"मोक्ष" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

बौद्ध दर्शनमा निर्वाणको कल्पना मोक्षका समानांतर नैं गरिएको छ। "निर्वाण"को अर्थ छ, बुझ जान। संक्षेपमा यसलाई चित्तनिरोधको स्थिति स्वीकार गरे गएकोगरिएको छ। बौद्ध दर्शनमा पनि बंधनको कारण अविद्यालाई मानिएको छ। यो बंधन ज्ञानका माध्यमबाट नैं काटयो जान सक्छ। तर यस तरहको ज्ञान कठोर अनुशासनको पालन गरे पछि नैं उपलब्ध हुन सकोस्गा। यसका लिये अष्टांगिक मार्गको व्यवस्था गरिएको छ। उनी यस प्रकार छन्: सम्यग् दृष्टि, सम्यग् संकल्प, सम्यग् वचन, सम्यग् कर्म, सम्यग् जीविका, सम्यग् प्रयत्न, सम्यग् स्मृति र सम्यग् समाधि। यिनीहरु मध्ये प्रथम दुइ ज्ञान, मध्यका तीन शील एवं अन्तिम तीन समाधिका अंतर्गत आउँछन्। यस मार्गको अनुसरण गरे पछि तृष्णाको निरोध हुन्छ, तृष्णाका निरोधबाट संग्रह प्रवृतिको निरोध हुन्छ, फेरि भवको विरोध हुन्छ र जन्मको निरोध हुन्छ। यस प्रकार स्कंर्धहरुको सर्वकालिक लोप हुन जान्छ। यस प्रकारको मुक्ति जीवनमा पनि संभव छ, तर मृत्यूपरांत निर्वाणको के स्वरूप हुनेछ, यसलाई निषेधात्मक रूपबाट बतलाया गएको छ।बतिएकोछ। एक प्रकारले त्यो शल्नयका समान छ। जैन दर्शनमा जीव र अजीवको सबंध कर्मका माध्यमबाट स्थापित हुन्छ। कर्मका माध्यमबाट जीवलाई अजीव या जडबाट बँध जान नैं बंधन छ। यस प्रक्रियाको आस्राव शब्दबाट व्यक्त गर्दछन्। आस्रावको निरोध भए पछि नैं जीव अजीवबाट मुक्त हुन सक्छ। यसका लिये त्रिविध संयमको व्यवस्था गरिएको छ। सम्यग् दर्शन (श्रद्धा), सम्यग् ज्ञान र सम्यग् चरित्रको पालन गर्दै मोक्षको प्राप्ति हुन्छ। यिनी "त्रिरत्नहरु"का पालनबाट आस्राव निरूद्ध हुन्छ। मुक्त हुनेका क्रममा दुइ स्थितियाउँ आउँछन्। पहिले नवीन कर्महरुको प्रवाह निरुद्ध हुन्छ, यसलाई "संवर" भन्दछन्। टाड़ाी अवस्थामा पूर्व जन्महरुका संचित कर्महरुको पनि विनाश हुन जान्छ। यसलाई "निर्जरा" भन्दछन्। यसपछिको नैं स्थिति मोक्ष कहलाउँछ। यो जीवनमुक्तिको स्थिति छ, किन भन्नुहोस् विदेहमुक्ति पछि जैन कुनै ईश्वर या ब्रह्मको सत्तालाई स्वीकार नगर्दै। फेरि पनि यो स्पष्ट रूपबाट पारमार्थिक स्वरूप मानिएको छ। विदेहमुक्तिको अवस्थामा "के वल ज्ञान"को उपलब्धि हुन जान्छ। यस्तो स्थितीमा आत्मा सर्वांगीण संपूर्ण हुन्छ। अनंत ज्ञान, अनंत शांति एवं अनंत ऐश्वर्य उसलाई सहज नैं प्राप्त हुन जान्छन्।

सांख्य योगमा "कैवल्य"लाई जीवनको परम लक्ष्य मानिएको छ। यो मोक्षका समान नैं छ। यो जसबाट मुक्त हुन्छ, उवसे प्रकृति र जुन मुक्त हुन्छ, उसलाई पुरूष स्वरूपबाट नैं असंग छ। कैवल्य उनको स्वभाव छ। प्रकृतिका संसर्गमा आन मा त्यो आफ्नो स्वरूपलाई भूल जान्छ। त्यो अहमबूद्धिका आए पछि संसारलाई सत्य मान लिँदछ। संसारका प्रति अनासक्ति भाव उत्पन्न गर्न को लागि मुुमुक्षलाई कठोर तप, नियम एवं संयमको पालन गर्न पर्दछ। यस कठोर साधनाका आठ अंग छन्, यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान र समाधि। यस साधनाका माध्यमबाट तथा अहंभावबाट मुक्त हुन्छ। यहाँ मुक्त हुनेको अर्थ कुनै अन्य सत्ता, ईश्वर या ब्रह्मबाट संयोग छैन, बल्कि मोक्ष यहाँ वियोगको स्थिति छ। प्रवृतिबाट मुक्त भएर, परमशांतिको मनन करता भयो पुरूष आफ्नो असफलतालाई प्राप्त गरिलिन्छ। यस अवस्थामा साधक जीवन मुक्त हुन जान्छ। प्रकृतिबाट आफ्नो भिन्नतालाई समझते भएका त्यो रोग द्वेष इत्यादिबाट प्रभावित नहुनेछ। देह त्यागने पछि त्यो विदेह मुक्त हुन जानेछ । सांध्य ईश्वरमा विश्वास नकरता, किन भन्नुहोस् योग ईश्वर प्रणिधान या भक्तिलाई पनि मोक्षको साधन मान्दछ। तर यो श्रद्धालु अथवा अज्ञानीहरु को लागि स्वीकृत गरे गएकोगरिएको छ, जुन कठोर योगागहरुको अभ्यास गर्नमा अक्षम छन्।

नारायणका संरक्षणमा नैं पूर्णमुक्ति र आनंदको प्राप्ति हुन्छ। यो सान्निध्य दुइ साधनहरुबाट प्राप्त गरे जान सक्छ। क्रमश: यसलाई भक्ति र प्रपत्ति भन्दछन्। प्रपत्तिको अर्थ छ ईश्वरको कृपामा पुर्ण विश्वास गरेर आत्मसमर्पण गर्न। यसले सहज नैं मोक्ष ला भ हुन्छ। रामानुजले भक्तिका अंतर्गत कर्मयोग एवं ज्ञानयोगलाई पनि गौण महत्व दिइएको छ । भक्तियोगमा ईश्वरको निरंतर चिंतन अनिवार्य बतलाया गएको छ।बतिएकोछ। यस चिंतनको रूप प्रेममय पनि हुन सक्छ। तर यसका माध्यमबाट मुमुक्षु ईश्वरको पटि उन्मुख हुन्छ, उसलाई ईश्वरको प्रत्याक्षानुभूति हुँदैन। त्यसैले रामानुज जीवनमुक्तिलाई मान्दैनन्। त्यो त विदेहमुक्ति पछि नारायणका लोकमा नैं सम्भव छ। प्रपति र भक्तिका माध्यमबाट नैं ईश्वरकृपाका फलस्वरूप मुक्ति संभव छ। मध्वाचार्य पनि मोक्ष को लागि भक्तिलाई साधन मान्दछन्। यसै भक्तिका कारण जीवलाई ईश्वरको प्रसाद प्राप्त हुन्छ र त्यो मोक्ष प्राप्त गरिलिन्छ ।