"हिन्दु संस्कार" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

[[हिन्दू धर्म]]को महान् आध्यात्मिक विरासत सफल र सार्थक यात्राका लागि जहाँ यात्राका काम आनेआउने भएका उपकरण-अटैची, बिस्तरबिछाउँना, पानी पिउँनेका बर्तनभाँड़ाकुँड़ा आदि आवश्यक हुन्छन्, वहीत्यही यो जाननाजान्न भीपनि, कि यात्रा कुन उद्देश्य सेकोले गरिंदै जाँदै छ? रास्ताबाटो के छ? मार्गमा कहाँ-कुन प्रकारको भौगोलिक समस्याहरु आउँनेछ तथा कुन मानिसहरुलाई मार्गदर्शन उपयोग रह्नेछ? यी जानकारिहरुका अभावमा सुविधा-सम्पन्न यात्रा त टाड़ा अनेक अवरोध र संकट उठ खड़ा हुन सक्छन् । मनुष्यको जीवन पनि विराट यात्राको एक महत्वपूर्ण अध्याय छ । त्यसमा मात्र सुख-सुविधा संवर्धनसम्म नैं सीमित रह जानेरहने मार्गमा भटक्दैभड़किंदै दुःख भोग्दै र पश्चात्तापको आगोमा जल्दै संसारबाट विदा हुन्छन् ।

इनती पूर्वजहरुले यस आध्यात्मिक सत्यलाई धेरै गहिरोईसम्मगहिराईसम्म पहचानाचिने, र जीवनको गहन समीक्षा गरे।उनले पाए कि आमाका भूँड़ीमा आनालेआउनाले लिएर चितामा समर्पण हुने तक,हुनेसम्म त्यसको पनि पछि मरणोत्तर विरामसम्म अनेक महत्वपूर्ण मोड़ आउँछन्, यदि उनमा जीवात्मालाई सम्हालासम्हाले र सँवारासजाइएन न जायेभनें, त मनुष्य आफ्नो अस्मिताको अर्थ समझनाबुझ्न त दूरटाड़ा, पीड़ा र पतनको ओरपतनकोतर्फ निरंतर अग्रसर होता हुने/भयो नरकीटक, नरवानर, नरपामर बनताबन्दै चलिन्छजान्छ । यी महत्वपूर्ण मोड़हरुमा सजग-सावधान गरनेगर्न र उँगलीऔंला पकड़करपक्ड़ेर सही रास्ताबाटो देखिानकादेखातिनको लागि लागि हाम्रो तत्वेत्ता, मनीषिहरुले षोडश संस्कारहरुको प्रचलन गरेको थियो । चिन्ह-पूजाका रूपमा प्रचलन त उनकातिनको अहिले पनि छ तर वैज्ञानिक, मनोवैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक बोध र प्रशिक्षणका अभाव ती मात्र गर्मकाण्डकर्मकाण्ड र फिजूलखर्ची बनेर रहेकाछन् ।

केही संस्कार त रसका कुपित हो जानेमाहुनमा त्यसको विष बन जानेबनिनु प्रकार उलटी कुत्सा भड़काने माध्यम बन गये छन् । विशेष रूप स विवाहहरुमा त आज यही हो रहा छहुँदैछ । हरु मनुष्य माटीकोमाटोको खिलौनाखेलाउने छ । पाश्चात्य सभ्यता त त्यसलाई 'सोशल एनीमल' अर्थात् 'सामाजिक पशु'सम्म स्वीकार गर्नमा संकोच गर्दैन,मा जस जीवनलाई जीन्स र क्रोमहरुजोम समुच्चयका रूपमा वैज्ञानिकहरुले पनि अजर-अमर र विराट् यात्राका रूपमा स्वीकार गर लिया होगरिलिएकोछ, त्यसलाई उपेक्षा र उपहासमा टालनाटार्नु कुनै पनि प्रकारको समझदारी छैन । कमभन्दा कम जीवन यस्तो त हो, जसलाई गरिमापूर्ण कहाभन्न जा सकेसकियोस् । जसबाट मानिस प्रसन्न होउन्, जसलाई मानिस याद गर्नुहोस् , जसबाट आनेआउने पीढ़ीहरु प्रेरणा लहरु , यस्ता व्यक्तित्व जो जन्म-जात संस्कार र प्रतिभा-सम्पन्न होउन्, उँगलिहरुमाऔंलाहरुमा गिननेगन्न लायक हुन्छन् । अधिकांश त आफ्नो जन्मदाताहरुमा ती राम्रा वा नराम्रा जस्तै पनि होउन्, उनमा निर्भर गर्दछन्, ती चाहे तिनलाई शिक्षा दिउन् दहरु, संस्कार दिउन् दहरु, मार्गदर्शन दिउन् दहरु, वा फिरफेरि उपेक्षाका गर्तमा झोंक दिउन् हालि दहरु, पीड़ा र पतनमा गराहने दिउन् ।

प्राचीनकालमा यो महान दायित्व कुटुम्बिहरुका साथ-साथ संत, पुरोहित र परिव्राजकहरुलाई सौंपिएकोसुँम्प्िएको थियो । ती आनेआउने पीढ़िहरुलाई सोलह-सोलह अग्नि पुटहरुबाट गुजारगुजारा गरगरेर खरे सोने जस्तै व्यक्तित्वमा ढालन्थेढाल्थे । यस परम्पराको नाम नैं संस्कार परम्परा छ । जस प्रकार अभ्रक, लोहा, सोना, पारस जैसी सर्वथा विषैली धातुहरु शोधनेका पछि अमृत तुल्य औषधीहरु बन जान्छं, त्यसै प्रकार कुनै समय यस देशमा मानवेतर योनिहरुमा बाट घूमकर आई हेय स्तरको आत्माहरुलाई पनि संस्कारहरुको भट्ठीमा तपाएर प्रतिभा-सम्पन्न व्यक्तित्वका रूपमा ढाल दिइन्थ्यो । यो क्रम लाखौं वर्ष चलता रहा त्यसैका फलस्वरूप यो देश 'स्वर्गादप गरीयसी' बना रहा, आज संस्कारहरुलाई प्रचलन समाप्त भयो, त पथ भूले बनजारेको प्रकार हाम्रो पीढ़ीहरु कितना भटक गयीं र भटकती जाँदै छन्, यो सबका सामने छ । आजका समयमा जो व्यावहारिक छैन वा छैन जसको उपयोगिता छैन रही, तिनलाई छोड़ दहरु, त शेष सबै संस्कार आफ्नो वैज्ञानिक महत्ताबाट सारे समाजलाई नयाँ दिशा दिन सक्नुहुन्छ । यस दृष्टिबाट यी क्रांतिधर्मी अभियान बनाने आवश्यकता छ ।

भारतलाई पुनः एक महान राष्ट्र बनना छ, विश्व गुरुको स्थान प्राप्त गर्नु छ । त्यसको लागि जिन श्रेष्ठ व्यक्तिहरुको आवश्यकता बड़ी संख्यामा पड़्दछ, उनकातिनको विकसित गर्नका लागि यो संस्कार प्रक्रिया अत्यंत उपयोगी सिद्ध हो सक्दछ । । प्रत्येक विचारशील एवं भावनाशीललाई यसबाट जुड़ना चाहिए । शांतिकुंज, गायत्री तपोभूमि मथुरा सहित तमाम गायत्री शक्तिपीठहरु , गायत्री चेतना केन्द्रहरु, प्रज्ञापीठहरु, प्रज्ञा केन्द्रहरुमा यसको व्यवस्था बनाई गई छ । हर वर्गमा युग पुरोहित विकसित गरे जा रहे छन् । आशा गरिन्छ कि विज्ञजन, श्रद्धालुजन यसको लाभ उठानेउठाउने एवं जन-जनसम्म पहुँचानेमा पूर्ण तत्परता बरत्नेछ्न् ।

युग ऋषि (वेदमूर्ति तपोनिष्ठ पं. श्रीराम शर्मा आचार्य)ले युगको तमाम समस्याहरुको अध्ययन गरे र उनकातिनको समयोचित समाधान पनि निकाले । यसै क्रममा उनले संस्कार प्रक्रियाका पुनर्जीवनको पनि अभियान चलाया । उनले संस्कारहरुलाई विवेक एवं विज्ञान सम्मत स्वरूप दिया, उनकातिनको साथ प्रखर लोक शिक्षण जोड़ा, गर्मकाण्डहरुलाईकर्मकाण्डहरुलाई सर्व सुलभ, प्रभावी र कम खर्चीला बनाए । युग निर्माणका अन्तर्गत उनकातिनको सफल प्रयोग ठूला पैमानेमा गरे गए । यसका लागि उनले प्रचलित संस्कारहरुमा बाट वर्तमान समयका अनुकूल केवल बारह संस्कार ( पुंसवन , नामकरण , चूड़ाएर्म ( मुण्डन, शिखास्थापन )- अन्नप्राशन , विद्यारम्भ , यज्ञोपवीत ( दीक्षा ) , विवाह , वानप्रस्थ , अन्येष्टि , मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) , जन्मदिवस एंव विवाहदिवस ) पर्याप्त माने छन् । यी संस्कारहरुलाई उपयुक्त समयमा उपयुक्त वातावरणमा सम्पन्न गरनेगर्न-करानेका असाधारण लाभ मानिसहरुले पाए छन् । उनकातिनको विवरण निम्नानुसार छं

# '''[[नामकरण संस्कार]]''': बालकको नाम त्यसको पहचानका लागि छैन रखा जाता । मनोविज्ञान एवं अक्षर-विज्ञानका जानकारहरुको मत छ कि नामको प्रभाव व्यक्तिका स्थूल-सूक्ष्म व्यक्तित्वमा गहिरोईबाटगहिराईबाट पड़ता रहता �...

# '''[[विद्यारंभ संस्कार]]''':जब बालक/ बालिकाको आयु शिक्षा ग्रहण गरनेगर्न योग्य हो जाय, तब त्यसका विद्यारंभ संस्कार गराइन्छ । यसमा समारोहका माध्यमबाट जहाँ एक ओरएकतर्फ बालकमा अध्ययनको उत्साह पैदा गरे जाता...

# '''[[यज्ञोपवीत संस्कार]]''':जब बालक/ बालिकाको शारीरिक-मानसिक विकास यस योग्य हो जाए कि उ आफ्नो विकासका लागि आत्मनिर्भर भएर संकल्प एवं प्रयास गरनेगर्न लागोस्, तब त्यसलाई श्रेष्ठ आध्यात्मिक एवं सामाजिक अनुशासनहरु ...

# '''[[विवाह संस्कार]]''':सद्गृहस्थ की, परिवार निर्माणको जिम्मेदारी उठानेकाउठाउनेका योग्य शारीरिक, मानसिक परिपक्वता आ जानेमा युवक-युवतिहरुको विवाह संस्कार गराइन्छ । भारतीय संस्कृतिका अनुसार विव...

# '''[[वानप्रस्थ संस्कार]]''':गृहस्थको जिम्मेदारीहरु यथा शीघ्र गरेर, उत्तराधिकारिहरुलाई आफ्नो कार्य सौंपकरसुँम्प्कर आफ्नो व्यक्तित्वलाई धीरे-धीरे सामाजिक, उत्तरदायित्व, पारमार्थिक कार्हरुमा पूर्ण प्रकार लगा देन...

# '''[[अन्त्येष्टि संस्कार]]''':'मृत्यु' जीवनको एक अटल सत्य छ । यसलाई जरा-जीर्णलाई नवीन-स्फूर्तिवान जीवनमा रूपान्तरित गरनेगर्न वाला महान देवता पनि कह सक्दछन् । जीव चेतना एक यज्ञीय प्रक्रियाका अंतर्गत ...

* [http://hindi.awgp.org/?gayatri/AWGP_Offers/parivar_nirman/sanskar/ गायत्री शांतिकुञ्जको ओरशांतिकुञ्जकोतर्फ से]