अक्षौहिणी

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

अक्षौहिणी शव्दको प्रयोगद्वारा प्राचीन भारतमा सेनाको सङ्ख्या नापिन्थ्यो। यो संस्कृतको शब्द हो। विभिन्न स्रोतहरू अनुसार यसको सङ्ख्यामा केही केही अन्तर मिल्दछन्। महाभारतका अनुसार यसमा २१,८७० रथ, २१,८७० हात्ती, ६५, ६१० घोडसवार एवं १,०९,३५० पैदल सैनिक हुन्थे। यस अनुसार यिनको अनुपात १ रथ:१ गज:३ घुडसवार:५ पैदल सनिक हुन्थ्यो। यसका प्रत्येक भागको सङ्ख्याका अङ्कहरूको कुल जम्मा १८ आउँछ। एक घोडामा एक सवार बसेको हुनेछ, हातीमा कमभन्दा कम दुइ व्यक्तिहरूको हुनु आवश्यक छ, एक पहलवान र अर्को लड्ने वाला योद्धा, यसै प्रकार एक रथमा दुइ मनुष्य र चार घोडा हुन्थे, यस प्रकार महाभारतको सेनाका मनुष्यहरूको सङ्ख्या कमभन्दा कम ४६,८१,९२० र घोडको सङ्ख्या, रथमा जोतेकाहरूलाई जोड्दा २७,१५,६२० भएको यस सङ्ख्यामा दुइटै तर्फका मुख्य योद्धा कुरूक्षेत्रका मैदानमा एकत्र नभई मारिए। अक्षौहिणी हि सेना सा तदा यौधिष्ठिरं बलम्।
प्रविश्यान्तर्दधे राजन्सागरं कुनदी यथा ॥ महाभारतका युद्धमा अठार अक्षौहिणी सेना नष्ट भएको थियो।

महाभारतका आदिपर्व र सभापर्व अनुसार

• अक्षौहिण्या: परीमाणं नराश्वरथदन्तिनाम्।

अक्षौहिणी सेनामा कति पैदल, घोडे, रथ र हात्ती हुन्छन्? यसको हामीलाई यथार्थ वर्णन सुनाइये, किनभनें तपाईँलाई सब केही ज्ञात छ।

• यथावच्चैव नो ब्रूहि सर्व हि विदितं तव॥ सौतिरूवाच

उग्रश्रवाजीले कहा- एक रथ, एक हात्ती, पाँच पैदल सैनिक र तीन घोडे-बस, यिनैंलाई सेनाका मर्मज्ञ विद्वानहरूले 'पत्ति' भने छ॥

• एको रथो गजश्चैको नरा: पञ्च पदातय:।

त्रयश्च तुरगास्तज्झै: पत्तिरित्यभिधीयते॥

इस पत्तिको तिगुनी सङ्ख्यालाई विद्वान पुरुष 'सेनामुख' भन्दछन्। तीन 'सेनामुखो'लाई एक 'गुल्म' भनिन्छ॥

• एको रथो गजश्चैको नरा: पञ्च पदातय:।

पत्तिं तु त्रिगुणामेतामाहु: सेनामुखं बुधा:।
त्रीणि सेनामुखान्येको गुल्म इत्यभिधीयते॥

तीन गुल्मको एक 'गण' हुन्छ, तीन गणको एक 'वाहिनी' हुन्छ र तीन वाहिनिहरूलाई सेनाको रहस्य जानने भएका विद्वानहरूले 'पृतना' भने छ।

• त्रयो गुल्मा गणो नाम वाहिनी तु गणास्त्रय:।

स्मृतास्तिस्त्रस्तु वाहिन्य: पृतनेति विचक्षणै:॥

तीन पृतनाको एक 'चमू' तीन चमूको एक 'अनीकिनी' र दस अनीकिनीको एक 'अक्षौहिणी' हुन्छ। यो विद्वानहरूको कथन छ।

• चमूस्तु पृतनास्तिस्त्रस्तिस्त्रश्चम्वस्त्वनीकिनी।

अनीकिनीं दशगुणां प्राहुरक्षौहिणीं बुधा:॥

श्रेष्ठ ब्राह्मणो! गणितका तत्त्वज्ञ विद्वानहरूले एक अक्षौहिणी सेनामा रथहरूको सङ्ख्या एक्काइस हजार आठ सय सत्तर (२१८७०) बतलायी छ। हात्तीहरूको सङ्ख्या पनि यति नैं कहनी चाहिये।

• अक्षौहिण्या: प्रसङ्ख्याता रथानां द्विजसत्तमा:।

सङ्ख्या गणिततत्त्वज्ञै: सहस्त्राण्येकविंशति:॥

शतान्युपरि चैवाष्टौ तथा भूयश्च सप्तति:।

गजानां च परीमाणमेतदेव विनिर्दिशेत्॥

निष्पाप ब्राह्मणो! एक अक्षौहिणीमा पैदल मनुष्यहरूको सङ्ख्या एक लाख नौ हजार तीन सय पचास (१०९३५०) जाननी चाहिये।

• ज्ञेयं शतसहस्त्रं तु सहस्त्राणि नवैव तु।

नराणामपि पञ्चाशच्छानानि त्रीणि चानघा:॥

एक अक्षौहिणी सेनामा घो्नेको ठीक-ठीक सङ्ख्या पैंसठ हजार छ: सय दस (६५६१०) कही गयी छ।

• पञ्चषष्टिसहस्त्राणि तथाश्वानां शतानि च।

दशोत्तराणि षट् प्राहुर्यथावदिह संख्यया॥

तपोधनो! सङ्ख्याको तत्त्व जानने भएका विद्वानहरूले यसैलाई अक्षौहिणी भने छ, जसलाई मने तपाईँ मानिसहरूलाई विस्तारपूर्वक बताए छ।

• एतामक्षौहिणीं प्राहु: सङ्ख्यातत्त्वविदो जना:।

यां व: कथितवानस्मि विस्तरेण तपोधना:॥

श्रेष्ठ ब्राह्मणो! यसै गणनाका अनुसार कौरवहरू-पाण्डवहरू दुइटै सेनाहरूको सङ्ख्या अठार अक्षौहिणी थियो।

• एतया संख्यया ह्यासन् कुरूपाण्डवसेनयो:।

अक्षौहिण्यो द्विजश्रेष्ठा: पिण्डिताष्टादशैव तु॥

अद्भुत गरम गर्ने कालको प्रेरणादेखि समन्तपञ्चक क्षेत्रमा कौरवहरूलाई निमित्त बनाएर यति सेनाहरू इकट्ठी भएको र त्यहीं नाशलाई प्राप्त भयों।

• समेतास्तत्र वै देशे तत्रैव निधनं गता:।

कौरवान् कारणं कृत्वा कालेनाद्भुतगरमणा॥

अल बरूनीका अनुसार

अल बरूनीले अक्षौहिणीको परिमाण-सम्बन्धी व्याख्या यस प्रकारको छ-

• एक अक्षौहिणीमा १० अन्तकिनीहरू हुन्छन्।
• एक अन्तकिनीमा ३ चमू हुन्छन्।
• एक चमूमा ३ पृतना हुन्छन्।
• एक पृतनामा ३ वाहिनीहरू हुन्छन्।
• एक वाहिनीमा ३ गण हुन्छन्।
• एक गणमा ३ गुल्म हुन्छन्।
• एक गुल्ममा ३ सेनामुख हुन्छन्।
• एक सेनामुखमा ३ पंक्ति हुन्छन्।
• एक पंक्तिमा १ रथ हुन्छ।
• शतरंजका हाथीलाई 'रूख' भन्दछन् जबकि यूनानी यसलाई 'युद्ध-रथ' भन्दछन्। यसको आविष्कार एथहरूसमा 'मनकालुस'(मिर्तिलोस)ले गरेको थियो र एथहरूसवासीहरूको भन्न छ कि सबैभन्दा पहिला युद्धका रथहरूमा ती नैं सवार भएका थिए। तर त्यस समयका पहिला तिनको आविष्कार एफ्रोडिसियास (एवमेव) हिन्दू गर्न चुका थियो, जब महाप्रलयका लगभग ९०० वर्ष पछि मिस्त्रमा त्यसका राज्य थियो। ती रथहरूलाई दुइ घोडा खींचन्थे।
• रथमा एक हात्ती, तीन सवार र पाँच प्यादे हुन्छन्।
• युद्धको तैयारी, तंबू तानने र तंबू उखाडनका लागि उपर्युक्त सबैको आवश्यकता हुन्छ।
• एक अक्षौहिणीमा २१,८७० रथ, २१,८७० हात्ती, ६५,६१० सवार र १,०९,३५० पैदल सैनिक हुन्छन्।
• हर रथमा चार घोडा र तिनको सारथी हुन्छ जुन बाणहरूदेखि सुसज्जित हुन्छ, त्यसको दुइ साथिहरूका नजिकभाले हुन्छन् र एक रक्षक हुन्छ जुन पछिदेखि सारथीको रक्षा गर्दछ र एक गाडीवान हुन्छ।
• हर हाथीमा त्यसका हाथीवान बैठ्दछ र त्यसको पछि त्यसका सहायक जो कुर्सीका पछिदेखि हाथीलाई अङ्कुश लगाउँछ; कुर्सीमा त्यसका मालिक धनुष-बाणदेखि सज्जित हुन्छ र त्यसको साथ त्यसको दुइ साथी हुन्छन् जो भाले फहरूगर्छन् र त्यसका विदूषक हौहवा (?) हुन्छ जो युद्धदेखि इतर अवसरहरूमा त्यसको अघि चल्दछ।
• तदनुसार जुन मानिस रथहरू र हात्तीहरूमा सवार हुन्छन् तिनको सङ्ख्या २,८४,३२३ हुन्छ (एवमेवका अनुसार)। जुन मानिस घुडसवार हुन्छन् तिनको सङ्ख्या ८७,४८० हुन्छ। एक अक्षौहिणीमा हात्तीहरूको सङ्ख्या २१,८७० हुन्छ, रथहरूको सङ्ख्या पनि २१,८७० हुन्छ, घो्नेको सङ्ख्या १,५३,०९० र मनुष्यहरूको सङ्ख्या ४,५९,२८३ हुन्छ।
• एक अक्षौहिणी सेनामा समस्त जीवधारिहरू- हात्तीहरू, घो्ने र मनुष्यहरू-की कुल सङ्ख्या ६,३४,२४३ हुन्छ। अठार अक्षौहिणीहरूका लागि यही सङ्ख्या ११,४१६,३७४ हुन जान्छ अर्थात ३,९३,६६० हात्ती, २७,५५,६२० घोडे, ८२,६७,०९४ मनुष्य।

यी पनि हेर्नुहोस्

• चतुरंग
• शतरंज