"मिश्रित खेती" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

'''मिश्रित खेती''' (Mixed cropping) को मतलब एकै 'साथ खेत माखेतमा धेरै खेतिहरु उमारनु' हो।

आज यो आवश्यक छ कि हाम्रा किसान मिश्रित खेती गरुन। मिश्रित खेती माखेतीमा मनुष्य, पशु, वृक्ष र भूमि सबै एक सूत्र मासूत्रमा बाँधिन्छन्। सिंचाई कोसिंचाईको सहायता बाट भूमि, मनुष्य र पशुहरुपशुहरुको को लाभ कोलाभको लागि, खेतिहरु र वृक्ष बनाउँछ र यसको बदलामा मनुष्य र पशु मल द्धारा भूमिलाई उर्वरक बनाउँछन। यस प्रकार कोप्रकारको कृषि-व्यवस्था माव्यवस्थामा प्रत्येक परिवार एक या दुइ गाइ या भैंसि, गोरुहरु कोगोरुहरुको जोडी र, यदि सम्भव भएमा, केही कुखुराहरु पनि पाल्न सकिन्छ। थोरै भूमि माभूमिमा साग-तरकारिहरु उमार्न सकिन्छ, खेतहरुमा अनाज आदि कोआदिको खेतिहरु पैदा गर्न सकिन्छ र मेडों कोमेडोंको सहाराले घर-खर्च कोखर्चको लागि या बेच्न कोबेच्नको लागि फल दिने वृक्ष उमार्न सकिन्छ। जहाँ संभव हुन्छ, किसान आफ्नो फारम माफारममा साना साना पोखरि मापोखरिमा माछाहरु पनि पाल्न सक्छन्।

जहां पानी कोपानीको कमी हुँदैन, ति क्षेत्रहरु माक्षेत्रहरुमा रुख बिरुवा लगाउने योजना यस प्रकार हुन सक्छ- खेत माखेतमा मेंडहरुको सहाराले पछिल्तिर, सिसौ जस्तै अग्ला काठ कोकाठको वृक्ष र बबूल, अगाडी तिर कलमी आँप, मेवा, अम्बा, कागति र सुन्तला जस्तै फलहरु कोफलहरुको वृक्ष लगाउनु पर्छ। कृषक परिवार कोपरिवारको लागि स्वादिष्ट साग-तरकारीतरकारीको को रूप मारूपमा काम आउनेवाला कटहर कोकटहरको पनि एक-दुइ वृक्ष उमार्न सकिन्छ। यि सबै वृक्षहरु साना खालका वृक्षहरु हुन्, यिनको छाया थोरै नै हुन्छ। यसैले खेतिलाइखेतिलाई यिनिहरुबाट कुनै प्रकार कोप्रकारको हानि पुग्दैन। दुइ वृक्ष यस्ता छन् जुन प्राचीन काल देखि नै भारतीहरु कोभारतीहरुको ठूलो प्रिय रहेका छन्। घरघरको को बगैचा माबगैचामा यिनी दुवै वृक्षहरुलाई लगाउन सबैले मन पराउँछन्। ति दुइ वृक्ष हुन्--बेल र अमला। बेल कोबेलको फल पाचन-क्रिया, पेट कोपेटको विकारहरु मा, विशेषगरेर अतिसार र संग्रहणी जस्तै रोगहरु मा, अति लाभदायक बुझिन्छ। अमलाअमलाको को फलहरु माफलहरुमा विटामिन `सी' प्रचुर मात्रा मामात्रामा हुन्छ। अमला कोअमलाको फलहरु बाट चटनी र मुरब्बाहरु तैयार गरिन्छन्।

==पशुहरु कोपशुहरुको बाडहरुमा वृक्ष लगाऔं==

भारतको पंजाब र राजस्थानराजस्थानमा मा किसानहरु लेकिसानहरुले नजिकै आफ्नो पशुहरु कोपशुहरुको लागि सामान्यत:, एकदम ठूला-ठूला बाडा हुन्छन्। यिनी बाडाहरुमा पशुहरुलाई , विशेषगरेर भैंसहरुलाइ, घाम कोघामको गर्मी से बचाउन कोबचाउनको लागि छाया कोछायाको हुनु जरूरी छ। यसको लागि उनि बाडाहरुको अहातहरुमा शीघ्र उगने र बढ्ने वाला बकाइना जस्तै वृक्षहरु कोवृक्षहरुको कतारहरु लगाउन पर्छ। यिनको बीच-बीच मा शहतूतबीचमा कोशहतूतको वृक्ष उमार्नु पर्छ। पहिले तीन वर्षहरु मावर्षहरुमा यि वृक्षहरु कोवृक्षहरुको विशेष रूप लेरूपले रेखदेख गर्नु पर्छ। पंजाबपंजाबमा मा शहतूत कोशहतूतको टहनिहरु देखि डालियां, टोकरे आदि तैयार गरिन्छन्, जुन सामान्यतया घरहरु र पशुहरु कोपशुहरुको बाडहरुमा काम माकाममा लयाइन्छ। बकाइना कोबकाइनाको वृक्ष बाट कीमती अग्ला काठ मिल्छ, जसलाइजसलाई कीराहरुबाट पनि कुनै हानि पुग्दैन।

ईधनईधनको को काम माकाममा आउने वाला वृक्षहरु लगाउन पनि धेरै जरूरी छ। ईधनईधनको को कमी कोकमीको कारण नै किसान आफ्नो पशुहरु कोपशुहरुको लगभग आधा गोबरका गुइठा बनाएर जलाउँछन् । यदि ईंधन कोईंधनको लागि पर्याप्त वृक्ष लगाउन पाइएमा त सारा गोबर मल कोमलको काम आउँछ। यति मात्र हैन, यिनीहरु वृक्ष भूमि कोभूमिको वायु र जल कोजलको आघात बाट हुने वाला कटा बाट पनि बचाउँछन्।

गांउ कोगांउको शामिलात भूमि, जुन पशुहरुलाइपशुहरुलाई चराउन कोचराउनको लागि चरागाह को रूप माचरागाहको कामरूपमा माकाममा ल्याइन्छ, वृक्ष लगाउन कोलगाउनको लागि सबै भन्दा राम्रो हुन्छ। पुरानी परती भूमि माभूमिमा पनि, जुन खेतीखेतीको को काम माकाममा ल्याइदैन, वृक्ष लगाउन सकिन्छ। वृक्ष लगाउन र उनको रेखदेख कोरेखदेखको सारा कार्य गाउँ बिकास समिति को निगरानीसमितिको मानिगरानीमा पनि हुन सक्छ।

गाउँगाउँमा मा हामिलाइहामिलाई यस्ता वृक्षहरु कोवृक्षहरुको आवश्यकता हुन्छ जुन ईंधन कोईंधनको लागि काठ र खान कोखानको लागि फल दिन सकुन। इनसंग--साथ खेतीखेतीको को औजारहरुलाइऔजारहरुलाई लागि राम्रो काठ पनि मिल्न सकोस। यसैले गांउहरुलाइगांउहरुलाई लागि यस्तो वृक्षहरु कोवृक्षहरुको चुनाव गर्नु पर्छ, जुन शीघ्रता सँग उम्रोस, सुगमता सँग बढोस र जसको झाड राम्रो बन्न सकोस।

यि कुराहरुलाइकुराहरुलाई ध्यान माध्यानमा राख्दै निम्नलिखित वृक्ष गांउहरुमा लगाउन सकिन्छ

सुख्खा जलहीन क्षेत्रहरु मा, अग्ला-होंचा खारहरु र पोखरि का किनारमा कहीं पनि बबूल उम्रिन सक्छ। यसले ईंधन कोईंधनको लागि राम्रो काठ मिल्छ। खेती कोखेतीको औजार र बैलगाडी कोबैलगाडीको पाङ्ग्रा तैयार गर्न कोगर्नको लागि बबूल कोबबूलको काठ राम्रो मानिन्छ। वेलायती बबूल बालू वाली या पथरीलो भूमि माभूमिमा पनि सुगमता पूर्वक लगाउन सकिन्छं।

यसले धेरै राम्रो अग्ला र ईधनईधनको को काम कोकामको काठ प्रदान गर्छ। यो वृक्ष धेरै शीघ्रता संग बढ्छ। होशियारपुर जिल्ला माजिल्लामा बरसातका नदी-नालाहरु कोनालाहरुको किनारमा बालुवाले खेतहरुलाइखेतहरुलाई ढकने कोढकनेको लागि सिसौ कोसिसौको वृक्ष धेरै अधिक संख्या मासंख्यामा लगाए गए छन्। यिनीहरुका राम्रो झाड बन्छ।

यो अति शीघ्र उम्रिने खालको वृक्ष हो। यसले हलो आदि कृषि औजारहरुलाइऔजारहरुलाई लागि राम्रो काठ प्रदान गर्छ। यसको काठलाई घुन आदि कीराहरुबाट हानि पुग्ने पनि कुनै डर हुँदैन।

ढाक का वृक्ष खराब जमिन माजमिनमा पनि उम्रिन सक्छन्। यिनीहरु साधारण रेहलाई पनि सहन गर्न सक्छन्। यिनीहरुका झाड धेरै राम्रो बनाइन्छ।

बाँस कोबाँसको रुख तलाउहरु र पोखरिको नजिकै लगाउन सकिन्छ। बाँस खेती कोखेतीको लागि अनेक प्रकार बाट काम आउछ।

शहतूतशहतूतको को परिवार मापरिवारमा गांउहरुमा केवल देसी शहतूत कोशहतूतको वृक्ष नै लगाउनु पर्छ।

===देशी फलहरु कोफलहरुको वृक्ष===

देशी आँप का राम्रा रसदार, फल दिने वाला उत्तम किसिमका लगाउन पर्छ। कलमी आँपहरुमा राम्रो महक र पतली गुठली वाला सफेदा, दसहरी, लंगडा, गुलाब जामुन र चौंसा जस्तो किसिमका रुख लगाउन सकिन्छ। जहां ७५ सेन्टिमिटर भन्दा अधिक वर्षा हुन्छ, कटहर कोकटहरको वृक्षहरुलाई त्यहाँ प्रधानता दिनु पर्छ। भारतको उत्तर प्रदेशप्रदेशमा मा अवध कोअवधको एक लोकप्रिय वृक्ष छ। यसको फल र काठ दुवै नै राम्रो मानिन्छ । महुवा कोमहुवाको वृक्ष साधारण ऊसर भूमि माभूमिमा पनि उम्रिन सक्छ। जामुन कोजामुनको ठूलो फलहरु वाला किसिमका लगाउनु पर्छ। यो अक्सर बाढी आउने ठाँउमा जामुन कोजामुनको वृक्ष लगाउनु पर्छ। इमलीइमलीको कोवृक्षले वृक्ष ले खान कोखानको लागि काम लाग्ने वाला फलियां मिल्छ। यसको काठ बाट ग्याँस लेग्याँसले चलने वाला इन्जिनहरु कोइन्जिनहरुको लागि धेरै राम्रो कोइला तैयार गरिन्छ।

===चारा कोचाराको लागि वृक्ष लगाऔं===

जाडोजाडोको को महीनाहरु मामहीनाहरुमा जब घास रहँदैन, तब चारा प्रदान गर्ने वाला वृक्षहरु बाट पशुहरु कोपशुहरुको लागि कीमती घास मिल्न सक्छ। विशेषगरेर, कचनार र शहतूतशहतूतको को पातहरु को चारा मा घासपातहरुको कोचारामा तुलनाघासको मातुलनामा तेलिय पदार्थ, प्रोटीन, चूना आदि आवश्यक पोषक तत्वहरु कोतत्वहरुको मात्रा अत्यधिक हुन्छ। वृक्षहरुवृक्षहरुको को पातहरु को चारापातहरुको माचारामा नीम, शहतूत र बबूलबबूलको को पातहरु कोपातहरुको चारा सबै भन्दा राम्रो मानिन्छ। गांउ मागांउमा लगाइने वाला वृक्षहरु मा चारावृक्षहरुमा कोचाराको काम आउने वाला वृक्षहरुलाई उमारन पनि धेरै जरूरी छ।

बेकार रहेका भूमि र वनहरुमा बेर र शहतूत जस्तै जंगली फलहरु वाला वृक्ष अधिक भन्दा अधिक संख्या मासंख्यामा उमार्न सकिन्छ। बेर का अनेक किसिमहरु छन्। तिनमा धेरै प्रकार का स्वादिष्ट फल पनि मिल्छन जसलाइजसलाई ताजा पनि खान सकिन्छ र सुकाएर पनि राख्न सकिन्छ। बेल चारा कोचाराको लागि पनि एक उत्तम रुख हो। यसको पातहरु बाख्राहरु र भैसिहरुलाइभैसिहरुलाई ख्वाइन्छ। यो एक अति सुदृढ़ वृक्ष हो। सुकेको र तुषारपाततुषारपातले ले यसलाइयसलाई कुनै हानि पुर्याउँदैन। ऊजाड क्षेत्रहरु कोक्षेत्रहरुको लागि, जहां वर्षा कम हुन्छ, यो एक आदर्श वृक्ष हो। भारतमा कृषि विभाग लेविभागले सामाजिक वनारोपण कोवनारोपणको एक योजना बनाएको छ। यसको अन्तर्गत प्रति हेक्टर एक हजार रुपैयाँ कोरुपैयाँको केन्द्रीय सहायता दिने व्यवस्था छ। यस काम कोकामको लागि राज्य सरकारहरुले पनि सहायता गर्छं। सामाजिक वनारोपण कोवनारोपणको योजना तथा परती भूमि माभूमिमा वनारोपण अथवा उपेक्षित वनहरुमा फेरि देखि वृक्षरोपणवृक्षरोपणको को योजना कोयोजनाको अन्तर्गत बबूल या चारा का वृक्ष या अन्य रुख लगाउनु पर्छ। यस समय केन्द्र द्धारा प्रयोजित ९ क्षेत्रिय वन योजनाहरुमा काम चलि रहेको छ । यसको अन्तर्गत परती भूमि र जनजातीय भूमि माभूमिमा वृक्षारोपण गरि रहेको छ । उपेक्षित वनहरुवनहरुको को स्थान मास्थानमा फेरि देखि वनारोपण र संक्षिप्त पट्टी तैयार गर्न सहित सामाजिक योजनाहरु कोयोजनाहरुको अधीन हिमालय प्रदेश माप्रदेशमा भूमि र जल संरक्षण कोसंरक्षणको योजनाहरु चलाइएका छन्।

===मरुभूमि कोमरुभूमिको रोकथाम===

मरुभूमि कोमरुभूमिको बढाव रोक्न लाई वृक्ष कोरोक्नलाईवृक्षको भूमिका पनि कम महत्व कोमहत्वको छैन। अनुमान छ कि मरुभूमि ८ वर्ग मील प्रतिवर्षप्रतिवर्षको को रफ्तार लेरफ्तारले बढदै आइरहेको छ । भारतको हरियाणा कोहरियाणाको महेन्द्रगढ़ जिल्ला माजिल्लामा (जो कि राजस्थान कोराजस्थानको सीमा संग जोडिएको छ) मरुभूमि कोमरुभूमिको रोकन र बालौटे टीलहरुलाइ रोकनटीलहरुलाई कोरोकनको लागि सराहनीय कार्य गरिएको छ। त्यहाँको महेन्द्रगढ़ मामहेन्द्रगढ़मा कमानिया गांउ कोगांउको पंचायती भूमिभूमिमा मा राज्य कोराज्यको वन विभागविभागले ले सरकंडे कोसरकंडेको घास र इजरायली कीकर एकदम संख्या मासंख्यामा लगाइन्छन्। यस तरिका लेतरिकाले घास र रुख लगाए पछि ५ साल को फरकसालको माफरकमा बालौटे रोकिन्छन् । यस समय कुनै पनि न गरेमा मरुभूमि कोमरुभूमिको असर झन् बढदै जान्छ। उनको उदाहरण भारतको कमानियाकमानियाको को नजिकै कोनजिकैको अन्य गांउ नांगलिया मानांगलियामा भेटिन्छ, जहाँ हावा कोहावाको सहाराले उडने बालुवा कोबालुवाको थुप्रो ठेठ गांउ सम्म आएका छन्। वहां बालौटे इटाहरु जम्मा भएका छन्। सडकहरु तथा नहरहरुलाइनहरहरुलाई अवरूद्ध हुन बाट बचाउन कोबचाउनको लागि पनि घास तथा विशेष रुख लगाउन पर्छ ।