आयु

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

जीवनकाललाई आयु भन्दछन्, यद्यपि वय, अवस्था वा उमेरलाई पनि फरक आयु नैं कह दिइन्छ। जीवित मानव, पशु, पक्षिहरू, किरा, पतन्‍गहरू, सूच्‍छम जीविहरू, वनस्‍पतिहरू र र्निजीव पदार्थहरूका जन्‍म अथवा पैदा होंनहरूका समयदेखि लिएर त्यस पदार्थको मृत्‍यु अथवा समाप्‍त होंनहरू तकका समयलाई आयुदेखि सम्‍बोधित गर्दछन्।

विभिन्न प्राणीहरूको आयुहरूमा ठूलो भिन्न्ता छ। एक प्रकारको माखाको आयु केही घण्टाहरूको नैं हुन्छ। उता कछुवाको आयु दुइ सय वर्ष सम्मको हुन्छ। आयुको सीमा मोटा हिसाबले शरीरको तौलका अनुपातमा हुन्छ, यद्यपि धेरै अपवाद पनि छन्। केही पक्षी धेरै स्तनधारिहरू भन्दा अधिक जीवित रहन्छन्। केही माछाहरू १५० देखि २०० वर्षहरूसम्म जीवित रहन्छन्, तर घोडा ३० वर्षमा मर्छ। वृक्षहरूको रचना भिन्न हुनाले तिनको आयुको कुनै मर्यादा छैन। अमरीकामा केही वृक्षहरूलाई गिरानेका पछि तिनको वार्षिक वलहरूदेखि ठेगाना लागेको कि ती २००० वर्षहरूदेखि पनि केही अधिक वयका थिए।

मृत्यु मा, अर्थात्‌ जीवनका अन्त मा, अमीबा तथा अन्य प्रोटोजोआले विजय प्राप्त गर्न ली। एकदेखि दुइमा विभक्त भएर प्रजनित भनले यिनले आयुको सीमालाई लाँघ लिया छ। यिनको अबाध जीवनधाराका कारण यी अमर पनि भनिन्छ। तर उन्नत वर्गका प्राणीहरूमा जीवनको अन्त टार्नु असम्भवछ; यस कारण ती सबैको आयु सीमाबद्ध छ। यो देखेर कि कुनै प्राणीलाई प्रौढ हुनमा कति वर्ष लाग्दछन्, त्यसको पूर्ण आयुको अनुमान लगाउन सकिन्छ। मनुष्यको जीवनकाल १०० वर्ष आँकिएको छ।

पछिल्ला धेरै वर्षहरूमा धेरै कारणहरूदेखि मनुष्यको महत्तम काल त अधिक छैन बढ पाए छ, परन्तु औसत आयु बढ गई छ। यो वृद्धि यस कारण भएको कि बच्चाहरूलाई मृत्युदेखि बचानमा आयुर्विज्ञान (मेडिकल सायंस)ले ठूलो उन्नतिको छ। बुढापेका रोगहरूमा, विशेष गरी धमनिहरूका कडी हो जाने चिकित्सामा, विशेष सफलता छैन मिली छ। आनुवंशिकता र पर्यावरणको आयुमा धेरै प्रभाव पर्छ। खोजहरूदेखि पता लागेकोछ कि यदि प्रसवका समयको मृत्युहरूको गणना न गरिन्छ भनें पुरुषहरूको अपेक्षा स्त्रीहरू अधिक समयसम्म जीवित रहन्छन्। यो पनि निर्ववाद छ कि दीर्घजीवी माता पिताको सन्तान साधारणत: दीर्घजीवी हुन्छन्। स्वस्थ वातावरणमा प्राणी दीर्घजीवी हुन्छ। जीवको जन्मजात बलशाली जीवनशक्ति बाहिरका दूषित वातावरणका प्रभावदेखि प्राणीको धेरै नैं रक्षा गर्दछ, परन्तु अधिक दूषित वातावरण रोगहरूका माध्यमदेखि आयुमा प्रभाव हाल्दछ। यसका अतिरिक्त देखिएको छ कि चिंता, अनुचित आहार तथा अस्वास्थ्यकारी पर्यावरण आयु घटा्दछन्। अर्को तर्फ, प्रतिदिनको मानसिक वा शारीरिक कार्यशीलता बुढापेका विकृत रूपलाई टाडा राख्दछ। अंगहरूका जीर्ण शीर्ण हो जाने आशंकाको अपेक्षा अकार्यतादेखि बेकार हुने सम्भावना अधिक रहन्छ। विश्वका अनेक लेखक र चित्रकार दीर्घजीवी भए छन् र अन्तसम्म ती नयाँ ग्रन्थ र नयाँ चित्रको रचना करतिरहेछन्। अनियमित आहार, अति सुरापान र अति भोजन आयुलाई घटा्दछन्। सौ वर्ष भन्दा अधिक कालसम्म बाँच्न व्यक्तिहरूमा भन्दा अधिकांश लघु आहार गर्नवालिरहेछन्। अधिक भोजन गर्नको लागि बहुधा मधुमेह (डायबिटीज) वा धमनी, हृदय वा वृक्क (गुरदे)को रोग हुन जान्छ। बुढापा स्वस्थ र सुखद हुन सक्छ अथवा रोगग्रस्त, पीडामय र दु:खद। स्वस्थ बुढापेमा क्रियाशीलता कम हुन जान्छ र केही दुर्बलता आउँछ, परन्तु मन शान्त रहन्छ। मानसिक दृष्टिकोण साधारणत: व्यक्तिका पूर्वगामी दृष्टिकोणमा निर्भर रहन्छ, जसदेखि केही व्यक्ति सुखी र दयालु रहन्छन्, केही निराशावादी र छिद्रान्वेषी। श्टाइनाख र वोरोनफले बंदरको ग्रन्थिहरूलाई मनुष्यमा आरोपित गरेर अल्पकालीन युवावस्था केही मानिसहरूमा ला दिएको थियो, परन्तु तिनको रीतिहरूलाई अब कुनै पूछाना पनि छैन। तिनको शल्यक्रियामा मनुष्यको जीवन बढ छैन सका।

केही रोगहरूदेखि मनुष्य समयका धेरै पहिला बुड्ढा लागे लाग्दछ। प्रोजीरिया नामक रोगमा त बच्चाहरू पनि बुड्ढहरूको आकृतिका हुन्छन्, तर सौभाग्यवश यो रोग धेरै कम हुन्छ। केही रोग विशेष गरी बुड्ढहरूमा हुन्छन्। यीबाट प्रधान रोग छन् मधुमेह (डायबिटीज), गर्कट (क्यान्सर) र हृदय, धमनी तथा वृक्कका रोग। बाल्यकाल र युवावस्थाका रोगहरूमा देखि न्यूमोनिया फरक बूढहरूलाई पनि हुन जान्छ र साधारणत: तिनको प्राण नैंले लिन्छ।

भेषज वैधिक (मेडिका-लीगल) कार्यहरूमा यथार्थ वयhttp://www.achhikhabar.com/2011/12/16/age-quotes-in-hindi/को आगणन ठूला महत्त्वको कुरा छ। वयनिर्धारणमा दाँत, बाल, मस्तिष्क तथा अस्थिको परीक्षा गरिन्छ र एक्स-किरणहरू आदिको सहायता पनि लागि जान्छ। तर २५ वर्षका माथि वयको निश्चित गणना ठीकसित छैन सकती।

जीवनकाल

यद्यपि आयु तथा जीवनकाल एक अर्काका पर्यायका रूपमा प्रयोग गर्न सक्छौं, किन्तु इतिहासको दृष्टिले कुनै व्यक्तिका जीवित रहने अवधिलाई पनि जीवनकाल भनिन्छ। उदाहरणका लागि - अमुक व्यक्तिको जीवनकाल सन् ----देखि सन् ----को थियो।

कानुनमा आयु

आयुका समयको अवधितर्फ सङ्केत मिल्दछ। शरीर-विज्ञान-वेत्ता मनुष्यका विकासको अवस्थाका अर्थमा 'आयु' शब्दको प्रयोग गर्दछन्; जस्तै शैशव पाँच वर्षको आयुसम्म बाल्यकाल १४ वर्षसम्म तरुणावस्था २१ वर्षसम्म वयस्क ५० वर्षसम्म र यसका पछि वृद्धावस्थियो विकासको अवस्थाका लागि प्रयुक्त आयुको तात्पर्य शारीरिक आयुदेखि हुन्छ।

कानुन सम्बंधी विविध कार्यहरूका लागि विभिन्न आयु सरकारको तर्फदेखि निश्चित गरिन्छन्, जस्तै मतदानका लागि कहीं १८ वर्ष र कहीं २१ वर्षको आयु निर्धारित छ। केही पदहरूका लागि पनि आयुको एक सीमा बनाएको दिए जान्छ। केही संस्थाहरू आफ्नो सदस्यताका लागि आयुको कुनै निश्चित सीमामा अधिक बल दिन्छ।

मानसिक आयु

२०ौं शताब्दीका प्रारम्भमा 'मानसिक आयु' (माटल एज)को प्रयोग गरिएको छ। यद्यपि यस शब्दावलीतर्फ सन्‌ १८८७ ई.मा पनि सङ्केत गरिएको थियो, तथापि यसको श्रेय फ्रान्सका मनोवैज्ञानिक अल्फ्रडे बीने (१८५७-१९११)लाई दिइन्छ। मानसिक आयुको तात्पर्य केही समान आयुभएका बालकहरूको औसत मानसिक योग्यतादेखि छ। यसबाट बालकको साधारण मानसिक योग्यताको अनुमान मिल्दछ। मानसिक आयु बढ्दछ र परिपक्व हुन्छ। सामान्यत: यसको परिपक्वताको समय १४देखि २२ वर्षको आयुका भित्र कहिले पनि आ सक्छ। केही मानिसहरूमा यसको परिपक्वता २२ वर्षका पछि पनि आ सक्छ। external links

सन्दर्भ ग्रन्थ

ए.जी. बेल : दि ड्यूरेशन अव लाईफ ऐंड द कंडिशंस यस्तोशिएटेड विद लांजेविटी; लुई आयो. डबलिन तथा एच.एच. मार्क्स : इनहेरिटहरूस अव लांजेविटी, ए.जी. लोटका : लिनुहोस्ग्थ अव लाईफ ऐंड स्टडी अव लाईफ टेबुल्स; ई.सी. काउदी : प्राब्लेम अव एजिंग; टेलर तथा मोदी : मेडिकल जुरिसप्रुडहरूस।