अमला

अमला
संरक्षण स्थिति
	; कम चासोका (आइयुसिएन ३.१)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	Angiosperms
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	Rosids
गण:	Malpighiales
कुल:	Phyllanthaceae
वंश:	Phyllantheae
उपवंश:	Flueggeinae
वंश:	Phyllanthus
प्रजाति:	P. emblica
वैज्ञानिक नाम
	Phyllanthus emblica; L.
पर्याय
	Cicca emblica (L.) Kurz; Diasperus emblica (L.) Kuntze; Dichelactina nodicaulis Hance; Emblica arborea Raf.; Emblica officinalis Gaertn.; Phyllanthus glomeratus Roxb. ex Wall. nom. inval.; Phyllanthus mairei H.Lév.; Phyllanthus mimosifolius Salisb.; Phyllanthus taxifolius D.Don;

परिभाषा : सम्पादन गर्नुहोस्

अमिलीका जस्ता मसिना पात हुने र गोलाकार फल फल्ने बोटविशेष वा त्यसमा फल्ने फललाई अमला भनिन्छ । अमलाका ससाना बुट्यानदेखि लिएर ठुलठुला रूख समेत हुन्छन् । त्रिफला नामक प्रसिद्ध आयुर्वेदिक ओखतीमा मिसाइने एउटा फल अमला हो । तर त्रिफलाको सम्मिश्रणको मात्राका सम्बन्धमा आयुर्वेदका ग्रन्थमा समान धारणा छैन ।

( भनिन्छ ३ वटा सुन्तलामा भन्दा १ वटा अमलामा धेरै भिटामिन हुन्छ र अमलाको रुखको फेदमा छायाँमा बसेर खानाले मात्रै पनि अनेक रोगहरु निको हुन्छ । अमलामा विभिन्न रोगहरु निको पर्ने क्षमता हुन्छ । यसलाई सुख्खा चुर्णको रूपमा अन्य औषधिको रूपमा, अचारको रूपमा वा अन्य कुनै रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । यो एउटा पतझर रुख हो । यो घाम मन पराउने बिरुवा हो । त्यसैले यो तराई, र तल्लो पहाडी भागमा पाइन्छ । यसका पातहरू एउटै डाँठमा मसिना दुवैतिर लहरै मिलेका हन्छन् । यसमा चैत्र– वैशाखतिर फूलहरू लाग्दछन् । फूलहरू पातको मुन्तिर टम्म मिलेर फुल्दछन् । फूलहरू वास्नादार, हरिया तथा पहेंला रंगका हुन्छन् । यसका फलहरू गुदीदार हुन्छन्, फलको आकार गोलो किसिमको करीब २ से.मी. व्यास भएका हुन्छन् । फलहरू पहिले हरिया र पाकेपछि हल्का पहेला हुन्छन् । फलमा हल्का ६ वटा धर्साहरू देखिन्छन् । फलको गुदी भित्र बीउहरू पाटैपाटा भएका कडा आवरणले छोपिएका हुन्छन्, र एउटा फलमा जम्मा ६ वटा वीउहरू हुन्छन् । आजकल उन्नत जातका अमलाहरू पनि पाइन्छन् । यी फलहरू जंगली अमला भन्दा झन्डै दोब्बर हुन्छन् । यसको फल भिटामिन सि’को मुख्य श्रोत मानिन्छ । यो प्रसिद्ध आयर्वेदिक औषधि त्रिफलाको एउटा अवयव हो । त्रिफलाले दिसा सफा गराउने , सुन्निएको कलेजो ,ववासिर र पेटसम्बन्धी सिकायतहरूमा फाईदा गर्दछ । अमलाको फल खाना पचाउने ,रक्तअल्पत्ता ,कमलपित्तमा पनि उपयोगी मानिन्छ । सुकेका फलहरू आउँ र दिसा पखालामा पनि प्रयोग गर्ने चलन छ । यस बाहेक यसका फलहरू कपाल कालो बनाउने, कालो मसी बनाउने काममा प्रयोग गरिन्छ ,भने फल तथा बोक्रा छाला प्रशोधन गर्न र रङ्गाउन पनि प्रयोग गरिन्छ । यसको फल नै उपयोगी अङ्ग हो । त्यसकारण यसका फलहरू सङ्कलन गर्ने गरिन्छ। लगाइएको ७ / ८ वर्ष यसमा राम्ररी फल लाग्दछ । असोजदेखि फागुनसम्म फलहरू सङ्कलन गर्ने गरिन्छ। करीब १० वर्ष वा त्यसभन्दा बढी उमेरका रुखहरूबाट प्रति बोट वार्षिक ८० के.जी जति फल फल्दछ । त्रिफलाको ३ औषधिमध्ये एक अमला गुणी जडिबुटीमा पर्छ । अमला भिटामिनको राम्रो स्रोत भएकै कारण अमलालाई हिन्दु धर्ममा पनि पुजनीय फलको रूपमा राखिन्छ भनिन्छ ३ वटा सुन्तलामा भन्दा १ वटा अमलामा धेरै भिटामिन हुन्छ र अमलाको रुखको फेदमा छायाँमा बसेर खानाले मात्रै पनि अनेक रोगहरु निको हुन्छ । अमलामा विभिन्न रोगहरु निको पर्ने क्षमता हुन्छ । अमलाले युवाहरूमा यौबन शक्ति प्रदान गर्नुका साथै बृद्धहरूमा युवाअवस्थामा जस्तै जोस जाँगर प्रदान गर्छ। तर अमलालाई दिनहुँ सेवन गर्नु भने पर्छ । यसलाई सुख्खा चुर्णको रूपमा अन्य औषधिको रूपमा, अचारको रूपमा वा अन्य कुनै रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।)

जात : सम्पादन गर्नुहोस्

अमलाका मुख्यतः साना र ठुला गरी दुई जात हुन्छन् । सानो अमलालाई काठे–अमला पनि भनिन्छ । आयुर्वेदमा एक अर्को क्षुद्रधात्री नामक जङ्गली अमलाका बारेमा पनि उल्लेख भएको पाइन्छ । यसको स्पष्ट पहिचान हुन सकेको छैन । अन्य फरक किसिमका भुइँ–अमला र पानी–अमला नामका दुई वनस्पतिहरू पनि हुन्छन् ।

स्वाद : सम्पादन गर्नुहोस्

अमलामा तितो, गुलियो, टर्रो, अमिलो र पिरो रस हुन्छ ।

आयुर्वेदमा बताइएका गुण :

यसले निम्न रोगमा फाइदा गर्दछ :
- रक्तपित्त : मुख, कान, आँखा, नाक, गुदद्वार तथा मूत्रद्वारबाट रगत बहने रोग ।
- प्रमेह : वीर्य अथवा शरीरका अरू धातु पातलिएर पिसाबसँग मिसिएर बाहिर निस्कने विभिन्न रोगहरू ।
- वायुविकार, पित्तविकार र कफविकार (त्रिदोष) ।
- कब्जियत ।
- शरीर चिलाउने रोग, कुष्ठरोग, जरो, तिर्खा–रोग ।
- डाह, वाकवाकी र सुजन ।
- यसको फलले थकाई, वाकवाकी, आध्मान (पेट फुल्ने एक रोग, अपानवायु रोकिनाले छालाको थैलो फुले जसरी पेट फुल्ने रोग) र विष्टम्भ (दिसा रोकिएर पेट फुल्ने रोग विशेष) लाई शान्त पार्दछ ।
यसले आयु बढाउन मद्दत गर्दछ र चाँडै बुढ्यौली आउन दिँदैन ।
अमलाको अर्क (आयुर्वेदीक मदिरा) ले त्रिदोष, रक्तपित्त र प्रमेह नाश गर्दछ ।
सामान्यतः अमिलो कुरा दूधसँग खान हुँदैन तर अमिलो भएपनि अमला भने दूधसँग खान हुन्छ ।
यसले खानमा रुची जगाउँदछ र शीतल गर्दछ ।
अमला आँखाका लागि हितकर हुन्छ ।
यो तागतिलो, शरीरको वर्णमा निखार लेराउने, धैर्यवर्धक, वीर्यवर्धक र बुद्धिवर्धक हुन्छ ।
अमला पकाइएको रसमा पुनः अमलाकै धुलो हाली मन्द आँचमा उमालेर लेदो बनेपछि त्यसलाई घिउ र दूधसँग फिटेर खाने गरेमा यौन–क्षमता वृद्धि हुन्छ ।
अमलाले मानिसले खाएपिएको कुरासँग विद्वेष (वैरभाव) नगरी ती शरीरभित्र जहाँ छन् त्यहीँ गई ती कुरासँग मिसिएर तिनको दोष नष्ट गर्ने (वान्ता वा दिसा नलगाई रोग ठिक गर्ने) काम गर्दछ ।
सामान्यतः अमिलो रस खानाले शरीरमा पित्तको मात्रा बढ्दछ तर अमलाको अमिलोले पित्त बढ्दैन ।
अमलाको तेलको नस लिनाले टाउकाका सबै रोग नाश हुन्छन् । अमलालाई गाईको घिउमा पिसी टाउकामा दल्नाले र (सो ओखती गर्ने अवधिभर) चिल्लो र तात्तातो खानेकुरा खाने गर्नाले सबै खालका टाउकाका रोग नाश हुन्छन् । प्रमेहका रोगीले अमलाको रस बेसार र महसँग फिटेर खाने गर्नू । अमलाको रसमा भिजाइएको अमलाकै धुलो मह, घिउ र सखरसँग मिसाएर चाटी दूध पिउने गरेमा यौनशक्ति बढ्दछ ।
दैनिक एउटा अमला पिसेर नदी, जलाशय वा वर्षाको पानीलाई कालो (फलामको) भाँडामा उमाली लेदो बनाएर खाने गरे स्त्रीको शरीर दुब्लो हुन्छ ।
खाना खानुभन्दा अघि वा पछि जतिखेर खाएपनि अमला सजिलै पच्दछ र अमृततुल्य हुन्छ ।

विभिन्न नामहरू सम्पादन गर्नुहोस्

बैज्ञानिक नाम : Phyllanthus emblica Linn., Emblica officinalis Gaertn.

नेपाली नाम : अमला

संस्कृत नाम : अमृतफल, अमृतफला, अमृता, आमलकम्, आमलकी, जातीफल, जातीफला, तिष्यफल, तिष्यफला, धात्रिका, धात्रीफल, धात्रीफला, धात्रेयी, रस, रोचनी, वयस्था, वृत्तफला, वृष्या, शान्ता, शिवम्, शिवा, शीता, श्रीफल र श्रीफला ।

अङ्ग्रेजी नाम : Emblic myrobalan, Gooseberry.

वनस्पति परिवार : Euphorbiaceae

श्रोत ग्रन्थहरू सम्पादन गर्नुहोस्

अमरकोश,
नेपाली बृहत् शब्दकोश,
भावप्रकाश निघण्टु, https://archive.org/details/1_20220303_20220303_1550
मदनपाल निघण्टु,
राज निघण्टु,
अर्कप्रकाश, https://archive.org/details/20220504_20220504_0756
आयुर्वेद महोदधि, https://archive.org/details/20220303_20220303_2331
शार्ङ्गधर संहिता, https://archive.org/details/20220511_20220511_0831
अष्टाङ्ग हृदय,
चरक संहिता,
अग्निपुराण,
विष्णुधर्माोत्तरपुराण ।

चित्र दिर्घा सम्पादन गर्नुहोस्

New leaves
Flowering twigs
Tree trunk
Bark of the Indian gooseberry
Indian Gooseberry
भारत को आमला

यो पनि हेर्नुहोस् सम्पादन गर्नुहोस्

सन्दर्भ सामग्रीहरू सम्पादन गर्नुहोस्

↑ Roland, C. (२०२०), "Phyllanthus emblica", आइयुसिएनको रातो सूची अनुसार सङ्कटापन्न प्रजातिहरू 2020: e.T१४९४४४४३०A१४९५४८९२६, अन्तिम पहुँच १५ अप्रिल २०२१।
↑ "Phyllanthus emblica information from NPGS/GRIN", US Department of Agriculture, अन्तिम पहुँच २००८-०३-०६।
↑ "The Plant List: A Working List of All Plant Species", अन्तिम पहुँच १४ जुलाई २०१४। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ९ नोभेम्बर २०२१ मिति

बाह्य कडीहरू सम्पादन गर्नुहोस्

[IUCN-1] Roland, C. (२०२०), "Phyllanthus emblica", आइयुसिएनको रातो सूची अनुसार सङ्कटापन्न प्रजातिहरू 2020: e.T१४९४४४४३०A१४९५४८९२६, अन्तिम पहुँच १५ अप्रिल २०२१।

[2] "Phyllanthus emblica information from NPGS/GRIN", US Department of Agriculture, अन्तिम पहुँच २००८-०३-०६।

[3] "The Plant List: A Working List of All Plant Species", अन्तिम पहुँच १४ जुलाई २०१४। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ९ नोभेम्बर २०२१ मिति

[१]

[२]

[३]

अमला

संरक्षण स्थिति
कम चासोका (आइयुसिएन ३.१)^[१]
वैज्ञानिक वर्गीकरण
जगत:	वनस्पति
(श्रेणीविहीन):	Angiosperms
(श्रेणीविहीन):	Eudicots
(श्रेणीविहीन):	Rosids
गण:	Malpighiales
कुल:	Phyllanthaceae
वंश:	Phyllantheae
उपवंश:	Flueggeinae
वंश:	Phyllanthus
प्रजाति:	P. emblica
वैज्ञानिक नाम
*Phyllanthus emblica* L.^[२]
पर्याय^[३]
Cicca emblica (L.) Kurz Diasperus emblica (L.) Kuntze Dichelactina nodicaulis Hance Emblica arborea Raf. Emblica officinalis Gaertn. Phyllanthus glomeratus Roxb. ex Wall. nom. inval. Phyllanthus mairei H.Lév. Phyllanthus mimosifolius Salisb. Phyllanthus taxifolius D.Don