हो। जसको व्यास 560 फुट तथा जसको घेरा 1/3 मील हो। यो लगभग छह एकड़ क्षेत्रमा फैला भयो हो। भवनका 12 दरवाजे छन्, जसमाबाट पाँचका सामने द्वार मंडप बने भए छन्। पहिलो मंजिलमा खुला बरामदा हल्के पीले रंगका 144 चित्ताएर्षक खंभहरुकोखंभहरूको कतारबाट सुसज्जित छन्। जसको प्रत्येकको ऊँचाई 27 फुट हो।
चाहे यसको डिजाइन विदेशी वास्तुकारहरुलेवास्तुकारहरूले बनाए थियो। किंतु यस भवनको निर्माण भारतीय सामग्रीबाट तथा भारतीय सामग्रीबाट तथा भारतीय श्रमिकहरुश्रमिकहरू द्वारा गरिएको थियो। तभी यसको वास्तुकलामा भारतीय परंपराहरुकोपरंपराहरूको गहरी छाप हो।
इस भवनको केन्द्र बिंदु केन्द्रीय कक्ष (सहरुट्रलसहरूट्रल हाल)को विशाल वृत्ताकार ढांचा हो। केन्द्रीय कक्षका गुबंदको व्यास 98 फुट तथा यसको ऊँचाई 118 फुट हो। विश्वास गरिन्छ कि यो विश्वका धेरै शानदार गुबंदहरुगुबंदहरू मध्येको एउटा हो। भारतको संविधान सभाको बैठक (1946-49) यसै कक्षमा भएको थियो। 1947मा अंग्रेजहरुबाटअंग्रेजहरूबाट भारतीहरुकाभारतीहरूका हाथहरुमाहाथहरूमा सत्ताको ऐतिहासिक हस्तांतरण पनि यसै कक्षमा भएको थियो। यस कक्षको प्रयोग अब दुइटै सदनहरुकोसदनहरूको संयुक्त बैठकका लागि तथा राष्ट्रपति र विशिष्ट अतिथिहरुअतिथिहरू-राज्य वा शासनाध्यक्ष आदिका अभिभाषणका लागि गरिन्छ। कक्ष राष्ट्रीय नेताहरुकानेताहरूका चित्रहरुबाटचित्रहरूबाट सज़ा भयो हो। केन्द्रीय कक्षका तीनतर्फ लोक सभा, राज्यसभा र ग्रंथालयका तीन कक्ष छन्। तिनको बीच सुंदर बग़ीचा छ जसमा घनी हरी घासका लान तथा फव्वारे छन्। यी तीनहरुतीनहरू कक्षहरुकाकक्षहरूका चारहरुतर्फचारहरूतर्फ एउटा चार मंजिला वृत्ताकार इमारत बनी भएको हो। यसमा मंत्रिहरुमंत्रिहरू, संसदीय समितिहरुकासमितिहरूका सभापतिहरुसभापतिहरू र पार्टीका कार्यालय छन्। लोक सभा तथा राज्यसभा सचिवालहरुकासचिवालहरूका महत्वपूर्ण कार्यालय र संसदीय कार्य मंत्रालयका कार्यालय पनि यहीं छन्।
पहिलो मंजिलमा चार समिति कक्षहरुकोकक्षहरूको प्रयोग संसदीय समितिहरुकोसमितिहरूको बैठकहरुकाबैठकहरूका लागि गरिन्छ। यसै मंजिलमा तीन अन्य कक्षहरुकोकक्षहरूको प्रयोग संवाददाताहरुसंवाददाताहरू द्वारा गरिन्छ। संसद भवनका भूमि-तलमा गलियारेको बाहरी देवललाई अनेक भित्ति-चित्रहरुबाटचित्रहरूबाट सजाइएको हो। जसमा प्राचीन कालबाट भारतका इतिहास तथा पड़ोसी देशहरुकादेशहरूका साथ भारतका सांस्कृतिक सम्बन्धहरुलाईसम्बन्धहरूलाई प्रदर्शित गरिएको हो।
लोक सभा कक्ष मा, आधुनिक ध्वनि व्यवस्था हो। दीर्घाहरुमादीर्घाहरूमा छोटे छोटे लाउडस्पीकर लागोस् भए छन्। सदस्य माईक्रोफोनका नजिकनजीक आए बिना नैं आफ्नो सीटहरुबाटसीटहरूबाट बोल सक्दछन्। लोक सभा कक्षामा स्वचालितमत-अभिलेखन उपकरण लगाए गए छन्। जसको द्वारा सदस्य मतविभाजन हुने स्थितिमा शीघ्रताका साथ आफ्नो मत अभिलिखित गर्न सक्छन्।
राज्यसभा कक्ष लोक सभा कक्षको भांति नैं हो। यो आकारमा सानो हो। यसमा 250 सदस्यहरुकासदस्यहरूका बैठनका लागि स्थान छन्।
केन्द्रीय कक्षका दरवाजेका माथि हमा पंचतंत्रबाट संस्कृतको एउटा पद्यांश हेर्नेलाई मिल्दछ। जसको अर्थ छ, “यो मेरो छ तथा उ पराया छ, यस प्रकारको धारणा संकीर्ण मन वालहरुकोवालहरूको हुन्छ। किंतु विशाल हृदय वालहरुकावालहरूका लागि सारा विश्व नैं तिनको कुटुंब हुन्छ।”
=== स्वागत कार्यालय ===
स्वागत कार्यालय 1975मा निर्मित एउटा वृत्ताकार इमारत हो। यो आकारमा अधिक ठूलो छैन। यो ठूलो संख्यामा आउने भएका मुलाकातीहरुमुलाकातीहरू/दर्शकहरुकादर्शकहरूका लागि, जो सदस्यहरुसदस्यहरू, मंत्रिहरुमंत्रिहरू आदिबाट मिलनका लागि वा संसदको कार्यवाहीलाई हेर्नका लागि आउँछन्, एउटा मैत्रीपूर्ण प्रतीक्षा स्थल हो। इमारत, पूर्ण प्रकारबाट वातानुकूलित हो।
=== संसदीय सौध ===
संसदीय सौधको इमारत 9। 8 एकड़ भूखंडमा बनी भएको हो। यसको फर्शी क्षेत्रफल 35,000 वर्ग मीटर हो। यसको निर्माण 1970-75का समयमा भयो। अघि तथा पछिका ब्लाक तीन मंजिला तथा बीचको ब्लाक 6 मंजिला हो। तलको मंजिलमा जलाशय जसका माथि झूलता भयो जीना बनेको छ।
भूमितल एउटा अत्याधुनिक स्थान हो। यहाँ राष्ट्रीय तथा अंतर्राष्ट्रीय सम्मेलन हुन्छन्। एउटा वर्गाकार प्रांगणका चारहरुतर्फचारहरूतर्फ एउटा मुख्य समिति कक्ष तथा चार लघु समिति कक्षहरुकोकक्षहरूको समूह हो। यस प्रांगणका बीचमा एउटा अष्टकोणीय जलाशय हो। प्रांगणमा माथितर्फ पच्चीकारी युक्त जालीको पर्दा हो। वहां पौधे लगाएर एउटा प्राकृतिक दृश्य तैयार गरेगया हो। यसमा पत्थरको टुकड़िहरुटुकड़िहरू तथा छोटे पत्थरहरुकापत्थरहरूका खंड बनाए गए छन्। पांचहरुकापांचहरूका पांचहरुपांचहरू समिति कक्षहरुमाकक्षहरूमा संसद भवनमा लोक सभा तथा राज्यसभा कक्षहरुकोकक्षहरूको भांति साथ साथ भाषांतरको व्यवस्था हो। प्रत्येक कक्षका साथ संसदीय समितिहरुकासमितिहरूका सभापतिहरुकासभापतिहरूका कार्यालहरुकाकार्यालहरूका लागि एउटा कमरा हो।
दर्शकहरुकादर्शकहरूका लागि भ्रमणको व्यवस्था
अधिवेशनका बीचको अवधिहरुमाअवधिहरूमा पर्यटकहरुपर्यटकहरू, छात्रहरुछात्रहरू र रूचि राख्ने भएका अन्य व्यक्तिहरुलाईव्यक्तिहरूलाई तय समयका समयमा संसदको इमारतहरुइमारतहरू घुमाने व्यवस्था हो। दर्शकहरुकादर्शकहरूका साथ स्टाफको एउटा सदस्य जान्छ। जो उनको इमारतहरुकाइमारतहरूका बारेमा बता्दछ। दर्शक हर आधे घंटेघण्टे पछि मोटे तौरमा 40-50 व्यक्तिहरुकाव्यक्तिहरूका सुविधाजनक समूहहरुमासमूहहरूमा स्वागत कक्षबाट भ्रमणका लागि प्रस्थान गर्दछन्। छात्रहरुछात्रहरू तथा संसदीय संस्थाहरुकासंस्थाहरूका कार्यकरणका बारेमा जानकारी प्राप्त गर्नमा विशेष रूपबाट रूचि राख्ने भएका अन्य मानिसहरुकामानिसहरूका समूहहरुकासमूहहरूका लागि विशेष भ्रमणको व्यवस्था पनि गरिन्छ। यस्तो स्थतिहरुस्थतिहरू मा, संसदीय अध्ययन तथा प्रशिक्षण केन्द्र भ्रमण शुरू गर्नको लागि पहिला दर्शकहरुलाईदर्शकहरूलाई संक्षिप्त परिचय दिने व्यवस्था गर्दछ। पछिल्ला दस वर्षहरुकावर्षहरूका समयमा हर वर्ष संसद भवनको इमारतहरुलाईइमारतहरूलाई हेर्नका लागि आउने भएका दर्शकहरुकोदर्शकहरूको कुल संख्या 3,000 देखि लगभग 90,000का बीच रहेकोछ।
</includeonly>
==यी पनि हेर्नुहोस्==
*[[लोक सभा|लोकसभा]]
==बाहरी कडीहरुकडीहरू==
*[http://www। bharat। gov। in/govt/parliament। php संसद]
*[http://rajyasabhahindi। nic। in/rshindi/hindipage। asp राज्यसभाको जालघर]
*[http://rajyasabhahindi। nic। in/rshindi/publication_electronic/sansadiya_shabdavali09। pdf '''संसदीय शब्दावली २००९'''] (पीडीएफ प्रारूपमा)
<br>
; अन्य शब्दावलीहरुशब्दावलीहरू
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/संसदीय_शब्दावली संसदीय शब्दावली]
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/लैटिन_वाक्यांश लैटिन वाक्यांश]
| 