"समाजशास्त्र" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
शुद्धिकरण using AWB (7794) |
भाषामा देखिएका अशुद्ध शव्दहरुको शुद्धिकरण, replaced: लेकिन → तर (3), परंपरा → परम्परा (5), तं using AWB (7794) |
||
पङ्क्ति २८:
=== एक प्राज्ञिक विषयको रूप मा समाजशास्त्रको संस्थानिकरण ===
[[चित्र:Ferdinand Toennies Bueste Husum-Ausschnitt.jpg|thumbnail|right|हसम मा फर्डिनेंड टोंनी को आवक्ष मूर्ति]]
१८९० मा पहिलो पटक यस विषयलाई यसको आफ्नो नाम अन्तर्गत अमेरिकाको [[कंसास विश्वविद्यालय|कन्सास विश्वविद्यालय]], [[लॉरेंस, कैन्सस|लॉरेंस]] मा पढाईयो। यस पाठ्यक्रमलाई जसको शीर्षक ''समाजशास्त्र को तत्व'' थियो, पहिलो पटक [[फ्रैंक ब्लैकमर]] द्वारा पढ़ाईयो। अमेरिकामा जारी रहेको यो सबभन्दा पुरानो समाजशास्त्र पाठ्यक्रम हो। अमेरिकाको प्रथम विकसित
प्रथम यूरोपीय समाजशास्त्र विभागको स्थापना १८९५ मा, L'Année Sociologique(1896) को संस्थापक [[एमिल दुर्खीम]] द्वारा [[बोर्डोक्स विश्वविद्यालय|बोर्डिऑक्स विश्वविद्यालय]] मा गरियो। १९०४ मा [[यूनाइटेड किंगडम]] मा स्थापित भएको प्रथम समाजशास्त्र विभाग, [[लंदन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स|लंदन स्कूल ऑफ़ इकोनोमिक्स एंड पोलिटिकल साइन्स]] (''ब्रिटिश जर्नल ऑफ़ सोशिऑलजी'' को जन्मभूमि) मा भयो।<ref>{{cite web|url=http://www.lse.ac.uk/serials/Bjs/ |title=British Journal of Sociology Website |publisher=Lse.ac.uk |date=2009-04-02 |accessdate=2009-04-20}}</ref> १९१९ मा, जर्मनी मा एक समाजशास्त्र विभागको स्थापना [[लुडविग मैक्समिलिंस म्यूनिख विश्वविद्यालय|लुडविग मैक्सीमीलियन्स यूनिवर्सिटी ऑफ़ म्यूनिख]] मा [[मैक्स वेबर]] द्वारा र १९२० मा [[पोलैंड]] मा [[फ्लोरियन नैनिकी|फ्लोरियन जेनेक]] द्वारा गरियो।
पङ्क्ति ३६:
=== प्रत्यक्षवाद र गैर-प्रत्यक्षवाद ===
{{Main|Positivism|Sociological positivism|Antipositivism}}
आरंभिक सिद्धांतकारों को समाजशास्त्रको ओर [[पद्धति|क्रमबद्ध]] दृष्टिकोण, यस विषयको साथ [[प्राकृतिक विज्ञान|प्रकृति विज्ञान]] को समान नै व्यापक तौरमा व्यवहार गर्नु थियो। किसी पनि सामाजिक दावा वा निष्कर्ष को एक निर्विवाद आधार प्रदान गर्न हेतु, र अपेक्षाकृत कम अनुभवजन्य क्षेत्रों बाट जस्तो [[दर्शन]] बाट समाजशास्त्र को पृथक गर्नको लागी [[अनुभववाद]] र [[वैज्ञानिक विधि]] को महत्व दिने खोजी गरियो। [[सामाजिक वस्तुनिष्ठवाद|प्रत्यक्षवाद]] कहा जाने वाला यो दृष्टिकोण यस धारणामा आधारित छ कि केवल प्रामाणिक ज्ञानै वैज्ञानिक ज्ञान हो, र यो कि यस तरह को ज्ञान केवल कठोर वैज्ञानिक र [[मात्रात्मक]] पद्धतियों को माध्यम बाट, सिद्धांतों को सकारात्मक पुष्टिबाट आउन सक्छ। [[एमिल दुर्खीम]] सैद्धांतिक रूपबाटा आधारित अनुभवजन्य अनुसंधान<ref name="Classical Statements10">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |page=94|isbn=}}</ref> को एक बड़े समर्थक थे, जो संरचनात्मक नियमों को दर्शाने को लागी [[सामाजिक तथ्य|"सामाजिक तथ्यों"]] को बीच संबंध खोजी रहेका थिए। उनको स्थिति "[[अनोमी|एनोमी]]" को खारिज गर्न र सामाजिक सुधारको लागी सामाजिक निष्कर्षों मा उनको रूचिबाट अनुप्राणित हुदथ्यो। आज, दुर्खीम को विद्वता भरा प्रत्यक्षवाद को विवरण, अतिशयोक्ति र अति सरलीकरण को प्रति असुरक्षित हुन सक्छ: कॉम्ट नै एकमात्र ऐसा प्रमुख सामाजिक विचारक था जसले दावा गर्यो कि सामाजिक विभाग पनि कुलीन विज्ञानको समान वैज्ञानिक विश्लेषणको अन्तर्गत आउन सक्छ, जबकि दुर्खीमले अधिक विस्तारबाट मौलिक [[प्रकृति को दर्शनशास्त्र|ज्ञानशास्त्रीय]] सीमाओं को स्वीकृति दिए।<ref name="Classical Statements11">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |pages=94-98, 100-104|isbn=}}</ref><ref>फिश, जोनाथन एस. 2005. 'दुर्खीमियन
[[चित्र:Karl Marx.jpg|thumbnail|upright|right|कार्ल मार्क्स]]
प्रत्यक्षवाद को विरोध मा प्रतिक्रियाएं तब शुरू हुईं जब जर्मन दार्शनिक [[जोर्ज फ्रेडरिक विल्हेम हेगेल|जॉर्ज फ्रेडरिक विल्हेम हेगेल]] ले दुबै अनुभववादको खिलाफ आवाज उठाई, जसबाट उसले गैर-विवेचनात्मक, र नियतिवाद को रूप मा खारिज कर दिया, र जसलाई उसले अति
२० औं शताब्दीको अंत मा जर्मन समाजशास्त्रियों को पहली पीढ़ीले औपचारिक रुपमा प्रक्रियात्मक [[गैरप्रत्यक्षवाद|गैर-प्रत्यक्षवाद]] को पेश गरे, यस प्रस्ताव को साथ कि अनुसंधान को मानव संस्कृति को [[आदर्श (समाजशास्त्र)|मानकों]], [[मूल्य (व्यक्तिगत र सांस्कृतिक)|मूल्यों]], [[प्रतीक|प्रतीकों]], र सामाजिक प्रक्रियाओं मा [[विषय (दर्शन)|व्यक्तिपरक]] दृष्टिकोणसंग केन्द्रित हुनु पर्दछ। [[मैक्स वेबर]] ले तर्क दिया कि समाजशास्त्र को व्याख्या हल्का रुपमा एक 'विज्ञान' को रूपमा गर्न सक्दछ, क्योंकि यो खास कर जटिल सामाजिक घटना को [[आदर्श प्रकार|आदर्श वर्ग]] अथवा काल्पनिक सरलीकरण को बीच - कारण-संबंधों को पहचानने मा सक्षम छ.<ref name="Classical Statements5">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |pages=239-240 |isbn=}}</ref> बहरहाल, प्राकृतिक वैज्ञानिकों द्वारा खोजे जाने वाले संबंधों को विपरीत एक गैर प्रत्यक्षवादी को रूप मा, एक व्यक्ति संबंधों को तलाश गर्दछ जो "अनैतिहासिक, अपरिवर्तनीय, अथवा सामान्य हो".<ref name="Classical Statements6">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |page=241 |isbn=}}</ref>[[फर्डिनेंड टोंनीज़|फर्डिनेंड टोनीज़]] ले मानवीय संगठनों को दुई [[सामान्य प्रकार|सामान्य प्रकारों]] को रूप मा [[गेमाइनशाफ्ट र गेसेलशाफ्ट|गेमाइनशाफ्ट र गेसेल्शाफ्ट]](साहित्य, ''समुदाय'' र ''समाज'' ) को प्रस्तुत गरे।टोंनीज़ले अवधारणा र [[सामाजिक कार्य|सामाजिक क्रिया]] को वास्तविकता को क्षेत्रों को बीच एक स्पष्ट रेखा खींची: पहले वाले को साथ हमें स्वतःसिद्ध र निगमनात्मक तरीकेबाट व्यवहार गर्नु पर्दछ ('सैद्धान्तिक' समाजशास्त्र), जबकि दोस्रोबाट प्रयोगसिद्ध र एक आगमनात्मक तरीके बाट ('व्यावहारिक' समाजशास्त्र).
पङ्क्ति ५२:
२० औं शताब्दी को प्रारंभिक वर्षों मा समाजशास्त्र का विस्तार [[U.S|अमेरिका]] मा हुआ जसको तहत [[समाज का विकास|समाजको विकास]] संग संबंधित [[स्थूलसमाजशास्त्र|स्थूल समाजशास्त्र]], र मानव को दैनंदिन सामाजिक संपर्कोंसंग संबंधित, [[सूक्ष्मसमाजशास्त्र|सूक्ष्म समाजशास्त्र]], दुबैको विकास शामिल छ। [[जार्ज हर्बर्ट मीड]], [[हरबर्ट ब्लूमर|हर्बर्ट ब्लूमर]] र पछी [[शिकागो स्कूल (समाजशास्त्र)|शिकागो स्कूल]] को [[व्यावहारिकता|व्यावहारिक]] सामाजिक मनोविज्ञानको आधारमा समाजशास्त्रियों ने [[प्रतीकात्मक पारस्पारिकता|प्रतीकात्मक परस्पारिकता]] विकसित गरे।<ref>[http://www.brocku.ca/MeadProject/The%20Mead%20Project मीड परियोजना]</ref> 1930 को दशक मा, [[टेल्कोत्त पार्सन्स|टेल्कोट पार्सन्स]] ने, चर्चा को [[प्रणाली सिद्धांत|व्यवस्था सिद्धांत]] र [[साइबरवाद]] को एक उच्च व्याख्यात्मक संदर्भलाई अन्दर रखते हुए, [[सामाजिक व्यवस्था]] को अध्ययन को स्थूल र सूक्ष्म घटकों संरचनात्मक र स्वैच्छिक पक्षको साथ एकीकृत गर्दै [[कार्रवाई सिद्धांत (समाजशास्त्र)|क्रिया सिद्धांत]] विकसित गर्यो। ऑस्ट्रिया र तदनंतर अमेरिका मा, [[अल्फ्रेड शुट्ज़]] ने सामाजिक [[दृग्विषय विज्ञान (दर्शन)|घटना-क्रिया-विज्ञान]] का विकास गरे, जसको पछी [[सामाजिक निर्माणवाद]] को बारे मा जानकारी दिए। त्यस अवधिको समयमा [[फ्रैंकफर्ट स्कूल]] को सदस्यहरुले, सिद्धातमा - [[मैक्स वेबर|वेबर]], [[सिग्मुंड फ्रायड|फ्रायड]] र [[ग्राम्स्की|ग्रैम्स्की]] को अंतर्दृष्टि सहित [[मार्क्सवाद]] को ऐतिहासिक भौतिकवादी तत्वों को एकीकृत कर [[विवेचनात्मक सिद्धांत (फ्रैंकफर्ट स्कूल)|विवेचनात्मक सिद्धांत]] का विकास गरे, यदि हमेशा नाम मा ना रहा हो, तब पनि प्रायजसो [[ज्ञानोदय (अवधारणा)|ज्ञान]] को केन्द्रीय सिद्धांतोंबाट दूर हुने क्रममा पूंजीवादी आधुनिकताको विशेषता अताउदछ.
यूरोप मा, विशेष रूपबाट आतंरिक युद्ध को अवधिको समयमा, अधिनायकवादी सरकारों द्वारा र पश्चिम मा रूढ़िवादी विश्वविद्यालयों द्वारा पनि प्रत्यक्ष राजनैतिक
२० औं शताब्दीको उत्तरार्ध मा, सामाजिक अनुसंधान तिब्रता साथ सरकारों र उद्यमों द्वारा उपकरणको रूप मा अपनाया जाने लगा.समाजशास्त्रीहरुले नया प्रकारको [[मात्रात्मक शोध|मात्रात्मक]] र [[गुणात्मक शोध]] विधियों का विकास गरे। १९६० को दशकमा विभिन्न [[सामाजिक आंदोलन|सामाजिक आंदोलनों]] को उदयको समानान्तर, विशेष रूपबाट ब्रिटेन मा, [[सांस्कृतिक बदलाव|सांस्कृतिक परिवर्तन]] ने सामाजिक संघर्ष (जस्तो [[नव-मार्क्सवाद]], [[नारीवादको दोस्रो लहर]] र [[जातीय संबंध|जातीय सम्बन्ध]]) मा जोर देते [[द्वंद सिद्धांत|विरोधी सिद्धांत]] का उदय देखे, जसले क्रियावादी दृष्टिकोणको सामना गरे। [[धार्मिक समाजशास्त्र|धर्मको समाजशास्त्र]] ने उस दशक मा, [[धर्मनिरपेक्षता|धर्मनिरपेक्षीकरण लेखों]], भूमंडलीकरणको साथ धर्म को अन्योन्य-क्रिया, र धार्मिक अभ्यासको परिभाषामा नया बहसको साथ पुनर्जागरण देखियो।[[गेर्हार्ड लेंसकी|लेंस्की]] र [[जॉन मिल्टन यिन्गेर|यिन्गेर]] जस्तो सिद्धान्तकारों ने धर्मको 'वृत्तिमूलक' परिभाषाको रचना गरे; यस बातको पड़ताल करते हुए कि धर्म के ''गर्द'' छ, बजाय आम परिप्रेक्ष्य मा कि, ''यो के हो''। यस प्रकार, विभिन्न नए सामाजिक संस्थानों र आंदोलनों को उनको धार्मिक भूमिकाको लागी निरीक्षित गर्न सकिन्छ। [[ल्युकास|ल्युकस]] र [[ग्राम्स्की]] को परम्परामा मार्क्सवादी सिद्धांतकारहरुले [[वस्तु आसक्ति|उपभोक्तावाद]] का परीक्षण समरूपी शर्तहरुमा गर्न जारी राखे।
पङ्क्ति ५८:
१९६० र १९७० को दशक मा तथाकथित [[उत्तर-संरचनावादी|उत्तर-सरंचनावादी]] र [[उत्तर आधुनिकतावादी|उत्तर-आधुनिकतावादी]] सिद्धांत ने, [[नीत्शे]] र [[दृग्विषय विज्ञान|घटना-क्रिया विज्ञानियों]] को साथ-साथ शास्त्रीय सामाजिक वैज्ञानिहरुलाई आधारित गर्दै, सामाजिक जांचको साचोमा धेरै प्रभाव पारे। प्रायजसो, [[अंतरपाठसम्बन्ध|अंतरपाठ-सम्बन्ध]], [[पैस्टीश|मिश्रण]] र [[व्यंग्य]], द्वारा चिह्नित र सामान्य रुपमा सांस्कृतिक शैली 'उत्तर [[आधुनिकतावाद|आधुनिकता]]' को रूपमा समझे जाने वाले उत्तरआधुनिकताको सामाजिक विश्लेषण ने एक पृथक ''युग'' पेश गर्यो जो सबंधित छ (1) [[मेटा नरेटिव्स|मेटानरेटिव्स[अधिवर्णन]]] को विघटन बाट (विशेष रूप बाट [[ल्योटार्ड]] को कार्यहरुमा), र (2) [[वस्तु आसक्ति|वस्तु पूजा]] र पूंजीवादी समाजको उत्तरार्ध मा खपतको साथ प्रतिबिंबित होती पहचानबाटा [[गाय डेबोर्ड|(डेबोर्ड;]] [[बौड्रीलार्ड|बौड्रीलार्ड;]] [[फ्रेडरिक जेमसन|जेम्सन]]).<ref>सांस्कृतिक अध्ययन : सिद्धांत र अभ्यास. द्वारा: बार्कर, क्रिस. सेज प्रकाशन, 2005. p446.</ref> उत्तर आधुनिकता का सम्बन्ध मानव इकाईको ज्ञानोदय धारणाको केही विचारकद्वारा अस्वीकृतिसंग पनि जोडिएको छ, जस्तो [[मिशेल फूको]], [[क्लाड लेवी-स्ट्रॉस]] र कुछ हद सम्म [[लुई अल्तूसर|लुईस आल्तुसेर]] द्वारा मार्क्सवाद को [[गैर-मानवतावाद]] को साथ मिलाने का प्रयास. इन आन्दोलनसंग जोडिएको अधिकांश कतर सिद्धांतकारों ने उत्तर आधुनिकतालाई कुनै तरहको विवेचनात्मक पद्धतिको सट्टा एक ऐतिहासिक घटनाको रूप मा स्वीकार गर्न महत्ता दिदै, सक्रिय रूपबाट यस लेबललाई नकार दिए। तर पनि, सचेत उत्तर आधुनिकताको अंश सामान्य रूप मा सामाजिक र राजनैतिक विज्ञान मा उभरते रहे.एंग्लो-सैक्सन दुनिया मा काम कर रहे समाजशास्त्री, जस्तो [[एंथनी गिडेंस|एन्थोनी गिडेंस]] र [[जिग्मंट बाऊमन]], ने एक विशिष्ट "नए" ''स्वाभाविक'' युग का प्रस्ताव रखने को बजाय [[संचार]], [[वैश्वीकरण|वैश्विकरण]], र आधुनिकताको 'उच्च चरण' को मामले मा [[पूर्व सम्बन्धिता (सामाजिक सिद्धांत)|अड़तिया पुनरावृति]] को सिद्धातमा ध्यान दिए।
[[प्रत्यक्षवादी]]
== ज्ञान मीमांसा र प्रकृति दर्शनशास्त्र ==
पङ्क्ति ६५:
आह्वान गर्दछ.कहिलेकही नए अनुभववादको एक नस्लको रूपमा प्रत्यक्षवाद का हास्य चित्रण भएको छ, यस शब्द का कॉम्तेको समय देखी [[वियना सर्किल|वियना सर्कल]] र त्यसभन्दा अगाडीको [[तार्किक प्रत्यक्षवाद|तार्किक वस्तुनिष्ठवाद]] को लागी अनुप्रयोगों का एक समृद्ध इतिहास छ। एकै तरीकाबाट, प्रत्यक्षवाद [[कार्ल पोपर|कार्ल पॉपर]] द्वारा प्रस्तुत [[विवेचनात्मक बुद्धिवाद|महत्वपूर्ण बुद्धिवादी]] गैर-[[औचित्व|न्यायवाद]] को अगाडि आएको छ, जो स्वयं [[थॉमस कुन|थॉमस कुह्न]] को ज्ञान मीमांसा को [[प्रतिमान विस्थापन|प्रतिमान विचलन]] को अवधारणाको ज़रिए विवादित छ। मध्य २० औं शताब्दीको [[भाषाई परिवर्तन|भाषाई]] र [[सांस्कृतिक बदलाव|सांस्कृतिक]] परिवर्तनले समाजशास्त्रमा तेजीसंग अमूर्त दार्शनिक र व्याख्यात्मक सामग्रीमा वृद्धि, र साथै तथाकथित ज्ञानको सामाजिक अधिग्रहणमा "[[उत्तरकालीन आधुनिकता|उत्तरआधुनिक]]" दृष्टिकोण को अंकित गर्दछ। ''सामाजिक विज्ञानको दर्शन'' मा साहित्यको सिद्धांत मा उल्लेखनीय आलोचना [[पीटर विंच]] को ''द आइडिया ऑफ़ सोशल साइन्स एंड इट्स रिलेशन टू फ़िलासफ़ी'' (१९५८) मा पाइन्छ। हालको वर्षमा [[विटजेनस्टीन|विट्टजेनस्टीन]] र [[रिचर्ड रोटरी|रिचर्ड रोर्टी]] जस्ता हस्तिहरुको साथ प्रायजसो समाजशास्त्री भिडेका छन, जस्तो कि [[सामाजिक दर्शन]] प्रायजसो [[सामाजिक सिद्धांत]] का खंडन गर्दछ।
[[चित्र:Anthony Giddes at the Progressive Governance Converence, Budapest, Hungary, 2004 october.jpg|thumbnail|upright|left|एंथनी गिडेंस]]
[[संरचना एवं साधन]] सामाजिक सिद्धांतमा एक स्थायी बहस का मुद्दा हो: "के सामाजिक संरचनाएं अथवा मानव साधन किसी व्यक्ति को व्यवहार का निर्धारण गर्दछ?" यस संदर्भ मा [[एजेंसी (समाजशास्त्र)|'साधन']], व्यक्तियों को
सामाजिक प्रत्यक्षवाद को परा-सैद्धांतिक आलोचनाहरुको बावजूद, तथ्याङ्क मात्रात्मक तरीका धेरै ज़्यादा ''व्यवहार मा'' रहन्छ। [[माइकल ब्रावो|माइकल बुरावॉय]] ने [[सार्वजनिक समाजशास्त्र]] को तुलना, कठोर आचार-व्यवहारमा जोर देते हुए, ''शैक्षणिक'' वा ''व्यावसायिक'' समाजशास्त्रसंग गरेका छन, जो व्यापक रूपबाट अन्य सामाजिक/राजनैतिक वैज्ञानिकों र दार्शनिकों को बीच संलापसंग संबंध राख्दछ.
पङ्क्ति १७०:
=== स्तर-विन्यास ===
{{Main|Social stratification}}
सामाजिक स्तर-विन्यास, समाजमा व्यक्तियोंको सामाजिक वर्ग, जाति र विभागको पदानुक्रमित व्यवस्था हो.आधुनिक [[पश्चिमी संस्कृति|पश्चिमी समाज]] मा स्तर-विन्यास, पारंपरिक रूपमा सांस्कृतिक र आर्थिक वर्गको तीन मुख्य स्तरहरुसंग संबंधित छ् : [[उच्च वर्ग]], [[मध्यम वर्ग]], र [[निम्न वर्ग]],
{{cite book
| last=Saunders | first=Peter
पङ्क्ति १७९:
| url=http://books.google.com/books?id=FK-004p0J_EC
}}
</ref>.सामाजिक स्तर-विन्यास समाजशास्त्रमा बिल्कुल भिन्न प्रकारबाट उल्लिखित छ। [[संरचनात्मक क्रियावाद]] को समर्थकों का सुझाव छ कि, सामाजिक स्तर-विन्यास अधिकांश राष्ट्र समाजमा मौजूद हुने कारणले, त्यसको अस्तित्वलाई स्थिर गर्ने हेतु मदद देने मा पदानुक्रम लाभकारी हुनु पर्छ। यसको विपरीत, [[द्वंद सिद्धांत|विवादित सिद्धांतकारों]] ने विभजित समाज मा संसाधनों को अभाव र [[सामाजिक गतिशीलता]] को अभावको आलोचना गरे। [[कार्ल मार्क्स]] ले पूंजीवादी व्यवस्थामा सामाजिक वर्गहरुलाई त्यसको [[उत्पादनको साधन|उत्पादकताको आधार]] मा विभाजित गरे: [[पूंजीपति वर्ग|पूंजीपति-वर्ग]] को नै दबदबा हो,
=== शहरी र ग्रामीण स्थल ===
|